болған  кауым-  дарда су бөлумен кауым мүшелерінен сайланып қойы латын мүрагітар  ай-

кауым- 

налыспай,  Ю лдаш евтің көк басылары айналы саты н болды.  Су болуді о

қолына  қараты п алған  Ю лдашев  наразы   болғандарды ң  карсы лы қтарьш  

А ры қ  қаздырып,  қауымдық  жерлер  үшін  алы м -салы қ  төлеп,  кауым 

мүшелеріне қарасты учаскелер есебінен аренда келісімдерін жасап, өзін жа- 

рылқаушы етіп көрсетті. Ал іс жүзінде осы өзіндік ерекшелігі бар арендалык 

қатынастар тіпті алым-салықтарды төлеуге ж әне  суландыруға кіріс келтіріп 

отырды.

дүнген байы болды. Оның өзі егін еккен жоқ, тек күріштік жерлерді өндеп, 

онан соң оларды жері ж оқ жергілікті шаруаларға берді.  Олар оған алынған 

өнімнің бестен  бір  бөлігін,  ал тұқымды  бай  берсе,  жартысын  беруге тиісті 

болды. Юлдашев сияқты,  ол да  үлесті жерлерді суландырып беру шартымен 

белгілі  бір мерзімге арендаға алды.  Бір топ ұйғыр 29 үлесті жерін оған  1898 

жылдан бастап  10 жылға,  жылына жалпы алғанда 200 сомнан акы төлейтін 

етіпберді.142

Ауқатты дүнгендер мен ұйғырлар казактардан, қоныстанған шаруалар- 

дан, сондай-ақ қазақ ж әне қырғыз қоғамдарынан ақыны  ақш алай немесе 

заттай төлейтін болып арендаға жер алып отырды.  Қ азақтар мен кы рғы з- 

дардан егістік жерлерді көбінесе бүкіл дүнген немесе ұйғыр қауымы ұжым- 

ды түрде  арендаға  алатын  еді.  Ж ар кен т уезіндегі  ұйғыр  қы стақтары нда 

қауым  болып  пайдаланы лған  егістік  ж ер  оларды ң   үлесті  ж е р л ер ін ің  

мөлшерінен  1300 десятина асып түсті деуге болады. А сы -Қ орам  болысын- 

да егістік ж ердің 23%-ы қырғыздардан арендаға алынды, М алыбай болы- 

сындағы арендаға алынған жер 36,4% болды. Аренданың неғұрлым к е ң та - 

раған формасы ж арм а-ж ары лы қ болды, ақш аға аренда алу аз ед і.143

Қауымдық жерлердің село байларының қолына шоғырлануына дүнген- 

дер мен ұйғырларды ң шет кәсіп к е кетуі де  себепш і болды.  А лған үлесті 

жерлері құнарсы з болып, жұмыс көлігі мен ауыл ш аруаш ы лы қ құралда- 

ры  болмаған  кедейлер  алы м -салы қтар  (оброк,  ж ер  салығы  ж ән е  басқа- 

лар) төлеу  ж өніндегі  ж еңілдік  берілген  мерзім  біткеннен  кейін  мүлдем 

күйзелді,  өздерінің  үлесті  ж ерлерін  ж аппай  тастап,  қалаларға  жалдам а 

жұмысшы ж әне ауыл ш аруаш ылық батырақтары болып табыс іздеп кетті. 

Бір Піш пек уезінің өзінде ғана ауыл ш аруаш ылық жұмыстарында істейтін 

жалдама жұмысш ыларды ң жалпы саны ны ң 27,3%-ы дүнген қауы м дары - 

нан ш ы ққан болды .144 Ж аркен т уезінің қоны станған ұйғы рлары ны ң 3527 

ш аруашылығының  1910 жылға қарай 28,4%-ы табыс іздеп кетті.145

Ауқатты дүнгендер мен ұйғырлар өз ш аруаш ы лықтары н ры нок талап- 

тары на бейімдеп, негізінен алғанда техн и кал ы қд ақы л д ар екті. Ж алдам а 

еңбек қолданылды, шаруаларды қанаудың патриархаттық-феодалдық ж әне 

капиталистік формалары  ұш тасып жатты.  Ауыл ш аруаш ы лы қ дақы лда- 

ры ны ң  алуан түрі  егілуі  себепті  тіпті  бір  ш аруаш ы лы қты ң  өз  іш інде де 

ауыл  ш аруаш ы лы қ ж ұм ы стары ны ң түріне карай  ш аруаларды   қанауды ң  

өр түрлі формалары  қолданы лды .146

Қ анаудың жұмыспен өтеу түріндегі ф еодалды қ әдістері сақталып к ал ­

лы ,  м ұн д ай да  м ы салы ,  ж е р с із  ш а р у ал ар   ө зд ер і  ө ң д е ген   м ы р за л а р  

учаскесінен түскен өнім нің үштен бірін алатын болды.

33-36

Ү йғырлар мен дүнгендер шаруаш ылығына тауар-ақш а  қатынастары- 

ны ң енуі  кауымны ң мешеу, том аға-тұйы қсипаты н  күйрете бастады.  ІІІа- 

руаш ы лы қ ж үргізудің мәні ж ағы нан  әр алуан  ф орм алары ны ң араласып 

ж атуы   салдары н ан   үлесті  ж ері  бар  баты рақтар  мен  ж арм а-ж ары лы қ 

негізінде жер алған ж ерсіз ж ән е жері аз шаруалардың арасындағы айыр- 

маны аны қтау екін ің  бірінде қиын болды.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: