ҰЙҒЫРЛАР МЕН ДҮНГЕНДЕРДІҢ ҚОНЫС АУДАРУЫ

 

ЖЕТІСУДА ЕГІНШІЛІКТІҢ ДАМУ Ы

қоныстануы.І^Кетісуда егіншіліктің 

 

XIX 

ғасырдың  70—90-жылдарында  Шығыс  Түркістаннан  коныс 

аударған

ұйғырлар  мен дүнгендер  бірден  бір  ыкпал  етті.  Қоныстандыру  екі  кезеңдс 

шэньси дүнгендерінің бір тобы келді,  1881—83 жылдары, Санкт-Петербург шар- 

тына сәйкес, Іле өлкесінен ұйғырлар мен дүнгендердіңнегізгі көпшілігі қоныс 

аудардьД

1147 дүнген отбасы (4682 адам) болды. Олар былайша коныс тепті: 4477 үйғыр 

отбасы  (19209  адам)  Ж аркент  учаскесі  шеңберінде,  Өсек  ж ән е  Ш арын 

өзендерінің бойына, калган көпшілік бөлегі — 5275 отбасы (26164 адам) Вер­

ный уезіне Шелек және Талғар өзендерінің аралығына орналасты, сондай-ак 

Верный қаласына орын тепті.134 Д үнгендер мен ұйғырлардың қоныстануына 

байланысты Жетісудың отырыкшы халкы екі есе көбейді.

^Коныстанушылардан жаңадан 5 болыс: Ж аркентжәне Кетпен (қазіргі Пан­

филов ауданының аумағында), Ақсу-Ш арын (Үйғыр ауданында), Малыбай 

(Шелек ауданында), Қарасу (Енбекшіказак ауданында) болыстары құрылдьи

Дүнгендер мен ұйғырлар тұтас деревня болып көшіп, жаңа орындарында 

қауымдар құрды, ол кауымдар не тек кана  ауылдастардан құрылды, немесе 

«егер олар аз болса, көршілес бірнеше қыстактыңтұрғындарынан құрылды, 

бірак соңғы жағдайда бұрынғы байланыс сақталып калды:  ж аңа орында бір 

қауымға кірген әр түрлі  қыстақ тұрғындары әдетте жеке елуліктер мен он- 

дықтар құрып отырды».135

^ 8 9 7  жылғы санақ бойынша қоныстанғандар санында дүн гендер — 14130, 

ұйғырлар — 55 999 адам болды.

Жетісуда ең жаксы жерлер казактардың пайдасына тартып алынып койғ- 

андыктан, ұйғырлар мен дүнгендер колдан суландырылмайынша егіншілікке 

онша жарамды болмаған учаскелер алды. Қоныстанудыңалғашқы жылында 

арықтар мен негізгі каналдар қазу өте киын болды, оның үстіне қоныстану- 

шыларға үлесті жерлер барлықдүнгендер мен ұйғырлар көшіп келгенге дейін, 

уақытша берілетін еді.

Облыстың село халкын  жерге орналастыру жөнінде  1882 жылы  Ж етісу 

облыстыкбасқармасы белгілеген ережелер негізінде дүнгендер мен ұйғырлар 

әрбір еркек адамға  10 десятинадан  жер алуға тиісті  еді.  Алайда  1885  жылы 

коныстанушыларға үлесті жер бөліп беру колға алынған кезде, әрбір еркек 

адамға 4-5 десятинадан ғанаж ербөлініп беріліп,  1892жылдың  1 каңтарынан 

бастап оброктықалым-салықсалынатын болды. Қоныстанушыларға берілген 

жердің егін егуге екінің бірінде онша жарамды болмағанын  немесе мүлдем 

жарамсыз  болғанын  айтпағанда,  олар  жер  учаскелерін  іс  жүзінде  одан  да 

кемітілген нормалармен алды. Ж етісудың  10 мың дүнгенхалқы на небәрі  27 

мың десятина,  яғни  жан  басына  ш акканда  3  десятинага  ж етпейтін 

берілді.137 Д үнген ж әне ұйғыр ш аруалары ны ң еңбекш і бөлігі ж ермен  на- 

С елодагы   ж ә н е  каладағы   ұйғыр  мен  дүнген  халы ктары