Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих
СЫРДАРИЯ БОЙЫНДА РЕСЕЙ
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge
| 2. СЫРДАРИЯ БОЙЫНДА РЕСЕЙ
1833 жы лды ңжазы нда В.А.Перовский О ры нборөлкесініңәскери губер наторы болып тағайындалды. Ол ө зін ің алдына екі міндет: біріншіден — орыс билігін мойындамайтын қазақтарды бағындыру; екіншіден — орыс әскерлерін Орта Азия хандықтарының шекараларына жақындатуды тездету міндетін қой- д ы .14 Осы максат үшін оған Сырдарияның төменгі ағыстарында жаңа әскери шеп салуға өкім берілді. Бұл шаралардың жүзеге асырылуы жұртшылықты катты аландатгы, сөйтіп Орта Азия хандықтарымен шекаралас қазақхалқы Орынбор әкімшілігіне ба- гынудан бас тартты. Бүл жөнінде Л.М ейер халықтың бір бөлігі Хиуаға, тағы бір бөлігі қоқандықтарға көшіп кетуге тырысты ж әне оның үстіне билеуші сүлтандарға карсылык күшейе түсті деп жазды. Мұның өзі әкімшілікті тәртіп орнату үшін далаға жыл сайын жазалау отрядтарын жіберуге мәжбүр етті.'15 Сөйтіп Орынбор өлкесінің жаңа губернаторы жүргізген саясат Хиуа мен Қ оқанны ң билігіне ұшыраған қазақтардың Ресейге дұшпандык көзқарасын күшейтті. Қазақтардың бір бөлігі Хиуа мен Қоқан аумағына көшіп кетті. Пе ровский бұл үрдісті токтатуға тырысты. Осы максат үшін 1834 жылы полков ник Ж емчуж ников казак даласына жіберілді. 1836 жылдан 1839 жылға дейін орыс әкімшілігі казактарды тыныштандыру үшін бірнеше жазалау экспеди- циясын жіберді. Мәселен, 1836 жылы орал казактарының жазалау отряды Каспий теңізімен 3,5 ай бойы жүзіп, бірак максатына жете алмады. Нак сол жылдың қысында полковниктер Мансұров, Данилевский және 55 орал казагы мұз үстімен Бозашы түбегіне барып, бүрынғы тәртіпсіздіктердің басты кінәлілері деп саналған адай руының ауылдарын шауып, талап-тонады. Бұл жолы колға түсірілген малдың құны экспедиция жөйіндегі барлық шығын- дарды өтеген.16 Сол жылы еріктілер ретінде жиналған 1000 адам құрамындағы башкұрт отряды сауда керуендерініңөтуіне кедергі жасаған казактарды ж а залау үшін Үлкен Борсыккұмындағы казак ауылдарын шапты.17 Орынбор губернаторы «мазасыз көршісі Аллакұл ханды бір соккымен қүрткысы келігі, акырында Хиуаны жаулап алуға патша ағзамнан рүксатсұра- ды».18 Мүлде сәтсіз аяқталған бұл жорықты В.А.Перовский 1839—1840 жыл- дарда жасаған. Бұл әскери әрекеттің алдында 1834 жылы Маңғыстауда Ново- Александровск бекінісі мен Орскіден Тройцкіге дейінгі әскери шеп салынған болатын. Х иуағақайталапж оры қж асалуы нан кауіптенген Аллакұлхан 1840жыл- дыңжазында Ресейге 424 орыс тұтқынын кайтарды. Ресеймен достықтуралы келіссөздер жүргізу үшін ол Петербургке елшілер жіберді. Сонымен коса жарлық шығарды, оған сәйкес «ендігі жерде ешкім орыс иеліктеріне шапкын- шылык жасамауға ж әне орыс тұтқындарын сатып алмауға тиіс» болды.19 1834—39 жылдарда карулы ж азалау экспедициялары М аңғыстау ж әне Арал өңірі казақтары н а орасан зор материалды к ж әне моральды қ зиян келтірді, алайда олардың моральдық рухы жасыған жоқ. Кіші жүздегі пат- ш алы к-отарш ы лды к саясатка карсы халы к көтерілісі сол жылдарда бас- талды. Сол аркылы В .А .П еровскийдің Арал өңірі казактарын тыныш тан дыру жөніндегі саясаты максатына жетпеді, керісінш е Кіші жүздегі саяси жағдайды аскындыратүсті. Патша үкіметі Хиуа жорығын кайталағысы кел- ді. Мүны В.А.Перовский баяндамасының соңғы бетіне I Николай қойған: 362
«Өкінішті-ақ! Өте өкініш ті! Бірак құдайдың еркі болуға тиіс ж ен е о п ш көнбесең болмайды. Енді Бірінші мүмкіндік болган кезде эк сп ед и ш ш іы жаңарту үшін сөзсіз ш аралар қолдану керек», — деген бұры ш тамасы дәлелдейді.20 Хиуа жорығы сәтсіздікке ұшырағаннан кейін В.А.Перовский Сырдарии әскери шебін құрудыңтікелей басшысына айналды. Бұл міндет үлкеп мақсат- ты: Сырдарияныңтөменгі ағыстарында, Кокан ж әне Хиуа хандыктарының тікелей шекаралары бойында өскери күштерді нығайту, сондай-ақбүл аймақ- ты стратегиялық, экономикалықтұрғыдан зерттеу, Арал теңізі мен Үстіртті игеру максатын көздеді. XIX ғасырдың40-жылдарында патшалық Ресей Орта Азия хандықтарым түпкілікті жаулап алуға әлі де әзір емес еді. 1839 жылдың аяғындағы Пе- ровскийдің басшылығымен Хиуаға жасалған сәтсіз ж оры қ әлі де естен кете қоймаған болатын. Ү кіметж аңа жерлерді басып алу үшін мүқиятдайындык қажет екенін түсінді. Орта Азия хандықтарының эконом икалы қж әне саяси хал-жағдайын зерттеу күшейтіле бастады. Осы максатпен 1841 жылы Хиуаға және Бұхараға дипломатиялық миссиялар жіберілді. Хиуаға бас штабтың ка питаны Никифоров бастаған орыс елшілігі жіберілді. Бұл миссияға Хиуадан Сырдарияның солтүстігіне карай бүкіл аумакты және ішінара Каспий теңізінің шығыс жағалауын Ресейдікі деп тануға кол жеткізу тапсырылды. Сонымен бірге Хиуамен орыс саудасы үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз ету керек болды. Орыс дипломаттарының алдына хан- дық аумағындағы құлдықты жою ж әне барлық орыс түтқындарын қайтару міндеті қойылды.2’ Орыс елшісі Н икифоровтың Аллақұлмен келіссөздері тілегендей нәтиже бермеді. Хиуа ханы қазатапқаннан кейін (1842 ж.) оның ұлы Рахымқұл (1842— 1845) мен оның інісі Мұхаммед Эмин (1845—1855) Арал өңірінетонауш ылықшапқыншылықты жалғастырды. Ал оның бер жағында 40-жылдардың екінші жартысынан бастап патшалық Ресей Орталық Азияға біртіндеп және жоспарлы түрде терендеп енуін жалғастыра берді. 1847 жылы орыс әскерлері Сырдарияның сағасын басып алып, онда сол жылы Райым бекінісін, ал 1848 жылы Қазалы фортын салды. Сырдарияның сағасына Ресей әскерлері келгенге дейін жергілікті қазақ халқы хиуа және қокан әскерлерініңтұрақты шапкыншылыктарынан зардап шегіп отырды. Сонымен бірге Сырдарияныңтөменгі ағысы Ақмешітке дейін Ресей аумағы деп саналып келді, өйткені ол Кіші жүздің бір бөлігі болатын. Бірақ іс жүзінде бүл аум ақХ иуаны ң билігінде болды, мұнда хиуа ханының қойған адамдары жергілікті халықты тонап, ру басшыларын сатып алый отыр ды. Осындай жағдайда Сырдария сағасыныңхалкы Райым бекінісін, К азалы мен Ресейдің баска да әскери форпостарын салуға, сондай-ак Арал теңізін зерттеу мен игеруге косалкы жұмысшылар мен жолбасшылар ретінде белсене катысты. Арал өңірінің кейбір ру басшыларының Ресейге оң көзбен карауы үшін патша үкіметі оларды марапаттап отырды. Бұл жөнінде 1847 жылғы 15 на- урызда Орынбор ш екаралық комиссиясы сұлтан Баймағамбет А йш уаковка «Үкіметке ерекше берілгендігімен көзге түскен казақтың үш биін, атап айтқ- анда кыпшак руынан хорунжий Балкожа Жаңбыршинді, Кішкене шекті руы- нан Ж анкожа Нүрмұхамедовті ж әне Үлкен шекті руынан Есет Көтібаровты марапаттау, аталған адамдарға «адалдығы үшін» деген жазуы бар алтын ме- дальмен коса Анна лентасын тағып жүруге рұксат етілді» деп хабарлады.22 363
Бұған қарамастан қазақ билерінің орыс өкімшілігіне оң көзқарасы ұзаққа созылған жок. Отаршылдар өздерінің кертартпа әрекеттерімен Арал өңірінің байырғы халкын өздеріне қарсы қойып алды. Соның салдарынан халық орыс- тардың өскери күшіне карулы карсылық көрсетті. Ж аңа форпостар орыс гарнизондарының біртіндеп Сырдария бойымен жоғары өрлеуіне ж өне қоқанды қтарды ң ірі бекінісі Ақмеш ітке жақында- уы на м үм кіндік берді. 20 күн қорш аудан кейін 1853 жылғы 28 маусымда Ақмешітті орыс әскерлері басып алды, сөйтіп С ы рдарияны ңтөменгі ағы- сында Сырдария шебі құрылып, оған Райымнан Ақмешітке дейінгі аудан- дар енгізілді.23 Сонымен Перовскийдің екінші әскери-стратегиялық міндеті жүзеге асы- рылды. Патша үкіметі Хиуа және Қоқан хандыктарына дипломатиялықарна- лар бойынша саяси қысым көрсетуді күшейтуге мүмкіндік алды. Сырдария әскери шебі 1864 жыл ы Түркістан алынғанға дейін сақталып қалды және сол арқылы Казақстанның кең-байтақ аумағын Ресей толық жаулап алды. Арал теңізімен кеме жүздіру мақсатында зерттеу басталды. 1848 жылы «Николай» және «Константин» желкенді екі шхунасы бөлшектеліп түйеге ар- тылып Орынбордан жолмен Райым бекінісіне әкелінді, олар қысқа уақыт ішінде құрастырылып, суға түсірілді. Бұл шхуналарда жұмыс істеуге лейте нант А.И.Бутаков бастаған 27 адамнан команда кұрылды. 1848—1849 жылдарда А.И.Бутаков басшылықеткен экспедиция Арал теңізін зертгеп, соныңнегізінде теңіз картасы жасалды. А.И.Бутаковтың ұсынысы бойынша Аралда кеме қаты- нас жолы мекемесі ашылды. Ол өз күнделігінде Арал алабының белгілі бір аралдары мен жағалауының әскери мақсатка қажеттілігін атап өткен. Атап айтқанда былай деп жазған: «Токмаката аралы бекініс немесе коммерциялык фактория кұру үшін өте қолайлы болып табылады. Кеменіңөте жақын келуі мүмкін болмаса да оған жету өте оңай... Сотые кимьГлдары жағдайында бұл Аралды теңіз жағынан келіп өте аз күштермен басып алуға болады, сонда ондағы көп мал маңызды олжа болар еді. Ауыр заттарды тасымалдау үшін темірден жасалған түбі жайпақ баржалар өте қолайлы болады, олар суға өте батпайды ж әне көп салмақ көтереді».24 Бұдан Арал экспедициясының бұл алапты әскери тұрғыдан зерттеуді де өзіне максат етіп қойғанын аңғару киын емес. Ресей болашакта Хиуа хандығы- на кұрғактан да, теңізден де шабуыл жасау ниетін көздеді. Кеме жүзу пробле- масының болашақта да: Хорезммен ж әне Орталык Азиямен одан әрі сауда жүргізу мүмкін болуы үшін зор маңызы бар еді. А .И .Б утаков өз күнделігінде ж ергілікті халы қты ң экспедиция мүше- леріне көзқарасы н көрсеткен. О ны ңхабарлауы на карағанда Хиуалыктар «К онстантин» ж ә н е «Николай» ш хуналары ны ң жүру ж олы н қадағалап отырған, олар Токм ақата аралында болтан кезде, өздерін хиуалықтардың қадагалап жүргенін талай рет аңгартан. «Кейде бейнебір бізді андып жүрген сияқты бүталардың арасынан артымақ мінген Хиуа салтаттылары көрініп калатын» деп баяндатан.25 Арал алабын екі жыл зерттеу нәтижесінде экспедиция мүшелері үлкенді- кішілі көптеген аралдар «ашты».26 Олардың кейбіреулері кайта аталды. Мы- салы: Барсакелмес аралы патша атзамның құрметіне I Николай аралы болып атала бастады. Тоқмақата аралы да кайта аталды. Ресей им периясы О рталы к А зия мен Қ азақстанда реформата дейінгі кезенде дәйекті ж ән е белсенді сырткы саясат жүргізді. XIX тасырдың орта 364
|