ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАННЫҢ Ж АУЛАП АЛЫНУЫ

Джон Эльтон, кескіндемеші Джон Кэстль, Томас  Вудроф, шотланд 

хирург! 

Джон К ук, сондай-ақ XVIII ғасы рды ң40-ж ы лдары нда2 Каспий  маңы ой- 

патына саяхат жасаған көпестер Реональд Гок пен Д ж онатас  Ганвей бол- 

ды.  Олар ж инап, өндеген  материалдар А нглияда ж өне  Еуропаны ң баска 

да елдерінде ж ариялан ы п ,  кейін нен   британ к ә сіп к ер л ер ін ің  к а зак  

жері 

мен Орталық А зия хандықтары на ы нта-ы қы ласы ны ң күш ею іне бірш ама 

себін тигізді.

XIX ғасырдың екінші ширегінен бастап, Орта Азия хандықтарына, Персия 

мен Шығыс Түркістанға британ елшілік миссияларыныңжандана түсуі Ресей 

мен Англияның Орталық Азиядағы өнім өткізу рыногы үшін экономикалык 

бақталастығы мен олардың арасындағы Таяу Ш ығысқа ыкпал өрісі жолын- 

дағы саяси күрестің үдей түсуі жағдайында өтті. Андрианополь (1829 ж.) және 

Ункияр-Искелес (1833 ж.) шарттарыныңжасалуынан көрінген Кавказ айма- 

ғында Ресей жағдайының күшеюі Англия тарапынан бірден-ақ жігерлі қарсы 

қимылға тап болды, ол патша үкіметінің екі бағыттағы — Таяу Ш ығыс ж әне 

Орта Азия бағыттарындағы сыртқы саяси қадамдарын катарынан жансыздан- 

дырып тастауға тырысты.

Ағылшын  барлау  экспедициялары ны ң  О рталы к  А зи я  мен  О ңтүстік 

Қ азақстанға ену әрекеттерінің алдында А нглияны ң өз ішінде қы зу наси- 

хат науканы   болып  өтті,  ол  көп  ж ағы нан  Баты ста  кеңін ен   белгілі  ағы л- 

шын дипломаты әрі көсемсөзші Дэвид Уркварттың ж еке басына байланы- 

сты болды.  Оның  1830 жылдары жазылы п, ж арияланған еңбектерінде Ре­

сей империясының Персияны косып алу ықтималдығы, көп кешікпей орыс 

әскерлерінің Түркістанға ж оры к жасайтыны ж әне тез арада өскери-саяси 

ж әне басқа да шаралар қолданылмаған жағдайда Үндістандағы британ үс- 

темдігінің құлайтыны туралы болжамдар ж асалған еді.3 У рквартты ң А н- 

глияны ң азиялы к иеліктеріне орыстардың қатері туралы ж азбалары  бри ­

тан өнеркәсіп топтары мен жұртшылығы арасында аландауш ы лы қтуғы з- 

ды, мүның өзі ағылшын коғамында сыртқы экспансияға итермелеген қүл- 

шыныстардың үдей түсуіне себепші болды.4

«Орыстардың қаупі ж әне Үндістанды корғау қажетгігі туралы лакап Ан- 

глияның Орталық Азиядағы сыртқы саяси және әскери экспансиясының ұзақ 

кезеңге арналған идеологиялықтұғырнамасына айналды. Ост-Инд компания- 

сы қызметкерлерінің, Ф орин-оффис агенттері мен агылшын дипломаттары- 

ның Бұхараға, Хиуаға және Қоканға барлау мақсаттарымен жиі сапарға шығуы 

сол кең ауқымды саясатгың маңызды компоненттерінің бірі болды. Орталық 

Азия мен Шығыс Түркістанға агылшын барлау миссияларының енуі XIX ғасыр- 

дың 30—40-жылдарында екі бағытта:  Солтүстік Қазакстан даласының жап- 

сарлас жатқан белдеуін коса алғанда, Оңтүстік Орал мен Сібір жағынан ж әне 

Британия Ү ндістанының аумағы мен соған шектес азиялық иеліктер тұсынан 

жасалды.

Орталық А зияны ң рыноктарында Ресей бәсекелестігін жою  ж әне Бри­

тан  өнеркәсіпш ілері  мен  саудагерлерінің солтүстіктен  оңтүстік-ш ы ғы с 

бағытындағы неғұрлым қыска сауда жолдарын ашу мүдделерін көздеп,  1824 

жылы Орынборда Д ж еймс-Бэли Ф резер бастаған  Інжілдік миссия қүрыл- 

ды.  Інж іл  ілімін  тарату  ж өніндегі  м и сси он ерлік  коғам   ретіндегі  бүл 

мекеменің ресми мәртебесі қазақтар арасында христиан дінін тарату үшін 

ғана емес, сонымен қатар барлаушылық-ірткі салушылық мақсатта да уағыз 

жүргізуге мүмкіндік берді.5

359

XIX ғасы рды ң 20-ж ылдары нда О рынборда Британ барлаушысы  С ан ­

дерсон басқарған топ жұмыс істеді, ол  Қ азақстан ж әне Орта А зия елдері 

туралы алуан түрлі материалдар жинап, алынған деректерді Орта Ш ығыс- 

ты ң  басқа елдеріндегі өз әріптестері  арқылы Лондонға жіберумен  айна- 

лысты.  1827 жылы О ры нбор әкімш ілігі өз агенттерінен бұл топтың орыс- 

тарға қарсы саяси қызметі туралы кең көлемде ақпарат алып, Сандерсон- 

ды  елден қуып ж іберді.6

XIX ғасырдың 30-жылдарынан бастап Англия Орта Ш ығыстың әр түрлі 

елдерінде әскери-саяси,  барлаушылық ж әне насихат кызметін  едәуір жан- 

дандыратүсті.  1831 жылы ағылшын офицері Артур Конолли Англиядан Ресей 

аркылы Иран мен Ауғанстанға саяхат жасап, бұл елдердіңэкономикалықжағ- 

дайы ж әне әскери-саяси мүмкіншіліктері туралы маңызды материалдар жи- 

нады. Сонымен бір мезгілде дерлік Ост-Инд компаниясының лейтенанты Алек­

сандр Бернс Үндістаннан Орталық Азияға ұзақ уақытқа созылған сапар ж а­

сап, Бұхарада бір жылға ж уы қуақы тболды .7 Бұл сапар максаттарының бірі 

Ресейге қарсы жасалуы ықтимал соғыс қимылдары жағдайында жергілікті 

ж ердің топограф иясы н зерттеу болды.  Бұхара хандығының аумағы  ж әне 

оған  ж апсарлас  ж атқан  қ азақ  ж ерлерінің  аудандары  бойы нш а «саяхат» 

туралы  ж арияланған материалдарында Бернс ж ән е оны ң қол астындағы 

оф ицер  Герберт Вуд А рал-К асп ий  ойпатын, Арал теңізін  ж әне оның тө- 

ңірегін, Әмудария мен Сырдария аудандарын суреттеуге көп көңіл бөлген. 

Сонымен бірге олардың еңбектерінде қазақтардың кәсіптері, мінез-құлқы 

мен  әдет-ғұры птары  туралы , оларды ң діни  сенім інің деңгейі туралы  ег- 

ж ей-тегж ейлі ж ән е баска да көптеген  мәліметтер келтірілген.8

XIX ғасырдың екінші ширегінде ағылшын үкіметі өзінің Азия бағытын- 

дағы әскери-саяси белсенділігін еселейтүсуге кірісті. Гератгыңмаңызды стра- 

тегиялықжағдайын ескере отырып, Англия ЗО-жылдйрдың басына карай осы 

кінәздікке берік орнығып алып, оны Орталық Азияға ілгерілеу үшін алдыңғы 

шеп  ретінде  пайдаланды.  К ейіннен  ағылшындар  Хиуа  мен  Бұхараға  өз 

агенттерін Г ерат арқылы жіберіп отырды. Осыған байланысты сол оқиғалар- 

дыңтұстасы Фридрих Энгельс Гератгы «күшті державалардың колында Ира- 

нға да, Түркістанға да үстемдік ету үшін пайдалана алатын»  кең-байтақ ай- 

мактың стратегиялық орталығы деп  жазды.9 30-жылдардың екінші  жарты- 

сында Англия Ауғанстанда да өзінің әскери-саяси жағдайын едәуір күшейте 

түсті, мұның өзі Ресейдің Орта Азия елдеріне деген геосаяси дөмелеріне едәуір 

дәрежеде қатер төндірді.10

Орыс ш екаралы к әкім ш ілігі, сол арқылы — Петербург Орта А зия хан- 

дықтары ндағы  ж ә н е көрш ілес Ш ығыс Түркістандағы  оқиғаларды ң даму 

барысын  м үқият  қадағалап  отырды.  П атш а  үкіметінің  Орта  Ш ығыста 

бұрын алған орнын сақтап калуга ж ән е мұнда А нглияны ң Ресейге нұксан 

келтіре  оты ры п  өз  эко н о м и к ал ы к  ж ән е  саяси  үстемдігін  кеңейту  әре- 

кеттеріне кедергі жасауға үмтылысы Петербургті Оңтүстік Қазакстан мен 

О рталы қ  А зиядағы   ө зін ің   сы ртқы   саяси  қы зметін  ж андандыруға  итер- 

меледі.  1830 жылы Сыртқы істер министрлігі Азия департаментінің баста- 

масы бойынш а хорунжий Н. Г.П отаниннің казак даласы аркылы Коқанға 

сапары ж асалды,  1835—36 ж ылдарда П .И .Д ем езон мен  И.В.Виткевичтің 

Бұхара хандығына дипломатиялы қ миссиялары,  1839 жылы Е.П .Ковалев­

ский мен  А .Р .Г ерн гросстің елш ілігі,  1841  жылы — К .Ф .Бутеневтің Бұха- 

раға ж әне сол жылы П.Никофоров пен Г.И.Данилевскийдің Хиуаға елшілігі

360

жіберілді.  Бүл сапарларды ң нәтиж есінде Хиуаны ң жөне  Бұхараның хан- 

дарымен патша үкіметініңорыс-азиялы ксауда мөселелері жөніндегі кейбір 

маңызды келісімдерге қол жеткізілді ж әне орыс көпестерініңосы  елдердің 

саудагерлерімен сауда ж асауы  ж ағдайлары нда Орта А зия хандықтары н- 

дағы ішкі саяси жағдай туралы ж әне Хиуа хандығының Сыр өңірі қазақта- 

рына қатынасы жөніндегі саясаты туралы багалы  барлау деректері алы н- 

ды."

С оны м ен   б ірге  30—4 0 -ж ы лд ар  ш ебін де,  ағы л ш ы н -ау ған   соғы сы  

кы зы п  ж атқан   кезде  ж ә н е   О рта  Ш ы ғы ста  Б р и т а н и я н ы ң   саяси   ы кп а- 

лын орны қты ру қаупі  күрт күш ею іне байланы сты ,  патша  үкіметі оры с- 

о р та а зи я л ы қ  қ аты н астар  тари хы н д а тұң ғы ш   рет  Х и уаға  карсы   соғы с 

қим ы лы н  ж а сауға  р ұ қ сат  етті,  м ұн ы ң   алды н да  Р есей  и м п ер и я сы н ы ң  

Орта А зиядағы  саясаты н а едәуір д әреж ед е стр атеги ял ы қ  мөн  берілген 

еді.  П етербургтің  ж орам алданы п  оты рған  басы п  кіруі  қ арсаң ы н д а  ж а- 

рияланған ресми декларациясы нда Әмудария мен Сырдария өзендерінің 

аралы ғы ндағы   әскери  эксп еди ци ян ы   ж абды қтау н егізін ен   алғанда Хи- 

уаны ң о р ы с -к а за қ  қаты н астары н а өсе түскен   араласуы н   б ей тарап тан - 

дыру, хиуалы қтарды ң ш екаралы к аудандардағы   «талап-тонаулары   мен 

зо р л ы қ -зо м б ы л ы қ тар ы н   ты ю ,  к олға  тү ск ен   о р ы стард ы   Х иуа  тү тк ы - 

ны нан  құтқару ж ә н е т.б.  қаж еттігін е  негізделді.  Бұл  орай да Х иуа  э к с - 

п ед иц и ясы н   о н ы ң  үй ы м дасты руш ы лары   Р есей   и м п ер и я сы н ы ң  О рта- 

л ы қ   А зи яға  ә с к е р и -с а я с и   э к с п а н с и я с ы н   ж ү зе г е   асы р у   ж ө н ін д е г і 

тұңғы ш   елеулі  қадам деп  қарасты рды .

1839  жылғы  қараш аның  орта  шенінде  Орынбор  әскери  губернаторы 

В. А. Перовскийдің  12 зеңбірегі ж әне он мы ңтүйеге артылған жүгі бар төрт 

мындық жаяу әскерлер отряды  Хиуаға  қысқы  ж оры қ бастады.  Бүл  әскери 

авантюраның күйінішті аяқталған нәтижелері  жалпы  жұртқа мәлім:  қатты 

аяз  болып,  жел  соғуына  байланысты  отряд  20  ж елтоқсанға  карай  Ж ем 

бекінісіне ғана жетіп, жол бойында 2 мыңтүйесінен айырылды.  1840 жылғы 

1 ақпанда Перовский Акбұлакка жетті, оның арғы жағынан калың кар баскан 

Үстірт жазығы басталатын еді. Сол кезге карай тағы да 5 мың түйе өліп, көптеген 

адамдар  үсікке  шалдыкты.  Азык-түлік,  мал  азығы  ж әне  отын  коры толы к 

дерлік бітті, сөйтіп  отряд командиріне кері  кайтудан  баска ешкандай  амал 

қалмады.  Акпанның  орта  шенінде  В.А.Перовский  өз  әскерлерімен  Ж ем 

бекінісіне кайтып оралды ж әне күн жылығаннан кейін Орынбордағы өз ор- 

нына кайтуға мәжбүр болды.12

Дегенмен де жорықтың ресми мәлімделген максатына кол жеткізілді.  18 

жыл өткеннен кейін Ф.Энгельстің Англия өз елшілері Стоддартпен Коноллиді 

өз елінде өлтіргені үшін Бұхара әмірінен кек кайтара алмай отырған  кезде, 

хиуа  ханы  «барлық орыс  тұткындарын  бостандыкка  жіберіп,  бітім  туралы 

келісу үшін Санкт-Петербургке елшілік аттандырды» дегені негізсіз емес бо- 

латын.13

Сонымен бірге О рталы к А зияға оры старды ң кең  көлемді эксп ан си я- 

сын ұйымдастыру ж ән е осы аймакта британ катысуын болғы збау түрғы - 

сынан алғанда хиуа жорыктарының сәтсіз нәтижелері патша үкіметін асы- 

ғыс ж әне ойластырылмаған әскери арандатуш ылыктардан бас тарту ж өне 

еуразия  континентіне Ресейдің одан кейінгі терендеп енуіне саяси ж өне 

әскери   алғышептерді  м ұкият  дайындай  бастау  қаж ет  екендігіне  көзін 

жеткізді.

361

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: