Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

мүдделерін білдірді. Елдің азиялы қ бөлігі аумағында, соны ң 

А зия мен К азақстанда белгілі бір сарында социал-дем ократиялы к, 

люциялық-демократиялык, либерал-бурж уазиялы қ, сондай-ақ 

ды қ-м онархиялы қ сипаттағы  басылымдар  шықты.  1905—1907  жылдарда 

ж әне  12 журнал):  Қазанда — 11, Орынборда — 7, Астраханда — 5, Орал  мсн 

Петербургте  —  4,  М эскеу  мен  Уфада  1  басы лым  ж ария  түрде  шығып 

тұрды.94 Д ем ократиялы қбаспасөзге «Фикер» («Ой»), «Азат», «Танг юлду- 

зы»  («Т аң   ж ұ л д ы зы » ),  «А зат  хал ы қ» ,  «Д ум а»,  «Т ан г  м а ж м у гас ы »  

(«Таңертеңгі  альманах»),  «Тавыш»  («Дауыс»),  «Эль-ислах»  («Реформа») 

газеттері; «Эль-гаср-эль джадид» («Жаңа ғасыр»), «Уклар» («Жебе»), «Кар- 

чыга»  («Каршыға»),  «Туп»  («Зеңбірек»)  ж урналдары   ж атты .95  Т үркі-та- 

тар ж әне қазақтілдерінде ш ыққан кітаптардың,  газеттердің ыкпалы тура- 

лы  М. Сералин кейіннен былай деп жазды:  «Мен оларды аш қарақтана бас 

салып, бас көтермей оқып шықтым. Әлгілерді оқып ш ы кканнан кейін жа- 

ныма күн шуағын төкжендей жадырап қалдым».96 Ол жылдары М. Сералин 

«Факел», «Уклар», «Э ль-гаср-эль джадид» сияқты  дем ократи ялы к басы - 

лымдарды үзбей окып, ж арияланымдары на талдау ж асап отырды.

К азактіліндегі мерзімді баспасөздің алғашқы басылымдары «Түркістан 

уәлаяты ны ң газетін» (1870—1882), «Дала уәлаяты ны ң газетін» (1888—1902) 

отаршылдык өкімет органдары құрды. Біріншісі Таш кентте шығып тұрды 

ж ән е  Түркістан  генерал-губернаторлы ғы ны ң  ресми  органы   болды,  ал 

екінш ісін Омбыда Дала генерал-губернаторлығы шығарды (1902 жылдан 

кейін олар Ақмола ж әне Ж етісу облыстарының «Ведомостарына» қосым- 

ша ретінде шығарылды).  Ө кім еторы ндары ны ң өкімі бойы нш а бұл басы ­

лымдар отарлы қ басып алуды  нығайту ж ән е Ш ығыстағы  бодандарды ру- 

хани жағынан бағындыру максатымен шығарылды. Отаршылдык әкімшілік 

мұнда патша ж арлы қтарын, үкімет ұйымдарының өкімдерін басты, отар- 

лы к шет аймақтарды игеру үрдісін жазды, бұратаналарға көзқарас жөнінде 

«өркениеттілік миссияны» жүзеге асырған им периялы к саясатты ң мөнін 

түсіндірді.

С ондай-ақ бұл басылымдар акпарагты қ-аны қтам алы қ сипатта болды. 

Сонымен катар газет ұйымдарына им перияны ң камқорлы ғы ндағы  отар- 

лы к өлкен ің тұрм ы с салтын насихаттау миссиясы жүктелді.  Осы мақсат- 

пен  ресми емес бөлімде түркі халы қтары ны ң тарихы , этнограф иясы  мен 

әдебиеті жөніндегі материалдаржарияланды .

Бұл газетгердіңбеттерінде А. С. Пушкиннің, Л. Н. Толстойдың, И. А. К ры - 

ловты ң, М.  Ю. Л ерм онтовты ң,  Г.  И.  У сп ен ски й дің туы н д ы лары , ғылым

699

мен техника саласындағы  ж етістіктер тура- 

лы ақпаратаудары лы п   басылды, өлкені  ша- 

руаш ы лы қж ағы н ан  игеру тәж ірибесі  қоры- 

тылды.  Қ а за қ  халқы ны ң тарихы ж өніндегі, 

м ақалдар  мен  мәтелдер  туралы ,  халы қты ң 

ауы зш а ш ығармаш ылығы, айты стар туралы 

жарияланымдар қазақ оқырмандарының зор 

ы нта-ы қы ласы н   туғызды.  «Ж ергілікті»  ха- 

лы қ арасы нда бұл  газеттер беделінің өсуіне 

шығыс әдебиеті  классиктері  шығармалары- 

ны ң үлгілерін  («Ш ахнаме»,  «Фархат — Ш ы- 

рын»,  «Мың  бір  түн»  ж ән е  т.б.)  ж ариялау 

ж әрдем десті.  «Түркістан  уәлаяты ны ң   газе- 

ті»  беттерінде  1870 жылы  бірінш і  рет  казак 

тілінде Ш.  Ш.  Уәлиханов туралы макала жа- 

рияланды.  Орыс окырмандары  Ы.  Алтынса- 

риннің, А.  Қ үнанбаевты ң, М .-Ж .  Көпеевтің 

оры с  тілін е  аудары лы п  берілген  туы нды лары м ен  бірінш і  рет танысты. 

М .-Ж .  К өпеев,  Ш.  К ұдайбердиев, Ә.  Бөкейханов, О. Әлжанов,С. Шорма- 

нов,  М. Ж анайдаров, Б.  Сыртанов, Ж. Акбаев, Ж .  А йм анов,  А.  А йтбакин 

ж ән е басқалар «Дала уәлаяты ны ң  газетінің» белсенді  авторлары болды. 

К өріп  оты рған ы м ы здай ,  к а за қ  даласы   ағартуш ы лары ны ң ж аңа ұрпағы 

өзд ерін ің  ш ы ғарм аш ы лы қ ізденістерінің басы нда өзінш е бір ш ы ңдалу- 

дан өткен.

А лайда отарш ы лды қ өкім ет оры ндары ны ң бұл  ресми  басылымдарын 

к азак  халқы н ы ң  рухани тәлім герлері,  оны оқу-ағартуды ң  тірегі  болды 

деп санау орасан әсірелеп айтканды қ болар еді.  Олар негізінен  империя- 

ны ң  отарш ы лды к  саясаты н   ж үргізуш ілер  болды.  «Түркістан  уөлаяты 

газетінің»  323  нөм ірінде  ж ари ялан ған   633  м акалан ы ң   үштен  бір  бөлігі 

Р есейдің  көрш і  мем лекеттерм ен  қаты настары на,  и м периялы к сыртқы 

саясатты   негіздеуге арналғаны н айтса да ж еткілікті.97 Зерттеуш ілер,  KP 

Ү Ғ А -ны ң  академигі  С.  Зиманов пен  К.  Ы дырысовтың «біракбүл  газет­

тер,  патш а  үкім етін ің   о й -н и етін е  қарам астан,  жалпы   алғанда  өлкен ің  

қоғам ды к өм ірінде игі  рөл  атқарды» дегені  бұл  мерзім дік  басы лымдар- 

ды ң жағымды ы кпалын да айкы н аңғартады .98

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: