атап   көрсетіледі. Б ірақ Абы лайды ң Ж оң ғари яға қарсы  күресін дәріптей  оты-

мен әңгімелерде қырғыз батырларының ержүректігі мен ерлігі дәріптеліп, 

А бы лай әскербасы лары ны ң мейірімсіздігі айыпталады.

X V III ғасырда дүниеге келген эпи калы қтуы н ды лар арасында «Арка- 

лы к батыр» окиға желісінің шынайылығы ж әне сонылығымен көзге түседі. 

Онда ауыр күндерде халыктың арман-үміті туралы емес, кайта өзінің жеке 

басы ны ң пайдасы мен амандығы туралы ойлайтын хандар мен сұлтандар- 

ды ң саткы нды к саясаты өш кереленеді;  халыктың калың ортасынан шык- 

қан ерлер, олардың бостандык ж әне халык бакыты жолындағы күресі дә- 

ріптеледі.

Х алы қты ң біркатар өлеңдері  мен  әңгімелері  XVIII  ғасырдың аяғы н- 

дағы  К іш і  ж үз  казактары н ы ң   көтерілісіне,  бүл  көтерілістегі  батыр  С ы ­

рым Д атовты ң рөліне арналған.  Сырым  батыр туралы ауы зекі сөздерде, 

аңы здарда,  әңгімелерде оны ң хандармен ж әне оны ңтөнірегіндегілермен 

қалай күрескені туралы айтылады. Халыкжадында Сырым батыр ғана емес, 

сонымен бірге сұңғыла шешен, акылды саясатшы ретінде де сакталған. Бір 

жолы Сырым  Нүралы ханнан:

— Ж ы лкы ны ң  торысы көп  пе, әлде төбелі көп пе? — деп сұрапты.

С ырым  «торысы»  деп  халыкты,  ал  «төбелі»  деп  хандар  мен  олардың

әулеттерін  меңзеген.  Нұралы хан Сырымға жауап бере алмапты.

Тағы бір жолы Сырым Нұралы ханға былай дейді:

— Сен азш ы лы қ пен көпш іліктің арасында, аксүйектер мен кара халык 

арасында, әлсіздер мен күш тілер арасында тендік орната алмадың.  Біреуі 

екінш ісін тонап жатыр, сен халыкты баскара алмадың.

Хан  карсы дау айтып:

— Батырым, тасып ж ү р с ің -а у !  — депті.

Сонда Сырым іркілместен былай деп жауап кайтарады:

— Ж о к так с ы р , мен тасып жүргем ж ок, кайта, казак баласының басын 

коса алмай сасып жүрмін, — деп жауап берген екен.

С ы ры м ны ң Хиуа ханымен  кездесуі  ж айы нда әңгімеде батыр тапкы р, 

тілге  ж үй рік,  сөз  сайы сы нда  еш кімге дес  бермейтін  алғыр  адам  ретінде 

суреттеледі.

X V III  ғасы рда  ж оң ғар  баскы нш ы лы ғы ны ң  заманы  туралы   түсінік 

беретін  тарихи  әң гім елер  халы к  арасы нда  кең  таралды ,  олар  белгілі 

оқиғаларға немесе накты адамдардың есімдеріне байланысты  болды.  Бұл 

әң гім елер ауы здан-ауы зға тарала отырып, өзгеріп, өсіп отырса да, бірак 

олардың негізіне накты шындық фактілер алынған. Олардың көпшілігінде 

екін ің  бірінде ж оңғар ж аулап алуш ыларына карсы күресте ерекш е көзге 

түскен  батырлар мадакталды.

XVIII ғасырдағы халыктың ауыз әдебиетінде казақ билерінің шешендік 

сөздері ерекш е орын алады.  Үйсін руынан ш ыккан Төле бидің, каракесек 

руынан шьіккан Қ аз дауысты Қазыбектің, төрткара руынан шыккан Әйтеке 

бидің халықты сы рткы  жауға карсы  бірлікке, карулы күреске шакырған 

тап қы рлы к сөздері  п аф оска толы , оларды ң өз кезінде зор саяси  маңызы 

болды.

XVIII ғасыр мен XIX ғасырды ң басында дүниеге келген ф ольклорлы қ 

үлгілер сол кезендегі халыктың рухани өмірін сипаттайды. Эпикалық жыр- 

лар, тарихи әңгімелер ж ән е сол дәуірдегі халық ауыз әдебиетінің баска да 

үлгілері  халы к даналы ғы на  көз  ж еткізіп,  оны ң  тарихи  оқиғаларға  тура 

баға бере алуымен кайран калдырады.

408

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: