болІМГО   жыл сайын 2 мың сом алып отыруға рұқсат етілді.33 Кейіннен болім  турил W

ой  елегін ен  терендете өткізу ге ж әрдем десті.  Зерттеулердің ж үйелілігі, 

с о н д а й -а к  зерттеу ж ұм ы стары ны ң  негізгі  кезендері  бағдарламалармен 

ж ә н е  н ұсқаулы қтарм ен   белгіленді.  Бағдарлам алар мен  нұсқаулы қтар- 

ды  ж а сау ға  елд ің  таң д аулы   ғы лы м и  күш тері  тарты лды   ж ә н е   олард ы ң  

О ры с  г е о гр а ф и я л ы қ   қ о ға м ы н ы ң   м үш елері  ған а  болуы   м індетті  емес 

еді.  Р ев о л ю ц и яға д ей ін   өм ір  сүрген   бүкіл  к е зең  іш інде  коғам  таралы - 

мы  ж ө н ін е н   де,  ғы лы м и  ізд ен іс тер д ің   алуан  түрлі  болуы   ж өн ін ен   де 

көп  м өл ш ерде  б ағд ар л ам алар   мен  н ұ ск ау лар  таратты .  К өптеген   бағ- 

д арлам алар мен  н ұсқаулар  1500, ал  кейде 6000 данаға дейін  ж ететін та- 

ралы м м ен  тараты лды .  О лар ауы л  зи ялы лары н а түсін ікті  тілде ж азы л - 

ды.  Ал сон ы м ен  бірге олар ө з кезін дегі ғы лы ми ж етістіктер деңгейінде 

ж а сал ы п ,  елд ің   ә р   түрлі  м е к ен д ер ін е  ж іб еріл ді.  О рыс  гео гр а ф и я л ы қ  

қоғам ы н ы ң  тікелей  өнімі деп  саналған  бағдарламалар  мен  нұскауларға 

коса,  баска коғамдарды ң Географ иялы қ коғамны ң қайраткерлері каты- 

скан   бағдарлам алары   мен  н ұскаулары   кеңінен  таралды .  М ы салы ,  1917 

ж ы лға д ей ін   бірн еш е  рет басы лы п  ш ы ккан   «С аяхатш ы ларға  арн алған  

ан ы ктам ал ы қ кітапш а» сондай  болды.  XX ғасы рды ң басы нда бұл басы - 

лы м дар  ге о г р а ф и я н ы ң   кө п теген   м әсел елері  бойы н ш а  таң даулы   деп 

есептелді.  Т әж іри б ел і саяхатш ы  ж ә н е зерттеуш і Л.  С.  Берг  1907 жылы: 

«...СП б. Ж араты лы стануш ы лар қоғамы  ш ы ғарған... табиғи-тарихи  кол- 

л екц и ялар ж и н актары н ы ң  ең таңдаулы   нұскаулары н  басш ы лы кка алы- 

ң ы здар»,  — деп  е с к е р т к е н .37

Х ІХ ғасы р д ы ң   80-ж ы лдары нан  бастап  1917 ж ы л ғад ей ін   Қ азак стан - 

ды тікелей  географ иялы қ, б иологи ялы қ ж ән е баска зерттеулер жөнінде 

көп теген   н ұ ск ау л ар   мен  б ағд арлам алар  ж асалды .  М әселен ,  «Көш пелі 

кұм дарды ң сипаты   мен таралуы н  зерттеуге арналған  нұскауды»  (С П б., 

1888)  б ір ік к ен   м атем ати к ал ы к  географ ия  ж ән е  ф и зи к ал ы к   географ ия 

бөлімш елері ж аны ндағы   И.  И. С тебницкий, И.  В.  М уш кетов, С.  Ю.  Рау- 

нер,  Н.  А.  С о к о л о в ,  М.  А.  Р ы ч каев ,  Ю.  М.  Ш о к ал ь ск и й   мүш е  болған 

к о м и с си я   ж асад ы .  Н ұскауд а  Қ ы зы лкұм д ы   зерттеу  ерекш е ай ты лған: 

«...ал  ө сім д іктер  ж и н аған   кезде он ы ң  құм төб ен ің   немесе  ш ұңкы рды ң 

қай  ж ер ін ен   алы н ған ы н   көрсетіп ,  ғы лы ми  ж өн е ж ергілікті  атаулары н 

келтіру, со н д ай -ак , бүл  өсім д іктерд ің  ж ергілікті тұрғы ндар ш аруаш ы - 

лығы ндағы   м аңы зы  көрсетілуі  керек».38  1888 жылы  «Саяхат кезінде ме- 

т е о р о л о г и я л ы қ   е с к е р т п е л е р   мен  б ай к ау л ар д ы   ж ү р гізу г е   арн алған  

нұскау» ш ығарылды.  1891 жылы «Барометрлік байқауларды ң көмегімен 

б и ік тік ті  ан ы қ тау ға ар н алған   н ұскау» ж ари ялан ды ,  оны   кұрасты рған 

Б.  С р ед н е вс к и й ,  ред ак ц и ял аған   А.  Т и лло (С П б .,  1891).  Бұл  нұскауда: 

« Е у р о п ал ы қ  Р есе й д ің   де,  С іб ір   мен  А зи я  и ел ік тер ін ің   орасан   үлкен  

к е ң істігін ің  де  көп теген   ж ерлері  бедері ж өн інен  тым аз зерттелген»,  — 

д елін ген .39

Қ огам  өм ір сүрген   б астап к ы   кезең д е  Р есейдің оры с  емес  халы кта- 

ры ны ң этн ограф и ясы н   зерттеу ж өн інде бағдарламалар ж асауға әрекет 

етілді.  «Х алы кты к заң д ы к  ғүры птарды   ж и н ауға арналған  бағдарлама» 

со лай ш а  ж а с а л д ы .40  О ны  э т н о гр а ф и я   бөлім ш есі  ж ан ы н ан   құры лған 

Х алы кты к заң д ы к  ғұры птарды   ж и н ау  ком и сси ясы  дайы ндады :  «...сол 

Қ оғам н ы ң  этн о гр аф и я б ө лім ш есін ің тө р ағасы   М.  В.  К алачевтің  баста- 

масы мен  ж ә н е   П.  А.  М у л о в ты ң к ы зу   каты суы   аркы лы   1864ж ы лы   заң- 

д ы к ғұры птарды   ж и н ауға арн алған  бағдарлама ж асалы п,  зерделенді».41

686

Бағдарламада:  «...қолайлы   ж ағдайлар болғанда  Ресей  шегімде түратым 

бұратаналар тұрм ы сы ны ң тай п ал ы қ ерекш елік терін  де  к орсстксн  

жон

 

болар еді» деп атап  ай ты лған.42 Онда  Ресейдің оған  кіретін  халы ктарды  

зе р т т е у   ж ө н ін д е г і  ғы лы м и   т о п т а р ы   д ен   к о я т ы н   б а р л ы қ   т ұ р м ы с  

ерекш ел ік тер ін е  баса н азар аудары лды .  Барлы ғы   425  с ұ р а қ  өзір л ен д і. 

Ол  1889 жылы  қайта ш ы ғары лды , соны мен  бірге қайта өнделді.  Бағдар- 

ламада ж еке адам ны ң  да, тұтас алған да кау ы м н ы ң  да  ө м ір ін ің  б ар л ы к 

жақтары қамтылды.  Бұл бағдарлама орыс емес халы қтарды ң әлеум еттік, 

эк о н о м и к ал ы қ  ж ән е тұрм ы сты қ ж ағдайлары н   20 ж ы лдан  астам   уақы т 

бойы   қам ты п  келді.  XX  ғасы рд ы ң   б асы н да  Р есей   б ұ р атан ал а р ы н ы ң  

әлеум еттік ж ән е экон ом и к алы қ ж ағдайы на деген ғылыми ы нта-ы қы лас 

тағы да өсе түсті.  О сыған  байланы сты   1914 ж ы лы   Э тн о гр аф и я л ы қ к ар- 

талар  ж асау   ж өн ін д егі  к о м и с си я н ы ң   сау ал д ам а  сұ р а қ тар ы ,  ал  1915 

жылы «Ресейдіңтай палы к картасы н ж асау ж обасы» ж ари ялан ды .43  1917 

жылы  С.  О л ь д ен б у р гтің   б асш ы лы ғы м ен   « Т ай п ал ы қ  к а р тал ар   ж асау  

ж өн ін д егі  нұсқау»  ж асалд ы ,  онда  бы лай  деп  атап  айты лды :  «К олда- 

нымдағы тай п алы қ карталарды ...  Орта А зия үшін  ж ән е С ібір үшін  м ас­

штабы  бір дю йм де 40  ш ақы ры м   болаты н  етіп,  ж е к е  п ар ақ тар  ж ә н е   екі 

ж и ы н ты қ тай п ал ы қ  карта  ш ы ғару  ж об алан д ы .  С ібір  мен  О рта А зи я ға 

арн алған   е к ін ш іс ін ің   м асш табы   —  бір  дю йм де  100  ш а қ ы р ы м » .44  1912 

жылы көрнекті этнограф  ж ә н е Орыс географ и ял ы қ қоғам ы н ы ң  мүшесі 

Л.  Я.  Ш терен бергтің  лекц и ясы н  ты ңдауш ы лар он ы ң  л екц и ясы  бойы н- 

ша «Э тн ограф иялы қ материалдар ж и н ауға арн алған   нұсқау» дай ы н д а- 

ды,  ол  кейін   ка зақ та р д ы ң  ж ә н е  б аск а да а зи я л ы қ  х ал ы қтард ы ң   этн о г- 

р аф и ясы н   зерттеу  ісін е  елеулі  үлес  қ о с т ы .45

Қ оғам  қы зм етінің аса маңызды  бөлігі  эксп ед и ц и ял ы қ ж үмыс болды. 

«Географиялық Коғам көп мөлшерде ұйымдастырып, өткізген экспедици- 

ялар орыстың география ғылымын дүние ж үзіне әйгілі етті».46

Тұтас алғанда, К азақстанны ңтабиғаты н зерттеу жөніндегі  экспедици- 

ялар орталы қ қоғам тарапы нан да, ж ергілікті бөлімдер тарапы нан да өте 

көп ұйымдастырылды.  Қ арастыры лы п отырған тақы ры пта Орыс  геогра- 

фиялы қ қоғамының экспедициялык қызметін жалпы түсіну үшін зор ғылы- 

ми  маңызы болған жекелеген экспедицияларға ғана тоқталып өту қажет. 

Қоғамны ң ірі экспедициялары ны ң бірі — И.  В.  И гнатьев пен А.  Н.  К р а с - 

н овты ң Т ян ь-Ш аньд ағы  Х антәңірі ауданы на экспедициясы .  1884 жылы 

П. П. С еменов-Тян-Ш анский Г. А. К олпаковски й ген ақХ антөң іріні ж әне 

оған жапсарлас жатқан  аудандарды зерттеу қаж ет екендігі туралы өтініш 

жасады.47 Г. А.  Колпаковскийге И. В.  М ушкетовтің  1885 жылғы 22 мамыр- 

дағы хатында да н ақсонд ай  өтініш айтылдь*, бұл хатта ол «...Х антәңірінің 

тамаш а таулары тобын зерттеуді өзің ізд ің  н азары ңы здан қағыс  қалды р- 

мауды аса құлдық ете отырып өтінемін» деді.48

1887 ж ы лды ң м ам ы ры нда В ерны йда ж ер сіл к ін іс і  болды ,  оны   ж е р - 

гілікті ж ерде  зерттеум ен  И.  В.  М уш кетов айн алы сты .  Э к сп ед и ц и ян ы ң  

кұрам ы на  кен  и нж ен ерлері  Ф.  И.  Б русн и цы н   мен И .  В.  И гн атьев, со н - 

д ай -ақ М . Н. Лямин, Э. А. Ш тединг,топограф П. А. Рафилов, фотосуретші

С.  Ф.  Н иколай ж ән е суретші  Н.  Г.  Хлудов кірді.  Э кспедиция  1887  жылы 

жер сілкінісі болған кең ауданды зерттеді. И. В. Игнатьев Верныйдан 

Қапал-

 

ға  ж өне  С ергиопольге  дейінгі  солтүстік  ж ақтағы ,  Ф.  И.  Брусн и цы н   — 

шығысқа карай  Верныйдан К ұлж аға дейінгі, М.  Н. Л ямин мен Э. А. Ште-

6 8 7

динг Ы сты ккөлдің жағалауын коса, Верныйдың батыс жағындағы аумақ- 

ты  зерттеп  шықты. Топограф тарға ж ергілікті  жерді суреткетүсіру ж үк- 

телді.  И. В.  М ушкетовтың өзі Верныйдан Ы стықкөл жағындағы кеңаудан- 

ды ж ә н е  кері  қарай  Қ арақол қаласы  мен  Ш елек өзені арқылы Верныйға 

карай  зерттеп шықты.  1887 жы лды ң қараш асында экспедицияны ң алдын 

ала жасаған есебі табыс етілді, ал түпкілікті  есеп  1890 жылы жарияланды.

Экспедицияныңғылыми жүмыстарыныңеңбасты тұжырымы И. В. Муш- 

кетовты ң Т үркістандағы  ж ер сілкінісі тектоникалы қ деп сипаттауы бол- 

ды.  Осы  ж ер  сілкін ісінен   кейін  И.  В.  М уш кетов  сейсмологияға  мыктап 

көң іл бөле бастады.

С. Н. Н икитин басш ылык еткен екінші экспедиция  1892 жылы Оралдан 

арғы  далаға  барды.  Э кспедиция тек  кана  іздестіруш ілік  сипатта  болды. 

О ның негізгі мақсаты темір жол құрылысы бойынша ф изикалы к-геогра- 

ф иялы қ, геологиялык, топографиялы қ, экон ом икалы кж ән е арнаулы зер- 

ттеулер  ж үргізу  еді.49

Э ксп едиц и ян ы ң   міндеттеріне  Ж ай ы к  өзені,  Каспий  ж ән е  Арал  те- 

ңіздері арасындағы ұлан-байтак кеңістікті ж ән е Әмударияны Орал қала- 

сымен жалғастыратын темір жол салудың ыктималдығына байланысты да 

ж ан-ж ақты  зерттеу енді.

Э кспедиция  1892 ж ы лды ң бүкіл жазы кезінде жұмыс істеп, күздігүні 

П етербургке қайты п оралды.  Э кспедиция ж ұм ы сы ны ң нәтиж есінде көп 

м өлш ерде  ге о гр а ф и я л ы қ ,  со н ы ң  іш ін де  п ал ео н то л о ги я л ы қ  м атериал 

ж и н ал д ы ,  ал  к е ң -б а й т а к   ау м ак ты ң   гео л о ги ял ы к   қүры лы сы н   түсін у 

үш ін  өте  көп   н ә р с е   берді.  Э к сп ед и ц и ян ы ң  айм ақтағы  пайдалы   казб а- 

лар ж өн індегі  н әти ж елері  маңы зды .  Э ксп едиц и ян ы ң  кеш енділігі әрбір 

то п ты ң д ер б ес ж ұм ы с  істеуіне себепш і  болды. Л.  С.  Берг,  П.  Г.  И гн ать­

ев, В.  С.  Е лпатьевский кұрамындағы экспедиция  1898 жылы Батыс Сібір 

мен  С о л тү стік   К а за к с т а н н ы ң  көлд ерін   зерттеу ж өн ін д е  үлкен  ж ұмыс 

ж ү р гізд і.50

1899—1902  ж ы л д ар д а  Л.  С.  Б ер гтің   б асш ы лы ғы м ен   атакты   А рал 

э к с п е д и ц и я с ы   ж ү р гізіл д і.  А рал  эк сп ед и ц и я с ы н   Орыс  гео гр а ф и я л ы к  

қоғам ы н ы ң  Т үркістан  бөлімі  үйым дасты рды .  1897 ж ы лды ң аяғы н д а-ак 

бөлім нің  оты ры сы нда А рал т ең ізін ің  рөлі  ж ән е оны  зерттеу қаж еттігі: 

«Ө лке  үш ін   э к о н о м и к а л ы к   м аң ы зд ы лы ғы   ж ағы н ан   А рал  тең ізі  Орта 

А зи я  ой п аты н ы ң  көлд ері  арасы н д а  бірін ш і оры н  алады»,  — деп  ан ы к- 

талған   б о л а ты н .51

1901 жылы ғылыми зерттеулердің алғашкы кезеңі аякталды.  1906 жылы 

Л.  С.  Берг теңіздің шығыс жағалауында болып, геологиялы к ж әне зооло- 

гиялық материал жинады. Бүл материалдарды өндеуге көрнекті ғалымдар 

тартылды.  1901 жылы Л. С. Берг Н. Г. М аллицкийге былай деп жазды: «Егер 

бүл  істі  акы ры на дейін  ж еткізе  алсак,  бұл  ұлы  іс  болады ж ән е  орыстың 

көлдері  мен тең ізд ерінің  бірде-бірі  Арал теңізі  сиякты   м үкият  зерттел- 

мес еді.  Б арлы к материалдар ең сенімді белгілі мамандар мен білгірлерге 

берілді».52 Э ксп едиц и ян ы ң  нәтиж елері жалпы  көлемі 95 баспа табак бо­

лып жарияланды.

Арал  эксп еди ци ясы  аяқталған   бойдан  Балкаш  экспедициясы   ойлас- 

тырылды.  О рталы к когамга ж олдаган хатта былай делінген:  «Болаш акта 

1903 жылы  Балкаш ты ң ф и зи калы қ географиясы  мен гидрологиясын зер­

ттеу үшін экспедиция ұйымдастыру ойластырылып отыр.  Бұл бассейннің

688

алыстығы ж әне жорамалданып отырған жұмыстың күрделілігі едәуір 

кои 

шығынды талап етеді, оған Т үркістан   бөлім ін ің  шағын  бю дж етінің  шп- 

масы келмейді.  Ж арты  ғасырдан астам уақы ттан  бері  бірде-бір 

жараты-

 

лы стануш ы   барып  көрм еген  ж ә н е  ги дрогеологи ялы қ  ж ағы нан  мүлде 

бейм әлім   бұл  алапты   зерттеу ы нта-ы қы лас туғы зы п  оты рғаны н  есксре 

келіп, Түркістан бөлімі И м ператорлы қ оры с  географ и ял ы к қоғамы   бүл 

іскетілеулестікпен қарайды ж әне материалды қ жағынан  көм ек көрсету- 

ден бас тартпайды деп сенім білдіре алады.  Қ оғамны ң толы к мүшесі Л . С. 

Б ергкетапсы ры лған Балкаш тағы  жұмыстарды  1903 ж ән е  1904жылдарда 

ж ү р гізу   ой ласты ры лы п   оты р.  Г и д р о гео л о ги я л ы қ   ж ұм ы старм ен   бір 

мезгілде астроном иялы қ пунктерді аны қтай отырып, Балкаш  ж ағалауы и 

суретке түсіруді  ж үргізу көзделуде».53 А рал эксп ед и ци ясы  сияқты   Б ал­

каш экспедициясы ны ң да зор ғылыми маңы зы  болды.  Н ак осы экспеди- 

циялар д ерек терін ің  негізінде Л.  С.  Берг  географ и ян ы ң  ж аң а саласы   — 

лим нологияға негіз етілген түсін ікке келді.  К өлдердің ж ағалаулары   мен 

өздерін іргелі зерттеу, сондай-ақ,  Арал ж ән е Балқаш  бассейндерінің ша- 

руаш ылык қызметі мен пайдаланылу мүмкіндіктерінің мәселелері ғалым- 

дарды өз зам аны на сай к өзқ арасқа келтіреді.  1902 ж ы лы  В.  В. С ап о ж н и ­

ков  Ж е тіс у ға  са ях ат  ж асад ы .  Э к с п е д и ц и я н ы ң   м ар ш р у ты   бес  ай ға 

есептелді ж әне Балкаш  көлінен Ы сты ккөл өңірі мен Ж оң ғар А латауы на 

дейінгі, кең-байтак аумақты қамтыды.  Экспедиция кұрамына Берлин гео­

граф иялы к қоғамыны ң мүшесі Н.  Ф ридрихсен ж ә н е мұғалім В.  Ф.  С ем е­

нов енді.54  1904 жылы В.  В.  С апож ников Ж оң ғар А латауы н ж ә н е  Б алка- 

ш ка  құяты н   өзен д ер д ің   б ассей н ін   зерттеп   ш ы кты ,  Ж е тіс у ға  ө з ін ің  

өсімдіктер ж әне ж ануарлар дүниесі бар ж еке аудан ретінде толы к сипат- 

тама берді.

Сол аркылы В. В. Сапожников іргелі географиялы қ-ботаникалы кж аңа- 

лы ктард ы ң   бірін  аш ты.  О ған  дейін  Ж е тіс у   н егізін ен   Т ү р к іс т а н н ы ң  

географ иялы к ж ән е  әкім ш ілік  бір  бөлігі  ретінде  қарасты ры лы п  келген 

еді. Бұдан кейін В.  В. С апож ников Ж етісуға  1912—1913 ж ы лдардатағы  бір 

рет келді.

С.  Е.  Д митриевтің  Верный  маңындағы  А латау  мұзды ктары н  зерттеу 

жөніндегі сапарлары сияқты көптеген экспедициялар ерікті түрде ж асал- 

ды.  М әселен,  ол  Түркістан  бөліміне  былай  деп  ж азған:  «1902 жылғы  16 

шілдеде  мен  К іш і  Алматы  өзен ін ің   бас  ж ағындағы   (қазакш а  Тұйы ксу) 

м ұзды ктарды ңтоп ограф и ялы қ нобайын жасадым.  Бұл мұзды қтар мұнда 

1890 жылы жұмыс істеген әскери топографтардың масштабы 3 ш акы рым- 

ды к картасына да енгізілмеген».55

Ж алпы алғанда XIX гасырдың аяғы — XX ғасырдың басындағы эксп е- 

дициялык кызмет азды-көпті жоспарлы сипат алды, өз бағдарламасы бол­

ды, экспедициялар көбінесе не зерттелмеген, не аз зерттелген аудандарға 

жіберіліп отырды. Бұл экспедициялардың нәтижесінде кең  көлемді нақты 

м атери ал  ж и н ал ы п ,  ол  э к с п е д и ц и я л а р д ы ң   ф р а г м е н т т е р ін е н ,  я ғн и  

н ә т и ж е л е р ін е н   ф а к т іл е р д ің   ж и н а қ т а л у ы н а   ж ә н е   ғ а л ы м д а р д ы ң  

зерттеуш ілік қы зметіне қарай біртұтас дүниеге айналдыры ла бастады.

XIX ғасырдың 70-80-ж ы лдары н да қ азақ  халқы ны ң қоғам ды к-эк он о- 

м и калы қ  өм іріне:  қ а зак та р д ы ң   э т н и к а л ы қ   әл еу м еттік   ж а ғд а й ы н ы ң  

мәселелері  бойынш а Д.  Беркімбаев, қ азақ  ф ольклоры н  зерттеу ж өнінде 

С.  Ж антөрин,  Н иколаев  уезі  казактары н ы ң   әлеу м еттік-эко н о м и калы қ

45-36

689

ж ағд ай ы н   зер ттеу   ж ө н ін д е  Б.  Д ауы лб аев,  қ а за қ т а р   арасы н д а  егін ш і- 

ліктің  дамуы  ж өнінде Т.  С ейдалин, қазақтарды ң этнограф иясы  жөнінде 

М .-С .  Б аб аж ан о в  елеулі  зерттеу ж үргізді.

XX ғасырдың басында көптеген казак зиялылары Орыс  географиялық 

коғамы  ж ергілікті  бөлім ш елерінің ж ұмысы на  белсене  араласты.  М әсе- 

лен, Абай ортасынан шыккан көрнекті казак жазушысы Ш. Кұдайбердиев 

Семей  бөлім ш есіне материалды к колдау жасап, оны ң отырыстарына ка- 

ты сты .56 Сол бөлімш еде Ж .  А кбаевты ң, Ә.  Бөкейхановты ң еңбектері ба- 

сылып  ш ы қты .  Ә.  Бөкейханов  Орыс  географ иялы к  коғамы  Батыс  Сібір 

бөлім інің белсенді  кай раткерлерін ің  бірі  болды ж әне  Баскаруш ы  коми- 

тетінің мүшесі болып сайланды .57 М.  Қ арабаев, С. Н.  Нұрмұхамедов  1897 

жылғы Бүкілресей лік санакты  ж үргізуге катысты.58

Ә лихан  Б өкей хан ов  Орыс  географ и ял ы к коғам ы нда,  оны ң  Баты с— 

Сібір бөлімінде ө зін ің  ғылыми  ы нта-ы кы ласы н мейлінше толы к көрсете 

білді.  М әселен ,  револю цияға дейінгі  Ресейдегі  іргелі  еңбектердің бірі  — 

«Ресей.  О таны м ы зды ң толы қ географ иялы к сипаттамасы.  XVIII т.  Қ азак 

өлкесі»  еңбегі авторлары н ы ң  бірі болған  Ә.  Бөкейханов бүкіл  Ресейдің 

калы ң   окы рм ан д ары н а  к а за к   халкы н ы ң   тарихи  өткен  кезін ің   дұрыс 

көрінісін, оны ң мәдениетін ж еткізе білді. Ә. Бөкейханов сол кездегі казак 

коғамы  өм ірінің  терең ғылыми көрінісін жасады , оры сты ң калы ң окы р- 

мандарын А байды ң өмірімен ж өне қызметімен тұңғыш рет таныстырды, 

сол  кезең дегі  оры с өм ірінің  проблем алары на зо р тү сін істікп ен   карады. 

Б ұл  е ң б е к т е р і,  с о н д а й -а қ   м е р зім д і  б а с п а с ө з д е г і  к а з а к   т іл ін д е г і 

көсем сөздері  Ә.  Бөкейхановты   казак қоғамында бірден ж етекш і  орынға 

койды.  «С ибирские вопросы» ж урналы нда әр түрлі  м акалалары ны ң жа- 

ри ялан уы   Ә.  Б өкейхановты   к а за к   ұлтты к  ой -арм ан ы н ы ң   озы к көсем - 

сөзш ісі деңгейіне көтерді.  О ны ң ізінш е ғылыми қоғам ны ң еңбектерінде 

Ж .  А кбаевты ң ,  М.  Ш орм ан овты ң , баска да біркатар к азак  тілш ілерінің 

макалалары  ж арияланды .  Семей бөлім ш есініңөм іріндегі ең елеулі кұбы- 

лы старды ң   бірі  1914  ж ы лғы ,  А байды ң  кайты с  болған  күніне  арналған 

ғылыми ж иналы с болды,  онда Орыс  географ иялы к қоғамына сол  кезде- 

а қ  көзге көрін іп  үлгірген тілш ілер ғана емес,  Н.  Қ ұлж анова сиякты  аты 

онш а мәлім еместер де қатысты.  О сыны ң бәрі казак ж астары ны ң ғылы- 

ми ж ұм ы сқа өте тез ы нта қойғаны н ж ә н е коғам өміріне белсене аралас- 

қаны н дәлелдейді.

XIX  ғасы рды ң   аяғы   —  XX  ғасы рды ң  басы нда  Орыс  географ и ялы к 

қоғамы   м үш ел ерін ің  п р ак ти к а лы қ  қы зметі  саяси  кы зметпен  ұш тасты - 

рылды. Бұл кезенде Орыс географиялы к қоғамының кызметінде реакция- 

л ы к  ж ән е д ем о к р ати ял ы к бағы ттарды ң ара-ж ігі  бөлінуі, зиялы лар ара- 

сынан ш ы ккан мүш елердің саяси партияларға катысуы, сондай-ак, Орыс 

гео гр аф и ял ы к қоғам ы н   өз  к ө зк арастары н   білдіру үшін  мінбер  ретінде 

пайдалану  бұры н ғы сы нан   әлдекайда  айш ы ктала  түсті.  XIX  ғасы рды ң 

аяғы на  қарай   Қ азақ стан   да өзгерді.  Ол  көпұлтты   өлкеге  айналады.  Әр 

түрлі әл еум еттік-экон ом и калы қ қалы пты ң араласып жатуы, таптар мен 

түрлі дең гейдегілердің болуы саяси көзқарастарды ң  да алуан түрлілігін 

туғызды.  1905—1907 жылдардағы революция кезінде жөне одан кейін Орыс 

гео гр аф и ял ы қ  қоғам ы   м үш елерінің   өлкен ің   саяси   өміріндегі  қы зметі 

едәуір ж андана түсті.  М әселен,  1905 ж ы лды ң каңтары нда Н.  М.  С иязов 

бостан ды ктуралы  ойлар айкы н айтылған баяндама ж асап,59 ал Ә.  Бөкей-

690

ханов  баяндам аш ы ны ң  ж алпы   ой -п ікірін   колдады.  Бұл  о қи га  к е ң іп е н  

ж ария  болды .  Ж .  А қ б а ев ты ң   Қ ап алға  ж ер  ау д ар ы л у ы н а  б а й л а н ы с т ы  

Ә.  Б өкейханов  пен  Ж .  А қбаев  б елсен ділігін ің   арта  тү ск ен ін   атап   оту 

қаж ет.60 Өлке әкім ш ілігін ің  құж аттары нда олар сепаратизм і  үш ін  а й ы и - 

талған.  Орыс  географ и ялы қ  қоғамы   м үш елерінің  саяси  к ө з қ а р а с т а р ы  

оларды ң  ғылыми  ең б ектерін ен ,  ж азы сқан   хаттары н ан ,  сө й л еген   с о з -  

дерінен айқын көрінеді.  Қ азақхалқы н ы ң тари хи  өткенін  зерттеу ж ө н ін д е 

О ры нбор ғылыми  мұрағат ком иссиясы   зор жұмыс  атқарды .  X IX  ғ а с ы р - 

дың аяғында Ресейдің 29 губерниясы нда ғылыми мұрағат к о м и с си ял ар ы  

кұрылды.  О ларды ң  негізгі  міндеті  өлкен ің   тарихы   бой ы н ш а  м ұ р а ға т  

деректем елерін  ж инап,  ж үйеге  келтіру  болаты н.  С оны м ен   б ірге  о л а р - 

дың міндетіне губерниялардың аумағына археологиялы қ зерттеу ж ү р гізу  

кірді.  С ондай-ақ мұрағат ком иссиялары на «жергілікті ж ағдайлар б о й ы н ­

ша  ө зін ің   тікелей   м індетіне  қ арам астан ,  елдің   б аск а  да  к е з   к е л г е н  

ескерткіш терін   іздеп табуды ,  суреттеуді  ж ә н е түсіндіруді  өз ж ұ м ы с т а - 

ры ш еңберіне енгізу» ж үктелді.61  1881  жылы бұрынғы  О ры нбор  ген ер ал- 

губернаторлығы  кеңсесін ің  мұрағат істерін  ретке келтіру ж өн ін д егі  к о ­

миссия ретінде құрылған О рынбор ғылыми мұрағат ком иссиясы  ғы лы м и 

м екем еге  ай налды .  К о м и сси я н ы ң   ж ұм ы с  к ө л ем ін ,  м а қ са ттар ы   м ен  

міндеттерін  ан ы қтаған   кезде 90  м ы ңнан астам  істен тұраты н ,  о л а р д ы ң  

1/10 бөлігі  ғана м ұрағатқа ен гізілуге тиіс  болған  орасан   көп  қ ұ ж а т т а р - 

дың құндылығын аны қтау мен сақталуы н қамтамасы з ету қаж ет екен дігі 

байқалды. Алайда кездескен қиы нш ылы қтарға қарамастан,  1887 ж ы л д ы ң  

желтоқсанында 25 адамнан тұратын Орынбор ғылыми мұрағат к о м и с с и я ­

сы  (О ҒМ К ) құры лып, жұм ысы н бастады.  Төрағасы  болып П.  Н.  Р а с к о в , 

оры нбасары   болып Т.  И.  А ндреев, хатш ысы болып  «О ренбургский л и с - 

токтың» редакторы  И.  И.  Е ф и м о в с к и й -  М ировид сайланды.  К о м и сси я - 

ның басты мақсаты  — мүрағат істерін  ретке келтіру, О ры нбор ө л к е с ін ің  

тарихын  зерттеу, археологиялы к ж ән е этн ограф и ял ы қ м атериалдар ж и - 

нау болды .62 Күрделі м әселелердің бірі  ком иссияны  м атериалды қ ж а ғы - 

нан қамтамасы з ету болды,  неғұрлы м  кең  қы зм етке қар аж ат ж е тіс п е д і. 

А лғаш қы жұмыс жы лында мұрағат құж аттары  тәртіп ке келтірілді, он д а 

қазактарды ң тари хы  ж өніндегі құж аттар,  ә к ім ш іл ік тің  ө кім д ері, кө р ш і 

мемлекеттермен сауда ж ән е қары м -қаты настар туралы құж аттар кө р ін іс 

тапты.  Тұтас  алғанда,  істерде  ө л к ен ің   алуан  түрлілігі  көрсетілді  ж ә н е  

өлке туралы   көптеген  бағалы  м әлім еттер ко м и сси ян ы ң  м ұрағат істерін  

тәр тіп к е  келтіру  ж ө н ін д егі  к ы зм е тін ің   ар қ асы н д а  сақ тал ы п   қ а л д ы . 

О ҒМ К  қы зм етін ұйы м дасты рум ен  бірге ғы лы ми  баян д ам алар  о қ ы л ған  

отырыстарөткізілді.  Мысалы, олар Г.  Н.  Зелениннің«П еровскийдің  1831— 

1833  жылдардағы  Хиуаға  жорығы  туралы ,  М аңғы стау түбіндегі  ад ай лар 

көтерілісі туралы ж әне оларды басу туралы», Н.  Б.  И вановты ң «О ры нбор 

уезіндегі  қорғандар туралы»,  М. Л.  Ю диннің «Қ азақтар. Э тн о гр аф и ялы қ 

очерк» деген баяндамалары. Ж ергілікті өлкетануш ы лармен бірге ком и с- 

сияны ң жұмысына В. В.  Бартольд, С .-П етербург А рхеология институты - 

ның директоры Н.  В.  П окровски й, академик  В.  В.  Радлов кұрметті  мүш е- 

лер  ретінде тарты лды .63 Қ а за қ  зи ялы лары н ы ң  өкілдері,  со н д ай -ақ татар 

ж әне баш құрт зиялы лары  О ҒМ К  жұмысы на белсене қатысты.  А.  Б.  Б ал- 

ғымбаев, А. Байтұрсынов, М.-Ф. Т.  Кәрімов, М.-З. М. Рамеев, М .-Ф. Сүлей- 

менов ж әне басқалары сияктылар Орынбор өлкесін зерттеуге өз үлестерін

691

косты .  Рас,  жағдайларға байланысты  олардың бүл кезендегі  қызметі ма- 

тери алды қ көм екпен, сон дай -ақ отырыстарға ж еке қатысумен шектелді, 

өй ткен і  О ҒМ К  тек ж и насты ру ж ән е ұйымдастыру жұмысын жүргізді.

О Ғ М К   ең б ектерін д е  X V III— XIX  ғасы рларда  Қ азакстанды   отарлау 

тарихы ж өнінде көптеген деректі  материалдар жиналды.  Басылып ш ык- 

кан  м атериалдардан  И.  А.  К астан ьен ің   «К азак  даласы   мен  О ры нбор 

өлкесін ің  көне ескерткіш тері» деген еңбегін атап өту керек, онда К азак- 

стан тарихы  ж өніндегі  алуан түрлі деректемелік материалға жүйеленген 

ш олу  берілген.  А вторды ң өзі  былай деп ж азған:  «Мен  ертедегі  әр түрлі 

ескертк іш терге орай ласты ры лған халы к аңы здары н енгіздім,  бұл  ретте 

оларды ң соңғы ларымен (яғни ескерткіш терімен) ж әне даладағы тұрмыс- 

пен  ты ғы з  әрі  аж ы рағы сы з  байланы сы н  ескердім ,  со н д ай -ак  оларды ң 

ке й б ір еу л ер ін ің   ескерткіш   күйінде  ен гізілген  болуы  м үм кін».64  Ш ын 

м әнінде, бұл  еңбек  К азакстан н ы ң  бүкіл аумағын камтыды.  И.  А.  К аста- 

нье, А. И. Добросмыслов, И.  В. Анненков, А. И.  Аниховский, М. А.  Родин 

ж ә н е  б асқ алар  к о м и сси ян ы ң   көрн екті  кайраткерлері  болды.  О ҒМ К  

кызметі  К азан револю циясы на дейін токталған жоқ.  Ол  Казакстан тари ­

хы  ж өн індегі  бүгін  таңда да  зор  маңы зы   бар деректем елерді  әзірлеуге 

өте  елеулі  үлес  қосты .

Т ү р к іс т а н   ж а у л а п   ал ы н ы п ,  Т ү р к іст ан   ген ер а л -гу б е р н а то р л ы ғы  

кұры лғаннан кейін оны ж ергілікті  кадрларды ң күш імен егж ей-тегжейлі 

зерттеу туралы  мөселе койы лды .  А лғаш кы ларды ң бірі ж ергілікті өлке- 

тан у ш ы л ар д ы ң   ед әу ір   көп   б өлігін   б ір ік тір ге н   О р та ази ял ы к   ғы лы ми 

қоғам   болды .  К оғам ды   үйы м дасты руда Т үркістан   ген ер ал-гу б ер н ато ­

ры  К.  П.  К ауф м ан  белсенді  рөл атқарды , сонды ктан да коғам ны ң бағы- 

ты Ж а р ғы н ы ң  ж об асы н д а:  «К оғам   Орта  А зи я н ц ң  тарихы ,  географ и я- 

сы ,  с та ти с ти к асы ,  э т н о гр а ф и я с ы ,  табиғи  б ай лы ктары ,  саудасы   мен 

ө н е р к ә с іб і  б ө лігін д егі  м әлім еттер д і  ж и н ай ды ,  өңдейді  ж ә н е   тарата- 

ды»,  -  деп  көрсетілген .65 К оғам едәуір аукымды болды,  1871  жылы оның 

аш ы луы   к ү н ін е  кар ай   оған  41  мүш е кірді.  К оғам   м ү ш ел ерін ің  сипаты  

ж агы н ан   алуан   түрлі  к ы зм е тін ің   арасы н д а  Т ү р к іст ан н ы ң   хал ы кты к 

са л т -д ә с т ү р л е р ін   ж а зу   ж ө н ін д егі  б ағд ар л ам ан ы ң  ж об асы ,  с о н д а й -а қ  

«Т ү р кістан   ө л к ес і  ж ө н ін д егі  м әлім еттер   ж и н ағы н»  басы п  ш ы ғаруға 

д айы ндау ж обасы  н азар  аударады .66

Бұл  ж об алар  «Т үркістан  ө л к есін ің   статистикасы н а  арналған  м ате­

риалдар.  1—3-шығарылым.  1872—1874» деген басылымға қосылды.  Коғам- 

ны ң Г.  С.  Загряж ск и й , А.  В.  К аульбарс, А.  ГГ.  Кун жасаган баяндамала- 

рында К азақ стан н ы ң  тарихы,  оны ң әлеум еттік-экон ом и калы қ жағдайы 

ж өнінде материалдар болды. Генерал-губернатор кеңсесіндегі аударма- 

ш ы лар И.  Г.  И брагим овты ң, И.  И.  Е никеевтің,  И.  Н.  Б екчуриннің казак 

халқы н ы ң   өм ірін  зерттеу,  атап  айтқанда,  к а за к   тілін ің   де  мәртебесін 

көтеретін көп тілді сөздік ж асау ж өнінде ғылыми бастама көрсету аркы- 

лы катысуы  назар аударады. Ж алпы  ал ганда, қоғам ж обалардан әрі  бар- 

мады, бірақ он ы ң  көптеген мүш елері  кейіннен баска ғылыми қоғамдар- 

ды ң ж ұм ы сы на белсене катысты.

1870 ж ы лы   аш ы лған  Ж араты лы стан у,  ан троп ологи я  ж өне этн о гр а­

ф и я  ө у ес қ о й л а р ы  к о ға м ы н ы ң   Т ү р к іст ан   б өлім ш есі  кы зм етін д е Т үр- 

к іста н   ө л к ес ін   зер ттеу   м ә сел ел е р і  м ей лін ш е  то л ы к  оры н  алды.  Т үр- 

к істан  б өлім ш есі  о р тал ы к  б ө л ім н ің  бағдарлам алары   бойы н ш а ж ұмыс

692

істеді  ж өне  сон ы ң   н егізін д е-ақ  алуан түрлі  ғы лы м и -зерттеу  ж үм ы сы п 

жүргізді.

1879  жылдан  бастап  бөлімш е  өзін ің   «Ж азбаларын»  ш ығарып  түрды. 

Бөлімше бастамаларының бірі  «Орыс Түркістаны» ж инағы ны ң үш шыга- 

рылымын ж ариялау болды, онда Қ азақстан тарихы ж өніндегі  материал- 

дар ғылыми тұрғыдан көрсетілді.  Бөлімше негізінен  1871—1879 жылдарда 

кызмет істеді,  бұдан  кейін ол  біраз кы сқарды .  К азақстан н ы ң  оңтүстігін 

зерттеу жөніндегі басқа бірғы лы ми қоғам  1895 жылы кұрылған Түркістан 

археология  әу есқой лары н ы ң   үйірмесі  болды.  О ны ң  м ақсаттары   меи 

міндеттеріне  Түркістан  өлкесінің   археология  ескерткіш терін  аны қтау, 

есепке алу ж әне сипатгау кірді.  Үйірме өз еңбектерін жыл сайын  шығып 

тұрған «Түркістан археология әуесқойлары ны ң үйірмесі отырыстарының 

хаттамалары» деген атаумен шығарып тұрды.  Үйірменің қы зметіне Әули- 

еата  уезін ің   бастығы  В.  Н.  К аллаур  біраз  үлес  косты ,  ол  К азақ стан  

о ң т ү с т іг ін ің   к е й б ір   е с к е р т к іш т е р ін   су р е ттеп   б ер д і.  1907  ж ы л д ан  

оссуарийлерді суреттеу жөніндегі өлкетануш ы ретінде Б.  И.  Кастельский 

белсенді жұмыс істеді.

К азақстанны ңоңтүстігін зерттеуде Ш ығыстану коғамыны ң  1901  ж ы л­

дан  1913  ж ы лға дейін  жұмыс  істеген Т аш кен т бөлімш есі  көрн екті  орын 

алады .  О ған   к а т ы с у ш ы л а р   а р а с ы н а н   Н.  П .  О с т р о у м о в т ы ,  С.  М. 

Граменицкийді атауға болады.  Коғам Түркістан халы қтары ны ң тарихын 

зерттеуде  зор  рөл  атқарды,  ол  Т аш кентте  ш ы ғы стану  орталы ғын  кұру 

жөнінде бірнеше рет бастама жасады.

Бұл ғылыми қоғамдардың бәрі қазақ зиялылары арасында ғылыми ой- 

пікірдің қалыптасуына ықпал ж асағаны н, оны еуропалы к біліммен ж әне 

еуроп алы қ  қо ғам д ы қ-саяси   ағы м дарды ң  дам уы м ен  тан ы сты р ған ы н , 

Түркістан  зиялы лары ны ң кейбір өкілдері  қазақтарм ен   белсенді  қары м - 

қатынас жасағанын атап өту қажет.

Орыс географиялык коғамы жұмысының  бір бөлігі мәдени-агартуш ы - 

лы қ  қы змет  болды.  О рталы қта  да,  ж ергілікті  ж ерлерде  де  ж ұртш ы лы қ 

өкілдері  мұражай  ісін  дамытуға  зор  көңіл  бөлді.  Орыс  географ и ял ы қ 

қоғамының көрнекті қайраткері Д. А.  Клеменц:  «М ұражайлар бір ғылыми 

ізденістер үшін ғана емес, практикалы қ өмір үшін қажет», — деп ж азды .67 

Тақырыптың хронологиялы қ шеңберінде Семей мұраж айы ны ң ж ұмысы - 

на тоқталып өту қажет, өйткені оның жұмысы Орыс георафиялық қоғамы- 

мен көп дәрежеде байланысты.  Мұражайдың өзі  1883 жылы облыстық ста­

тистика комитетінің ағартушылык жұмысы шеңберінде пайда болды.  1893 

жылы ол  бастауыш  білім  беру туралы  Қ ам корш ы лы қ қоғам ы на берілді. 

1902 жылы  мұражайды  Семей  бөлімш есі  қабылдап  алды.  К.  Р ы чковты ң  

атап  өткеніндей,  «Бөлімше  мұражайды  тәртіп ке  келтірді,  —  бар  заттар 

корм е  коры   тізім іне  топтасты ры лы п,  өз  кезегін д е,  олар  бес  бөлім ге 

бөлінді».68 Бұл  мұраж айға ж ұртты ң келуіне игі эсер етті, егер  1893—1894 

жылдарда мұражайга 263 адам келсе,  1903 жылдан бастап оған келуш ілер 

күртөсіп , 720 адамнан  1913 жылы  2873 адамға дейін жетеді.  М ұраж айды ң 

жұмысына қоғам мүшелері Н. Я. Конш ин, В. Н. ж әне А.Н. Белослюдовтер, 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: