А л т ы н ш ы та р a y
ҚАЗАҚСТАННЫҢ XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫВДАҒЫ
М ӘДЕНИ ӨМІРІ
1. ОҚУ-АҒАРТУІСІ
XIX ғасырдың аяғы — XX ғасырдың басында Ресей империясының ха-
лы ққа білім беру ісі мен мектеп жүйесіндегі өзіндік ерекшеліктері Қ азақ-
стандағы халы қка білім беру ісі мен бүкіл ағарту ж үйесіне көп дәреж еде
өз ы кпалы н ж асады . О қу-ағарту ісі айқы н тапты қ сипатта болды, оны ң
К азақ стан д ағы айы рм аш ы лы ғы ұлтты қ ерекш елікке орай ж үргізілді.
Ү лтты к мектептер туралы 1870 жылы қабылданған «Ресейді мекендейтін
бұратан аларға білім беру ж өніндегі ш аралар туралы» заң ұлтты қ мек-
теп тер д егі ж ә н е ү л тты қ ш ет ай м а қ тар д ағы б үкіл ағар ту ж ү й есін :
1) әлі аз оры стан ған д ар үш ін, 2) оры стары көп ж ерде тұраты ндар үшін
ж ә н е 3) ж етк іл ік ті д әреж еде оры стан ған дар үш ін деп, 3 санатқа бөлді.
Бұл орайда 1-санат үшін мектептер салынатын боЛып белгіленді, оларда
оқы ту орыс әліпбиім ен ж азы лған оқулы қтар бойынш а ана тілінде ж үзе-
ге асы ры луға тиіс еді. Екінш і санат үшін орыс мектептері құрылуға тиіс
болды, оларда оры с балалары н да, «бұратана» балаларды да бірге оқыту
көзделді, ана тілі ауы зш а түсін дірген кезде ғана қолданы луға тиіс еді.
Ү ш інш і сан ат үш ін оры с м ектептері құры лы п, оларда оқы ту тек орыс
тілінде ж үргізілді.
Занды ж үзеге асыру нәтиж есінде Қ азакстанда әр түрлі облыстарда әр
алуан үлгідегі мектептер қүры ла бастады. М әселен, А қмола ж әне Семей
облы стары нда — мектеп-интернаттар мен ауыл ш аруаш ы лык бастауыш
училищ елері, Торғай мен Оралда — ауы лды қ мектептер, болы стык (бір
сы ны пты ), екі сыныпты училищ елер, Ж етісу мен Сырдарияда — «орыс-
бұратаналы к» мектептер, Іш кі Ордада (Бөкей Ордасында) старш ы нды қ
ж ә н е у ч аск ел ік у ч и ли щ елер құры лды . О ларды ң б әрі Х алы қ ағарту
министрлігіне бағынды. XX ғасырдың басына қарай Қазақстандағы халықка
білім беру ісінің мақсаттары мен міндеттері білім беру ісінің жетекш і
қай раткерлерін ің бірі А. А лекторов м акалалары ны ң бірінде айтылған:
«К азак даласы ндағы мектеп ө зін ің білім беру міндеттерімен коса саяси
рол де аткарады: ол к азак халкы н байырғы орыс халкымен байланысты-
рып, қазактарға мем лекеттік тілді сіңіреді. Ол орыс халқы ны ң ғұрыпта-
рымен ж ән е көзкарастары м ен таны сты рады, казақтарды баяу болса да,
жүйелі түрде оры старды ң аясы на енгізеді, бұл орайда мұсылманды к
ерекш елік негіздеріне қарам а-карсы тұрып, қазактарға Бұхарадан ж әне
676
ислам діні гүлденген басқа даж ерлерден келгендер
Достарыңызбен бөлісу: