ды, оған А. Н. ж ә н е Н. М. Х арузин дердің кайы ры м ды лы к сы йлы қтары
түсті.7" 1909 жылы орталы қ этнограф иялы км ұраж ай құру жөнінде кеңе-
стер өткізілді, кеңестерге Д. А. Клеменец, В. И. Л аманский, В. Н. Пыпин,
В. В. Радлов, П. П. С ем ен о в -Т я н -Ш ан ск и й ж ән е Орыс географ иялы қ
коғам ы н ы ң баска да мүш елері катысты. С оны ң нәтиж есінде «Ресей им-
п ери ясы н ы ң , славян д ар мен ш ектес елдердің этнограф иясы » бөлімін
құруға шешім қабы лданды , ал одан бірш ама ертеректе, 1900 жылы С. М.
Д ер р ен ге «көрм е заттары мен ф отом дтериалдар» ж и науға тапсы рма
беріліп , О рта А зи яға ж іб ер іл д і.71
М ұражай жұмысымен бірге кітапханалар кұру мен нығайту, сондай-ак
өр түрлі м екем елер арасы нда кітап айы рбастау жұмысы жүргізілді. Бұл
тұрғыда да Орыс географ иялы қ коғамы үлкен жұмыс жүргізді. М әселен,
белгілі саяхатш ылар П. К. Козлов пен В. М. Робровский «...Қарақол кала-
сында қаланы ң да, төңіректегі деревнялардың тұрғындарына арнап халык-
ты ң оку үйін салуға жүмсалуы үшін әрқайсы сы 100 сомнан бөлді». Соны-
мен бірге олар Ж етісу облы сы ны ң генерал-губернаторы на «...осы оку
үй ін ің ж аны на мұражай ұйымдастыруды бастап берген жөн, онда Ыс-
ты ккөл алқабы мен өлке төң ірегінің зоологиялы к, ботаникалы к ж әне
м и н ералды қ заттар үлгілерін ж инауға болар еді» деген өтініш ж асады .72
Бұры ны рақта Ж етісу облы сы ны ң әскери губернаторы Батыс Сібір бө-
ліміне жолданым ж асағаны нда 1885 жылы былай деп айқы н ы рақай тқан:
«Орта А зиядағы бүкіл к ең -бай тақ мы ң ш ақы ры мды қ иеліктер бойында
біздің Түркістандағы иеліктерімізді зерттеу жөніндегі ғылыми жұмыстар
үшін кайсы бір кітаптар мен оқу кұралдарын алуға болатын бір ғана Таш-
кентте кітапхана бар. Түркістанны ң уездік ғана емес, тіпті облыстық қала-
лары нда да, баска еш жерде өлкені зерттеу жөнінде аздаған болса да оку
кұралдары бар кітапхана ж ок, ал мұндай оку кұрзлдары ны ң болмауы әр
қадам сайы н сезіледі».73 К иы нш ы лы қтарға карамастан, бұл жұмыс кызу
жүргізілді, сөйтіп Түркістан өлкесін зерттеу бөлімінің 20 жылдығына ар-
налған ж и н алы ста-ак 1917 жылы: «Бай кітапхана ж инакталы п, пайдала-
нуға берілді», — деп хабарланды.74 Коғам өзара кітап алмасуды, сондай-ак
мейлінше өр түрлі мәселелер бойынша әдебиет жіберуді үнемі жүзеге асы-
рып отырды.
XX ғасы рд ы ң б асы н да зи ял ы лар халы қты к окулар ұйы м дасты ру
ж өніндегі салауатты лы к коғам дары ны ң ашылуы туралы шешімді зор
ж ігер м ен к ар сы алды , со н д ы к тан О ры с гео гр а ф и я л ы к коғам ы н ы ң
кайраткерлері оларға белсене катысты. М әселен, Семей облысындағы
Х алы кты кокулар ұйымдастыру жөніндегі комиссияныңтөрағасы — Орыс
географ иялы к коғам ы н ы ңбелгілі кайраткері Б. Г. Герасимов, Халыктың
салауаттылығы туралы камкорш ы лы ккомитетініңм үш есі Е. П. Михаэлис
б о лд ы . Л е к т о р л а р а р а с ы н д а да О ры с г е о г р а ф и я л ы к к о ғ а м ы н ы ң
кайраткерлері көп еді. Н а к со л Семейде В. Н. Белослюдов, В. С. Усов, Н.
Я. К онш ин ж ә н е баскалар Х алы кты к окулар ұйымдастыру жөніндегі
ком итеттің лекторлары болды.
Орыс географ иялы к коғам ы ны ң әрбір мүшесі зор коғамды к жұмыс
жүргізді. С онды ктан реакц ия ш абуылға ш ы ккан кезде бірінші кезекте
кітапханалар, халы кты к оку үйлері ж әне т.б. жабылып, ал олардың жүмы-
сы катаң ш ектеліп отырды. М әселен, дала генерал-губернаторы 1910 жы-
лғы 12 каңтардағы нұскауы нда былай деп есептеді: «...Ө лкенің ең басты
694