ф и зов ой .  А .,  1989,  ч.  I,  47-6

"  Спасский  Г. 

И.

 

Киргиз-кайсаки  Большой,  Средней  и  Малой  орды  //Сибирский  вест­

ник, ч. 9,  1820,  118-119-6.

м  Цинская  империя  и  казахские  ханства,  ч.  2,  101—102-6.

Бул да сонда,

 

100-6.

14 

Бул да сонда,

 

88

-

6

.

31 

Вал и ха нов 

Ч.  Ч.  Собр.  соч.,  т.  4.  А.,  1985,  115-6.

 

м 

Бекмаханова 

Н.  £   Легенда  о  Невидимке.  А.,  1968,  170-171-6.

 

w 

Сулейменов Б. 

С., 

Басин В. Я.

 

Казахстан  в  составе  российской  империи,  92-6.

44 

Валиханов  Ч.  Ч.

 

Собр.  соч.,  т.  4,  116-6.

41 

Бекмаханова 

Н.  £   Формирование  многонационального  пасе  юпия  Казахстана  и  С е­

верной 

Киргизии.  М.,  1980,  12-Ь.

47 

Витевский 

В.  Н.  И.  И.  Неплюев  и  Оренбургский  край,  751-6.

41 

Бекмаханова 

Н.  £.  Формирование  многонационального  населения,  72—75-6.

44 

Валиханов 

Ч.  Ч.  Собр.  соч.,  т.  4,  218-219-6.

45 

Бул да сонда,

 

224—225-6.

44 

Бекмаханова 

Н.  £.  Легенда  о  Невидимке,  27-6.

47 

Абдиров 

М.  Ж.  История  казачества  Казахстана.  А.,  1994,  96-6.

44 

Витевский 

В.  Н.  И.  И.  Неплюев  и  Оренбургский  край,  747—748-6.

49  Цинская  империя  и  казахские  ханства,  ч.  2,  160-6.

 

j p i ,  50 

Бул да сонда,

 

165-6.

L ,   51 

Левшин 

А.  И.  Описание,  238-239-6.

к.  и  История  Казахской  ССР  с  древнейших  времен  до  наших  дней.  В  пяти  томах,  т.  3.  А.,

 

4979,75-6.

һ

.  51 

Левшин 

А.  И.  Описание,  240-241-6.

^   54  Цинская  империя  и  казахские  ханства,  11-Ь.

l

  55 

Сулейменов Б. 

С., 

Басин 

В.  Я.  Казахстан  в  составе  Российской  империи,  87-6.

F   54  Цинская  империя  и  казахские  ханства,  ч.  2,  37-6.

J   57 

Левшин 

А.  И.  Описание,  254-6.

51 

Каратаев 

Н.  К.  П.  И.  Рычков  —  выдающийся  русский  экономист XVIII  века //Вестник

 

ЖН  СССР,  1950,  №   3,  85-6.

*  54 

Витевский 

В.  Н.  И.  И.  Неплюев  и  Оренбургский  край,  751-6.

40 

Сулейменов Б. 

С., 

Басин 

В.  Я.  Казахстан  в  составе  Российской  империи,  195-6.

41  Цинская  империя  и  казахские  ханства,  ч.  2,  25-26-6.

II''  41  МОЦА-П,  23-6.

к   41 

Бул да сонда,

 

27-6.

44 

Витевский 

В.  Н.  И.  И.  Неплюев  и  Оренбургский  край.  Казань.  1893,  т.  Ill,  32-6.

45 

Бул да сонда,

 

56-6.

Ь.  44  Материалы  по  истории  Казахской  ССР,  т.  IV,  М.-Л.,  1940,  24-6.

*  47 

Ибрагимов 

С.  К.  Из  истории  внешнеторговых  связей  казахов  в  XV1I1  веке.  //У чены е

 

Мписки 

Института  востоковедения.  М.,  1958,  т.  19,  46-6.

,  41 

Бул да сонда,

 

48-50-6.

44 

Бул да сонда,

 

52-6.

70 

Бул да сонда,

 

58-6.

71  KPO-I,  59-6.

. 

13  Цинская  империя  и  казахские  ханства,  ч.  2,  106-6.

71 

Сулейменов Б. 

С., 

Басин 

В.  Я.  Казахстан  в  составе  Российской  империи,  93-6.

74  Цинская  империя  и  казахские  ханства,  ч.  2,  116—117-6.

75 

Левшин 

А.  И.  Описание,  257-6.

74  Цинская  империя  и  казахские  ханства,  ч.  2,  112-6.  Бұл  жерде  Ханкожа  Әбілпейіздің

 

А я л  

псы  деп  алынған,  бірак  ол  әкесі  Барак  сұлтанның  өлімінен  кейін  асырап  алган  бала

 

Оолнтын.

77 

Валиханов  Ч.  Ч.

 

Собр.  соч.,  т.  4,  246—247-6.

277

Ж е т і н і и і   ma p  ay

XVIII ҒАСЫ РДЫ Ң АЯҒЫ -  XIX ҒАСЫРДЫҢ АЛҒАШҚЫ

 

ҮШ ТЕН БІРІН ДЕП ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН

1.  ҚАЗАҚТАРДЬЩ ТАШКЕНТ ИЕЛІГШЩ ҚҰРАМЬЩПД БОЛУЫ

 

(XVIIIҒ АСЫРДЫҢ 80-ЖЫЛДАРЫ -  XIX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫ)

X V III  ғасы рды ң   аяғы   -   XIX  ғасы рды ң  басы ндағы   Қ азак стан н ы ң  

оңтүстігіндегі  саяси жағдай  оның қалған бөліктеріндегі жағдайдан ерекше 

болды. XIX ғасырдың басында Оңтүстік Қазақстан ортаазиялық феодалдық 

мемлекеттер — Хиуа, Бүхара жөне ең үлкен дәрежеде -  Қоқан экспансиясы- 

ның объектісіне айналды.  Қазақстанның оңтүстігінде олардың үстемдік ету 

кезеңі біршама аз уақыт аралығын (шамамен  1810—1866 жылдар аралығын) 

алса да, бұл  кезең — аймактың Ресей империясына косылуының тікелей ал- 

дында  болған  маңызды  кезең.  Оңтүстік Казакстан өзін  қазактардың баска 

облыстарынан сондайлык ерекшелендіретін сипатты белгілерге нақ сол кезде 

түпкілікті ие болған еді.1

М онғолдарға  дейінгі  кезенде  Қ азақстанны ң  оңтүстігінде  отырықшы 

егіншілік  жазиралары  қоршап  жатқан,  жеткілікті  дәрежеде  дамыған  қала 

мәдениеті болғаны мәлім. Шыңғыс-ханшапқыншылығыныңоған мықтап апат 

келтіргені сонша, ол XIX ғасырға дейін оңала алмады. XVIII ғасырдың бірінші 

жартысында жоңғарлардың басып кіруі отырықшылық-егіншілік мәдениеттің 

құлдырауын ақырына дейін жеткізді.  XVIII ғасырдың аяғына карай Қазақ- 

станның оңтүстігі оны мекендеген әр түрлі рулардың, көбінесе Үлы жүз бен 

Орта жүз руларының көшпелі шаруашылығы басым аймак болды.2

Бұл жағдайлар мұнда казак хандары билігінің нығаюына себепші болмады, 

өйткені  бай  отырыкшылык-егінш ілік  жазиралары  болмаған  олар  көшпелі 

бірлестіктерге өз билігін нығайту үшін олардың ресурстарын пайдалана ал­

мады. Солай бола тұрса да, XVIII ғасырдың аяғына дейін, Орталык Азия жоң- 

ғарлардың баскыншылығы, Ираннан Нәдір шахтың шапқыншылығы, Аштар- 

хан ұрпақтары мемлекетінің күлауы ж әне өзбек кауымдарының Орта Азия- 

дағы  иеліктерді  қайта  бөлісу  үшін  жүргізген  кескілескен  күресі  туғызған 

құлдыраудан ес жиып үлгіргенше, қазақхандары  жоңғарларды ығыстырып 

шығарып,  Қ азақстаны ң оңтүстігінде өз билігін қалпына келтіріп кана кой- 

май, жоңғарлардан Ташкентті  қайтадан тартып алды, тіпті жергілікті  кып- 

шақтарға сүйене отырып, Ферғана істеріне де араласа бастады.  1748 жыл ша- 

масында «ташкенттіктөре», Барақсұлтанныңбаласы, Наманғанныңбилеушісі 

және Турақорғанның (кейіннен Солтүстік Ферғанадағы кокан наместнигінің 

резиденциясы) негізін салушы Шығай хаңды (ол әрі Ахмад хан) дала қыпшак-

278

тары  Йазы  — Фергана  ханы деп  жариялады.  Ал айда  көп  ұзамай  ол  қоқан 

билеушісі Әбді әл-К әрім биден жеңіліс тапты.3

XVIII ғасырдың аяғына қарай Орталық Азия  шаруашылығының қалпына 

келтірілуі, осы негізде өсіп шыққан жетекші үш мемлекеттік құрылым — Бұхара 

өмірлігінің, Қокан және Хиуа хандыктарының пайда бол уы мен күшеюі жағдай- 

ды біртіндеп осы мемлекетгердің пайдасына өзгертті.

Фергана  тарихи  жағынан  да,  географиялық  жағынан  да  Қазақстанның 

оңтүстігімен тығызырақ байланысты болды. Осында XVIII ғасырдың басында, 

бастапқыда өзбектердің минг күрылымының үлесі ретінде пайда бол ган шағын 

Қоқан иелігі бірте-бірте, XVIII ғасырдың аяғына карай, солтүстік ферғаналық 

қожалардың жергілікті діни жетекшілерімен ж әне басқа да  рулық-тайпалық 

топтармен ойдағыдай күрес жүргізе отырып, бүкіл Фергана алқабын өз билігіне 

біріктірді.

1798 жылы Қоқан тағына Әлім бек (1773/75—1810) көтерілді. Шексіз билікке 

ұмтылып және өзін такка көтерген минг туыстарының бақылауына тартыла оты­

рып, ол мылтыкпен қаруланған және негізінен Кухистаннан (таулы Тәжікстан 

мен Памирден, тура Гиндукушке дейін) шыққандардан құрылган, саны 6 мыңнан 

10 мың адамға дейін жететін және «тәжік» деген жалпы этнониммен аталған адал 

тұрақты өскер бөлімдерін құруға кірісті. Бұл «жаңа әскерді» бір ғана Ферғана- 

дан түсетін кіріске ұстау мүмкін емес еді. Қоқан хандығы тонаушылық жорық- 

тар мен кең көлемді аумақтық басқыншылықгар жолына түсті.  1805 жылы Ф ер­

гана аңғарынан шығар жердегі стратегиялық мекен — Ходжентбіржола жаулап 

алынды.  1806 жылы кокан әскерлері Үратөбені жаулап алып, Ж ызакты қорша- 

ды.4 Шамамен нақ сол уақытга Әл ім бек, өз табыстарын заң жүзінде нығайтқан- 

дай, хан атағын кабылдады — Түркістан өміріндегі айта каларлықтай оқиға, ол 

Хиуаның билеушісі, өзбектердің қоңырат бірлестігінен шыққан Елтүзердің хан 

атағьш алуымен  (1804— 1806) бір мезгілде болды. Идеологиялық жағынан алған- 

да, зайырлытүрік-монғол мемлекетгілігі идеясыныңортаазиялыккожалардіни 

жетекшілерінен асып түсіп салтанат құрганын білдірген бұл оқиға қоқан ханда- 

рының Бабыр мен әмір Темір арқылы Шыңғыс-хан тегінен шыққаны туралы 

аңызбен негізделді, ал аңыз ақиқат (құқық көзі) ретінде қабылданатын.

Қоқан экспансиясының келесі нысанасы Ташкент болды.

Ж оңғарлар куып шығарылғаннан кейін Таш кент иелігінде шамамен  1792 

немесе 1794 жылға дейін қазақтардың шыңгыс ұрпақтары, ең алдымен Абы- 

лай хан билік етті. Ташкент пен оның аймағын Абылай хан казақ рулык топта- 

ры арасында былайша бөлді. Ш ымкент Ш ымыр руына тиді. Төрт бөліктен — 

«тіректерден»  (бастапқыда  —  ауылдар)  тұратын  Таш кент  ысты  (Бесағаш), 

Қоңырат және Орта жүз (Көкше), жаныс (Сибзар), сіргелі, ысты ж әне ошақ- 

ты (Шейхантаур) арасында бөлінді. Шынасты кұлас және найман қауымдары, 

Паркент кыстағы мен оның аймағын шықтым тобы алды. Теле бидің баласы, 

жаныс руынан шыккан Ниязбек Ташкент түбіндегі бекіністің негізін қалады, 

ол соның кұрметіне (яғни Ниязбек) аталды ж әне қалаға су беруді реттеп оты- 

ратын түйінді пунктке айналды. Сіргелі руынан Байтебек жөне қият руынан 

Қыбырай өздерінің бекіністі мекен-жайларын салды. Таш кентгіңтөрт бөлігін 

Абылай ханның тумалары: Бабахан төре (Ш ейхантаур), Аштархан ұрпакта- 

рынан шыққан Раджаб бек (Бесағаш), Ш ағатай ханның үрпақтарынан ш ы к­

кан Мұхаммед Ибраһим бек (Көкше) ж әне Ж ош ы ұрпақтарының өкілі Сиб- 

зарды басқарды.5 Олардың арасында Ташкентге өз билігін күшейту жолында 

үнемі күрес жүріп жатты.

279

Отырықшы тұрғындардың көшпелілер жетекшілерінің зорлық-зомбылы- 

ғына  наразылығын XIV ғасырда өмір сүрген жергілікті  әулие Шейхантаур 

(Шайхауанд-и Таһур) ибн Шайх Омар Багистанидің ұрпағы Жүніскожа пай- 

даланды. Таш кент иеліктерін бөлген кезде ең қолайсыз және сусыз жерлер 

тиген шанышқылы ж әне қаңлы руларындағы (өйткені олар Абылай ханның 

ж оңғарларм ен  ш айқастары на  қатыспады)  өз  мүридтерінің  колдануына 

сүйеніп, Ж үнісқож а 1792 не  1794жылдардан бастап  11 жыл бойы Ташкентте 

өз  б и л ігін   о рн атты .  Оны  к и я т   ж ә н е   тү р ік  қауы м дары   да  қолдады . 

Ж үнісқож ан ы ң   иеліктері  оңтүстігінде  құрама  тауларына  (яғни  Ангрен 

өзенінің аңғарында орналасқан Құрама ауданын коса алғанда), шығысында -  

Бискан тауларын, батысында — Сырдарияға және солтүстігінде — Шымкентке 

дейін кеңейді.  1799 жылы Ж үніскож а соған дейін Бұхараның камкорлығын 

пайдаланып келген Түркістанды басып алды.6

Бірсыпыра уақыт бойы Ташкентте қожалардың софылык діни жетекшілер 

билігінің орнатылуы әбден занды құбылыс еді. Орталық Азияда софылардың 

беделі жалпы алғанда өте жоғары болатын, ал хан билігі әлсіреген, аласапы- 

ран және «мезгілсіз» қезендерде жекелеген дәруіштік діни топтар саяси өмірде 

кейде шешуші күштер деңгейіне көтеріліп отыратын.

П.  П.  И ванов  оры с  деректем елерінің  хабарларын  ж инақтай  келіп, 

Ж үнісқожаның қазактар жөніндегі саясатын былайша сипатгаған: «Ташкент­

ке ең жақын қазақ аудандарын жаулап алуды аяқтап және Үлы ордада хан 

атағын жойып, Ж үнісқож а, сірә, к а за к тайпаларының ішкі өміріне одан әрі 

араласпаған болса керек, оларды басқаруды билерге беріп, зекет жинаумен 

шектелді. Дала өңіріне өз ықпалын күшейту үшін Ж үнісқожа казақтардың ең 

ыкпалды адамдарын өзіне кепіл етіп ұстады. Жоғарыда аталған деректемелер- 

ден дала қазақтарының қарастырылып отырған уақытта Ташкентгегі саудада 

да елеулі рөл атқарғаны көрінеді».7 Ташкент билеушійінің негізгі әскери тірегі 

қазақтар болды. Отырықшы тұрғындар да, көшпелілер де алынған әскери жасақ 

Ташкентте де, Ферғанада да «кара қазан» терминмен белгіленді. Ташкент иелігі 

жасағының саны 20 мыңнан 60 мыңға дейін жететін адам болды. Жүнісқожаның 

билігі оның жеке беделімен, кару күшімен ұсталды ж әне берік болмады. Ол 

өзінің бес баласын — Мұхаммедқожаны, Ханқожаны, Хашимқожаны, Султан- 

кожаны және Хамиткожаны — Ташкентке бағынышты бекіністерге басшы етіп 

қойды.8

Ж үнісқож а билігінің күшеюі  мен  шамшылдығы Ташкенттің Қоқанмен 

қақтығысуына әкеп соқпай қоймады, ол феодалдық екі орталықтың бактала- 

стығы ғана емес, шын мөнінде мемлекеттік құқыктық идеологияның екі ныса- 

нының: қожалар діни жетекшілері мен зайырлы биліктің (хан билігінің) күресі 

де болды. Н ақ осы күрестің барысында Қокан билеушісі хан атағын алды.

Бастапқыда жағдай Коқан үшін сәтсіз болып қалыптасты. Оның Ферғана- 

ның өзіндегі діни жетекшілік және окшауланушылық сарындармен қиын күрес 

жүргізуіне тура келді.  1799 жылы Әлім бек Ташкентке қоқан бектерінің әйел- 

дер жағынан туысы, Ходжент билеушісі Ханқожаны жіберді.  Қокан күштері 

Ташкентке жақындап кел іп, Қарасу деген жерге аялдаған еді. Осы жерде оларға 

Жүнісқожа сырт жағынан кел іп тиісті. Қоқандықтар кашты. Ханқожа түткын- 

ға түсіп, 70 серігімен бірге өлтірілді. Соның нәтижесінде Жүнісқожа Құраманы 

басып алды. Қоқан Ходженттен айырылды, ал Ферғананың солтүстігінде на- 

кшбанди діни тобының ферғаналық шейхы Лутфаллах Чустың ұрпағы, Чуст 

билеушісі Бұзрыққожа бүлік шығарды.  1800 жылы Жүнісқожа Ферғанаға атга-

280

нып,  Ходжентке  жақы ндады ,  осы  каланы ң  билеуш ісімен  (онда  кокан 

мингілерімен  бақталас  өзбектің йуз бірлестігінен  Үратөбе 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: