Қазанда  оқитын қазақ жастары.  1896 жыл

Осы кезеңце жоғары медициналықбілімі бар алғашкы казак дәрігерлері 

шықты. Олар негізінен Қазан, Саратов, Томск, М әскеу университеттерінде, 

сондай-ақ С.-Петербургтің әскери-медицина академиясы мен университетінде 

білім алды. Мөселен,  1868—1913 жылдарда Казан университетінің медицина 

факультетін қазақтың 30 жас дәрігері бітіріп шыккан. Қазан университетінің 

медицина факультетін  1887 жылы бітірген алғашқы қазақтардың бірі Мұха- 

меджан Қарабаев болатын. Оны бітіргеннен кейін ол Қостанайда, Торғай об- 

лысының Ақтөбе, Ырғызуездеріндедәрігер болып істеді.  1892 жылы М. Кара- 

баев медициналык кызмет көрсету саласындағы патшалық саясатты сы нага­

ны үшін Орынбор әкімшілігінің қырына ілігіп, аз уакытқа Самараға кету ге 

мөжбүр болды. Содан соң Ы рғыз уезінде дәрігер болып жұмыс істей жүріп, 

өлкенің қоғамдық өміріне белсене қатысты.  1895 жылы ол Торғай комитетінің 

толық мүшесі болып сайланды, орыс дәрігерлерімен бірге медициналык кыз­

мет көрсетуді түбірінен өзгерту ж әне казак халкы арасынан медицина кадр- 

ларын даярлау жолында күресті.

Револю цияға дейінгі К азакстан д ағы  оба ауруы н ы ң  тұңғы ш   маманы  

М.  Ш омбалов  -   1899  жы лы ,  Ә.  А лдияров  —  1904  ж ылы  К азан   универ- 

ситетінің медицина факультетін, Н.  Ипмағамбетов С .-П етербург медици­

на академиясын  1911 жылы бітірді. Олар қазақхалкы н а медициналык кы з­

мет көрсетуді ұйымдастыруда көп іс тындырды, сондай-ак К азақстан н ы ң  

қоғамды к өміріне  белсене  қатысты.  К азан   университеті  ұлтты к  зи ялы - 

лардың алғаш қы кадрлары н калыптастыруда зор рөл атқарды.

К а за н   мал  д ә р іг е р л ік   и н с ти ту ты н   қ а з а қ т а р   а р а с ы н д а   ал ғаш қ ы  

бітірушілер М. Ақтанов, Е.  Кұлпейісов, М. Ж асмағамбетов, Ф. И манбаев- 

тар болды.

Ә.  Бөкейханов С .-П етербург И м п ераторлы қ орман  институты н  1894 

жылы  үздік бітіріп шықты.

Ж .  А кбаев,  Б.  К аратаев, С. Л апин,  М.  Ш оқаевтар С .-П етерб ург уни- 

верситетінің заң факультетін бітірді. С. Ж антөрин, Б. ж ән е Ә. Н иязовтар, 

С. Нұралыханов ж әне баскалар С.-Петербург,  Казан, Томск, М әскеу уни- 

верситеттерінің заң ф акультетінде оқы п жоғары  білім алды.

1906 жылы И мператор I  Александр атындағы С .-П етербург Ж ол қаты- 

насы институтын М. Тынышбаев бітіріп шықты.

X. Досмұхамедов С .-П етербург И мператорлы қ Ә скери медицина ак а­

демиясын  1909 жылы бітірді.  1902 жылы С. А манж олов Верный гимнази- 

я сы н

  бітіргенн ен  кейін  К азан   ун и верси тетін ің  заң  ф ак у л ьтетін е түсті. 

Верный  ги м н ази ясы н ы ң   баска да түлектері:  Т.  Е сен қ ұл ов,  И.  Д үй сен - 

баев, Ж .  Ж ақы пбаев, И. Ж ақсы лы ков  Ресей  им периясы ны ң ж оғары  оқу 

оры ндары нда оқуға м үм кіндік алды.  Ж етісу өлкесіндегі алғаш қы  ж оға- 

ры білімді қ а за к  зи ялы лары н ы ң  бірі  Б.  С ы ртанов  1891  ж ы лы  С .-П е т е р ­

бург университетінің шығыс тілдері ф акультетін бітірді.  Осы оку орны н 

1887 жылы Б.  К ұлм анов та үздік  бітірген еді.

Ә. Ермеков Семей гимназиясын, содан с о ң Т о м с к техн ол оги ял ы қи н с­

ти туты н ,  X.  Г аб б асов  М әс к еу   у н и в ер с и те тін ің   ф и зи к а -м а т е м а т и к а  

факультетін бітірген.

Сонымен Ресей оқу орындары революцияға дейінгі кездің өзінде — XIX 

ғасырдың екінші жартысы — XX ғасырдың басында білімді адамдар тобы- 

ның  кеңею іне,  әрбір  халы қты ң  ұлтты қ  зи ялы лары н ы ң   қалы птасуы на 

жәрдемдесті.

723

К азак  жастары  шетелдерде де окы п білім алды, қазақ кыздары арасы- 

нан  да  ж оғары   білімді  мамандар  қалыптасты.  М әселен,  Ғ.  Мусин  Каир 

университетін, Ж . Сұлтанаев пен А. Түнғаншин  Варшава мал дәрігерлері 

институты н,  С.  Ш анов  Стамбул  университеты   ж ән е т.б.  бітірсе,  Г.  Ас- 

ф ендиярова, А. Д осж анова, М. Н иязовалар Ресей қалаларында окып жо- 

ғары білімді дәрігер мамандығын алды.

Ресейдің ж оғары   оқу  оры ндары н  бітірген  қазақтар өз  ауылдары  мен 

қалалары на кайтып оралып, өз білімін, ағартушылық рухын жерлестеріне 

беріп отырды.  О тарлауш ы ларды ңтілегеніне қарам а-қарсы , ж аңа зиялы- 

ларды ң  тандаулы   бөлігі  өз  халқы ны ң  мүдделерін  қорғау  ж олы на  түсті, 

азапқа толы рухани ізденістерден өтіп, олар рухани құлдыққа қарсы шык- 

ты ж ән е азатты қ қозғалы сы н басқарды.

Т ари хи   т ә ж ір и б е н ің   кө р с етк е н ін д е й ,  к үрт  әл еум еттік  өзгерістер 

кезендерінде зиялы лар әрқаш анда едәуір белсенділігімен, дербес баста- 

маш ылығымен ерекш еленіп отырды.  Әлеуметтік, интеллектуалды қж әне 

адамгерш ілік сезімдегі зиялы лар қоғамдағы жеке адамның жағдайы тура- 

лы, он ы ң  санаға катынасы  туралы мәселені көтереді.

Қ а з а қ   з и я л ы л а р ы н ы ң   ең   б асты   с ің ір г е н   е ң б егі  м ы н ад а:  о л ар  

б ү к іл р е с е й л ік   дам у  к е зе ң ін ің   б асталуы н   дер  к езін д е  аң ғард ы ,  к а за к  

қо ғам ы н   іл гері  б асты р у д ы ң  ам алдары н   ізд естірум ен   ай н ал ы сы п ,  бұл 

үш ін   б ір ін ш і  оры с  рев о л ю ц и ясы   берген   әл еу м еттік   ж ә н е   саяси   бос- 

танды ктарды  пайдаланды , халы кты  п атриархатты к-рулы к меш еуліктен 

ар ы л ту ға,  п атш а л ы к   езгід ен   азат  етуге,  оған   білім   мен  п рогрестің , 

м ем лекеттік тәу ел сізд ік алуды ң ж олдары н көрсетуге ұмтылды.  М ұның 

қиы н  күрес,  күрделі тарты стар мен  ізденістер жолы   болтаны  күм әнсіз. 

С о н д ы к тан   бұл  ж олд а  ж е тіс тік тер м е н   к атар ,  әр и н е,  ка тел ік тер   де, 

ж аң сақты қтар да болып  отырды.  АлайДа кейіннен вталиндік  идеологи- 

ян ы ң  тү сін д ір ге н ін д е й , оларды   өз х алкы н а деген  қ а ск ү н ем д ік   к ө зк а- 

рас  ем ес,  ка й та ,  өз  х ал қ ы н ы ң   өм ірін   ж ең іл д ету   ж олы ндағы   к ү р естің  

табиғи  қи ы нды ктары  туғы зды .  Қ азақ  зи ялы лары н ы ң  ең басты  ізгі  мак- 

саты   —  х ал қ ы н а  к ы зм е т  ету  м ак саты н   «Алаш »  ж е тек ш іл е р ін ің   бәрі 

М ірж ақы п Д улатов  Б уты рск түрм есінен  ж азған хатында былай деп ай- 

кы н  б аян д аған :  «...М ен   ө зім н ің   қ ұ л д ы қ к а  тү сір іл іп ,  езгіге  салы н ған  

бей ш ара х ал к ы м н ы ң  осы  кұлд ы к ж ағдайдан   ш ы ғуы на ком ектесуд і  өз 

боры ш ы м  деп  санады м ...  С аяси   саладағы   окиғаларды  дер кезін д е бол- 

ж ай алмады м деп сан ай м ы н ,  ал  к а зір  К ең ес  өкім етін е  карсы   күрес деп 

о ты р ған н ы ң   б әрі  м е н ің   к а з а қ   ұлты н  д ер б ес,  т ә у е л с із,  бақы тты   ж ағ- 

дайда  көргім   келген  тілегім  ға н а » .145

XX ғасырдың басындағы алдыңғы катарлы казак зиялылары өздерінің 

саяси кы зметінде ұлтты к, сон д ай -ақ жалпы адам затты к кұндылықтарды 

корғауды басты максат деп білді.  Олар өз халкына тәуелсіздік ж әне отар- 

шылдык кұлдыктан азаттық алу жолындағы күресінде көмектесуге ұмтыл- 

ды,  әрб ір адам ны ң ж ән е әрбір халы кты ң ж еке өз бостандығы на күкығы 

мен бүкіл адам зат м әдениетінің ж етістіктері  мен табы стары на еркін кол 

ж еткізуі  сиякты   ж алпы адам затты к қазы налар  үшін  күресті.  Қ азак  зи я­

лылары   1905  ж ы лдан  бастап  осы  максатта  дала  өңірінде  кы зу  қызмет 

жүргізді.

Қазақ зиялыларының көшбасшылары халыктың саяси жағынан көзін ашу 

үшін  оның бойында  білімге деген  құлшынысты  ояту,  сауатсыздықты  жою

724

кажет екенін түсінді.  К азак зиялыларының бүкіл  кызметі осы мақсатқа ар- 

налды  деуге  болады.  Үлттық  «Казак»,  «Қазақстан»  газеттерінің,  «Айқап», 

«Сарыарқа», «Абай» журналдары мен басқаларының беттерінде олар тек білім 

ғана  өркениетті  дүниеге  жол  ашады,  казақтардың  ұлт  ретінде  сакталуына 

көмектеседі деп, казақ халкын білім алуға шакырды. Тіл мен әдебиетті дамыту 

ерекше бөліп көрсетілді.  К азак тілі  мен  әдебиетінің дамыту  проблемалары 

жөнінде араб  графикасы  негізіндегі  казақ әліпбиінің тұңғыш талантты ре­

форматоры, «Оку құралы» (1912), «Тіл кұралы» (1914), «Жаңа әліпби» (1928) 

атты қазактың тіл ғылымында ғана емес, бүкіл ғылыми түркітану әлемінде де 

жаңашылдық деп саналған еңбектердің авторы А. Байтұрсынов көптеген ма- 

қалалар жазды. «Қазак» беттеріндегі еңбектерінде А. Байтұрсынов балалар- 

ды мектептер мен медреселерде окытудың маңыздылығын атап көрсетті. Ол 

өзінің  казак  ж әне  орыс  мектептеріндегі  окыту  проблемалары  туралы  ой- 

пікірлерін баяндай келіп, балаларды міндетті түрде екі жыл қазақтілінде окыту- 

ды талап етеді, «бастауыш мектептер миссионерлік саясаттан тыс болуға тиіс, 

яғни әрбір халыктың өз тіл іне, жазуына ж әне дініне кұкығы болуға тиіс» деп 

санайды.146 Сонымен бірге ол орысша сауаттылыкты да үйрену кажет екенін 

атапөтеді.

XX ғасы рды ң басы нда к азак  зи ялы лары н ы ң  кы зм етінде к ұ қ ы к  п р о ­

блемалары   елеулі  оры н  алды,  өй ткен і  колданы стағы   патш а  заңдары  

көш пелі халы кты ң құкы ғы на нұксан келтірді, мұны ң н ар азы л ы к ту ғы з- 

ғаны табиғи нәрсе.  Өз халкы ны ң ежелгі  өз ж еріндегі  касіретті ж ағдайы  

туралы   толы к  хабардар  болған  олар  патш а  үкім етін е  қ а за қ   халқы н ы ң  

ә л е у м е т т ік   қ а ж е т т е р і  т у р а л ы   х а б а р   ж е т к із у г е ,  о н ы ң   к ұ к ы к т ы к  

мүдделерін қорғауға ты р ы сты .147 О ларды ң көпш ілігі  арнаулы   заң  д аяр- 

лы ғы нан  өткен д ер  еді,  бұл  оларды ң   халы қ  б ұ к ар асы н ы ң   к ұ к ы к ты к  

білімін кеңейтуіне, олардың кұкы кты к білімін байытуы мен терендетуіне 

мүмкіндік  берді.  К а за к  зи ялы лары н ы ң   қы зм етінде ж ер туралы   м әселе 

өзекті  орын алды.  О лар ө зд ерін ің  ғылыми ж ә н е көсем сөздік  м акалала- 

ры нда,  п атш алы қ  ө кім ет  оры н д ары н а  әр  түрлі  ү н деулерін д е  патш а 

үкім етінің к а зак  халқы н ы ң  өмір ж ағдайлары н а сай  келм ейтін  заң   нор- 

маларын әділ сынға ал д ы .148

К азак коғамыны ң рухани саласында етек алған заңсы зды кка өз нара- 

зылығын білдіріп оты рды .149

П атш а  ш енеуніктері  к а зак   халқы   зиялы   ө к іл д ер ін ің   д ү н и еж ү зіл ік 

өркени ет пен м әдениет ж етістіктерін   игеруіне  мүдделі  болм ады.  Б ір ак  

халықтың ғылым мен мәдениетке тарты луы на кедергі  ж асауға бағыттал- 

ған шаралар күткендегідей  нәтиж е бермеді.  К азак халқы ны ң білім алуға 

деген ө ск елең  қаж еттері  патш а  үкім етін  О ры нборда,  О мбы да,  О ралда, 

Семейде,  Верныйда ж әне баска калаларда біркатар оку орындарын ашуға 

м ә ж б ү р   етті,  о л ард а  қ а з а к т а р   о қ ы п ,  б астау ы ш   ж ә н е   о р та  м ектеп  

көлемінде білім алды.  П атш а өкіметі  «бүратаналарды» орта ж ә н е ж оға- 

ры оқу оры ндары нда окуға рұқсат етуге м әж бүр болды.  Ж оғары да атап 

өтілгеніндей,  к а за к  ж астары   К азан ,  Т ом ск,  С .-П етер б у р г,  М әск еу  т.б. 

университеттерінде, техн и калы қ ж ән е м едициналы к ж огары  оку о ры н ­

дары нда білім алды.  Өз халкы н оятуда зор рөл  аткарған  қ а за қ  зи ялы ла- 

ры ны ң тамаш а ш оқ жұлдызы XX ғасы рды ң басы на карай н ақ  сол буы н- 

нан   қ а л ы п т а с т ы .  О л ар   ө з  х а л қ ы н   о т а р ш ы л д ы қ   б ұ ғ а у ы н а н   а з а т , 

өркениетті, дербес ж ән е тәуелсіз жағдайда көруді армандады.  К азақ  зи-

725

ялы лары н ы ң  өкілдері  патш а өкім етін  дала өңірінде  білім  беру  ісін  не- 

ғүрлым  жедел  ж үргізгісі  келм еген дігі  үш ін сы нады ,  ал  өздері  отанды қ 

ғы лы мды   қалы п тасты руды ң   алғы ш арттары н  ж асауға  үмтылды.  Қ азақ  

зи ялы лары   ғы лы ми  м ақалал ар,  сөйлеген  сөздері  арқы лы   өркениетті 

елдердегі ғылым ж етістіктерін  насихаттауға, оны ң қаж еттігін,  қоғамды 

түб ірін ен   ө згерте алаты н  құды ретті  күш ін дәлелдеуге  ұмтылды.  О лар- 

ды ң кү ш -ж ігер і ізсіз калм аған ы н  атап өткен ж өн.  XX ғасырды ң басы н- 

дағы к а з а қ  зиялы лары  д әрігерлер,  саясатш ы лар, судьялар, ақы н -ж азу- 

ш ы лар  болаты н,  бұл  к е зең  қ а зақ ты ң  ж ан -ж ақты   білімді  азаматтары   — 

Ә. Бөкейханов, А.  Байтұрсы нов, М. Д улатов ж әне басқалары ны ң қалып- 

тасуымен ерекшеленді. М. Тынышбаев, Ә. Ермеков, X. Досмұхамедов және 

басқа  А лаш   азам аттары   ғы лы ми  зерттеулерм ен  айналы сты .  Қ азақстан  

ғы лы м ы ны ң қаулап дамуы кеңес өкіметі ж ы лдарында болғанын теріске 

ш ы ғаруға  болм айды ,  б ір ақ  он ы ң   іргетасы н  н ақ   XX  ғасы рды ң басы нда 

қ а за қ  зи ял ы лары н ы ң  талантты  ж ас өкілдері қалаған еді.

Сонымен, XIX ғасырдың аяғы — XX ғасырдың басындағы қазақхалқы - 

ның коғамдық санасы — тарихтың жол айырығына душар келген қоғамның 

өзі сияқты  күрделі құбылыс. Біз қарастырып отырған кезенде шовинистік 

отарш ы лды қ идеология мен бостандық, тәуелсіздік идеологиясы арасын- 

да ымы расы з күрес жүріп жатты.  Қ азақ даласына қалыптасып келе ж атқ- 

ан  ж ас  к а зак  зиялы лары   белсене таратқан  саяси  идеялар қазақ қоғамы- 

ның оянуы на жәрдемдесіп, бұл халықтың кұқықтық, эстетикалық санасы 

мен өнегелі ой-өрісіне зор ықпал жасады.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: