Торғай-   Орал,  15%-ы Семей коныс аудару ауданына ж іберілді.152 Егер коны с  ауда­

кын төрізді төмендейді ж әне көтеріледі, ал  1914 жылға карай 53 360 жанға 

дейін төмендеген.153 Реформаны жүргізудің алғашқы жылдарында Ресейдің 

еуроп алы қ бөлігі  ш аруалары ны ң бірқатары  өздерін ің тұрм ы с жағдайла- 

рын ж ақсартуға деген үміттерін Қ азақстанға көш умен байланыстырғаны 

көрінеді.  Қ оны с  аударуш ы лар  саны ны ң  қы сқаруы   реф орм аны ң  сәтсіз 

қорытындысын көрсетеді.  Қ оны с аударуш ылардың едәуір кері қайтуы да 

нақосы ны  білдіреді. М әселен,  1906—1915 жылдарда жыл сайын қоныс ауда- 

руш ы лардың 20%-ынан 34% -ынадейін кері қайтып кеткен .154

П. А.Столыпин реформасының қауымдарды күйретіп, хуторлық шаруашы- 

лықтар құру туралы идеялардың бірі де сөтсіздікке ұшырады. Елде фермерлік 

шаруашылықты дамыту туралы ой дұрыс айтылған болатын.155 Бірақ Казак- 

стан жағдайларында, игерілмеген жерлерде шаруалар арасында, керісінше, 

тірі қалу кепілі ретінде қауымдардың рөлі арта түсті.

Қ азақ халкының жаппай жерсіз қалуы, кайыршылануы және соның сал- 

дары ретінде әлеуметтік шиеленістің өсуі реформаның күйінішті корытын- 

дысы  болды.  Қарсылыктың стихиялык  көріністері  кожайындарды,  өкімет 

өкілдерін соққыға жығудан,  салыктар төлеуден бас тартудан, малды айдап 

әкетуден, егістіктерді таптаудан және басқаларынан көрінді. Ежелгі жерінен 

айырылған байырғытұрғындар өз құкыктарын занды әдістермен - өтініштер 

беру арқылы корғауға тырысты, оларды көп мөлшерде мұрағат корларында 

кездестіруге болады.  1913 жылдың қаңтарында Есімболат Досбаев пен Ғали 

Оспанов  өз  ауылының  атынан  Торғай-Орал  ауданы  коныс  аудару  ісінің 

меңгерушісіне «Шыңғырлау болысының № 4 ауылы қырғыздарының ең жақ- 

сы шұрайлы жерлері қоныс аудару қорына тартып алынды,  ал бізге жарам- 

сыз жерлер ғана қалдырылды»  деп шағым жасап, учаскелер кесіп беруді сұра- 

ды .156 Іс жүзінде калған өтініштер сияқты, бұл өтінішке де бас тартылған жа- 

уап кайтарылды.157

С оны мен бірге қоны с аударуш ылардың едәуір көпшілігі де өздерінің 

ж ерге орналасты ры луы на риза болмады. Торғай облысы А ктөбе уезінің 

Полтава болысы Қараш ай поселкесінің шаруалары коныс аудару бөлімінің 

меңгеруш ісіне белгіленген жерге орналасканнан кейін өздеріне бөлінген 

учаскелер «бізге бөлінген жерде асты к өсіру үшін қолайлы ж ер мөлшері 

мүлдем  аз  болы п  шықты»  ж ә н е  әр  адамға  ж азы лған  12  десятинаны ң 

егістікке 4 десятинаға жетер-ж етпесі ғана жарамды деп ж азды .158 Қорыта 

келгенде, ж ер пайдалану үшін коныс аударушылар мен казактар арасында 

да,  ж ергілікті  халы қ арасы нда да даулар  мен  кақты ғы стар пайда  болды. 

М әселен, Б е л о я р с к ж ә н е  К ам енск поселкелерінің ш аруалары  Қ останай 

уезін ің   К ең арал  болысы  казақтары н ы ң   ж ерлеріне  өз  бетімен  қоны ста- 

нып алып, бастапқыда олардан жерді жалға алды, ал сонан соң  1905—1907 

жылдар кезеңінде Ресейде ш аруалардың жерді басып алуы жөнінде естіп, 

жергілікті тұрғындардан өздері ұнатқан учаскелерді күш пен басып алуға 

тырысты.  Олар Л уган ск  поселкесі  казактары н ы ң  ж ерлеріне де осындай 

ниетте болды.  Бұл мақсаттары н ж үзеге асыру үшін олар Ресейден әлі де 

бір «өте батыл адамдардың» келуін к ү тті.159

Ж ерін тартып алып қысым көрсету ж әне дәстүрлі көшу жолдарынан айы- 

ру  көшпелі  халық  арасында  да  толып  жатқан  жанжалдар  туғызды.  Олар 

көбінесе қайғылы аякталып отырды, мысалы,  1907 жылы Торғай облысының 

Ырғыз уезінде солай болды, онда күзеу ретінде пайдаланылатын Қаракөл ал- 

кабы үшін даудың салдарынан екі адам қаза тапты.160

6 0 0

Ал қоныс аудару аудандары шенеунікгерінің киянат жасауында шек бол- 

мады.  Ж етісу  облысының  Ж аркент  уезі  Аралтобе  селосының  шаруалары 

шаруашылықжүргізуге арналған ақшалай қарыздыңтөленуін екі жыл күтті, 

әбден қайыршыланған олар Ж аркент ауданының қоныс аударушыларды жер- 

ге орналастыру бөлімнің меңгерушісі Тепловқа барады. Олароны күтіп қабыл- 

дауына кіріп «екі әйел мен бір шаруа оның алдында қүдай ананың алдыңдағы 

сияқты тізерлеп тұрып, жәрдемақы беруді сұрағанда, оган жас балалары аш- 

жалаңаш деревняда қалғанын айтып жалынғанда бастық мырза шаруаларды 

балағаттап қуып шыққан».161

Қ оны станды ру саясаты ны ң проблемалары н ж үртш ы лы кты ң к е ң та л - 

қылағанын айтып өткен жөн, бұл әр түрлі түсініктсгі толып жаткан жари- 

яланымдардан көрінді.  Ү кім еттің аграрлы қ саясаты н ы ң  күрамдас бөлігі 

ретінде бұл мәселе М емлекеттік Думада өте қызу айтыс тугызды.  А грар- 

лы қ мәселені шешу Ресей империясының шет аймактарыи мсксидсген ха- 

лы қтарды ң саяси  құқы ктары н қарасты румен  үштасты.  Бүган  Ү кім еттің 

Ресейдегі  ш аруаларды ң ж ерге деген мұктаж ды гы н  кедсйлсрді  ш ығыска 

жаппай қоныс аудару жолымен қанағаттандыруға тырысуы ссбеп болды. 

Ж ергілікті  түрғы ндарды ң  мүдделері  мүлде  ескерілмсді.  I  М емлекеттік 

Думаныңотырыстарында (1906) Орынбор губерниясынан 

сайланған 

депу­

тат Т .И .Седельников қазак халкы ның да, орыс қоны с аударуш ылары ның 

да мүдделерін қорғау туралы мәлімдеді, ол «жүз мындаған 

казактар 

создің 

тура  мағынасында ж ерсіз  болып табылады.  Ал  егер  жері  аз  қазақтарды  

алсак,  олар м иллионнан  кем  болмайды» деп  мәлімдеп  ж үртш ы лы кты ң 

назары н жер пайдалану м әселелеріне аударды .162 Оңшыл депутаттарды ң 

бір бөлігі, мысалы, кінәз Голицын сияктылар бұрынғысынша «қоныс ауда­

ру ісін мүмкін болған барлы қ әдістермен  күш ейтуді» талап 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: