XVIII-XX  ҒАСЫРДЫҢ  БАСЫНДАҒЫ  ТАРИХ  ХАҚЫНДАҒЫ

яндалмады. Осындай себептермен, мен бар күш -қайратымды жұмсап, жи- 

ырма  жылдан  астам  уақы т  бұл  тарихка  катысты  акпарлар  мен  ж азба 

деректерді жинап, жалпы жиналған мәліметтердің қаймағын калкып алып 

осы  кітапты  ж азды м ».181  Өз  еңбегін  сипаттай  келіп,  Қ ұрбанғали  Халид 

тарихтың баяндалып отырған окиғаларға объективті ж ән е дұрыс баға бе- 

руге адалдык қаж ет екенін  үнемі атап  көрсетеді.  Ш әкерім   Қүдайбердиев 

те шамамен нақ осы принциптерді  басш ылыққа алған, ол былай деп ж аза- 

ды:  «Қ азақты ң түпкі  атасы ны ң жайын  білм ек болып,  көп  уақыттан  бері 

сол туралы естіген, білгенімді жазып алып ж әне әр түрлі жұрттың шежіре 

кітаптарын оқыдым.  Оқыған  кітаптары м ны ң мұсылманш асы :  «Тәбіри», 

«Тарих ғумуми», «Тарих антшар аласлам», Н әж иб Ғасымбектің «Түрік та- 

рихы»,  Әбілғазы  Баһадүр ханны ң ж азған  «Ш ежіре түрік»  ж ә н е әр  түрлі 

кітаптардан алынған сөздер, орысша кітаптан оқығаным:  Радловтыңұйғыр 

туралы,  А ристовты ң  түрік  нәсілі  туралы ,  дүниедегі  әр  түрлі  ж ұртты ң 

шежірелерінен орысш аға көш ірген сөздері, оны ң ішінде түріктің ең ескі 

зам андағы   ш еж іре  кітап тары   «К ұдатқу  б ілік»,  «К ош очидам »  деген  

кітаптардың сөздері ж әне кытайдың Ю ань-Ш аумин деген ж азуш ы сы ны ң 

сөзі ж әне араб-парсы , рум-еуропа ж азуш ы лары ны ң  сөзі ж ән е қазақты ң  

ж аңы лы с айткан өтірік аталары  — бәрі сол  кітапта бар.

Ол кітаптардағы сөздерді түгел ж аза алмасам да, керектісін теріп алып, 

соған  тура  келген  қазақты ң   ескі  сөздерін  қосы п,  бір  ш ежіре  ж азам ы н. 

Ескіден калған тиянақсыз ертегі сыкылды ауыз сөз болмаса, мұнан бұрын 

біздің казак тілімен ш ежіре ж азы лған ж о қ » .182

М әш һүр  Ж үсіп   К өп еев тің   тар и х н ам алы қ  м үрасы   ж азбаш а  к а за қ  

шежіресіндегі дәстүрлі бағыт болып табылады, онда батыс  не шығыс ав- 

торлары на сілтеме жасалмайды  ж ән е ауы зш а тарихи мәліметтер бірден- 

бір деректеме етілген.  Ол былай деп жазады:  «Біздің қазақта таска таңба 

басқандай  аны қ  ш ежіре  ж оқ.  Оқу  мен  ж азуды ң  ж оқты ғы нан  ж азы лған 

шежіре болмаған. Естігенін ұмытпайтын құлағы ны ңтесігі бар, кеудесінің 

есігі бар, ұкпа құлақ жандар болған. Сондай жандардың айтуымен кеудесі 

хат,  естігені,  көргені  ж ар болған  қариялар кейінгіге ауы здан  ауы з  алып 

айтумен үлгі-өсиет қалды рған».183

Бірақ көп кеш ікпей бұл ұлттык тарихнамалы қ дәстүрлер ұмыт қалды- 

рылды.  К азақғы лы м ы ны ң жарты ғасырдан астам тарихы бойында ғалым- 

дардың бұл авторларды ж ариялауға ж әне оларға сілтеме ж асауға батылы 

бармады. Ш әкерім Құдайбердиевті өкім еторы ндары  өлтірді, Ә.  Бөкейха- 

нов,  М.  Ты ны ш баев  қуғы нға  ұшыратылды.  М әш һүр  Ж үсіп  К өпеевтің 

кесенесі  киратылды, бұл — кеңестік партия органдары вандализмінің рес- 

ми фактісі, ал тарихтағы ұлттык дәстүрді жақтауш ы  Ермұхан Бекмаханов 

сотталды. Ү лтты қтарихи деректемелер мен оларды ғылыми зерттеу про- 

блемаларына жақы н  болған С.  А сф ендияров, Қ.  К ем еңгеровтер куғынға 

салынды.

80-жылдардың аяғы -  90-ж ылдардың басы нда ғана казақ авторлары - 

н ы ң тарих ж өніндегі еңбектерін  өмірге оралты п, к а зак  ш еж ірелерін ж а- 

риялайтын мезгіл туды.  Сөйтіп казак деректемелерін ж аңа тарихи тұж ы - 

рымдар тұрғысынан  карасты раты н  кез  келді.  Қ азак   ш еж іресі  деген  не? 

Көшпелі  қоғамны ң дәстүрлі тарихи санасы ш ежіре шеңберінде қалы пта- 

сады.  Ол көш пелілердің тарихи білімі  кұрылымындағы орталы к өзек бо­

лып табылады,  оны ң теори ялы к ж ән е  колданбалы   маңы зы  тарамдалы п,

63

содан шығады.  Бұл тарамдар шежіреде, біріншіден, нағыз генеалогиядан, 

екінш іден,  кұрылым құрайтын ойдан шығарылған  генеалогия ғана болып 

табы латы н ирреалдык, үшіншіден, ежелден жеткен үн, «кария сөз», «ескі 

сөз»  — тарихи  м иф ологиядан,  сон д ай -ақ тарихи  аңы здардан,  эпикалы қ 

ж ы рлардан  — баты рлар  ж ы рлары нан, толғаулардан  қалыптасып тарихи 

білімді  қүрайды.

Көшпелі қоғамда тарихтың мағынасы мен максатын түсіну баска өрке- 

н иеттер мен халы қтардағы   мұндай ұғымнан  ерекш е.  М ысалы, христиан 

ж ә н е  м үсы лм ан  д үн и есін ің  тарихнам асы нда тарихи  ақпарат ж инақтау 

ж үй есін дегі н егізгі  принцип тарихи  уақы т санаты  болса,  көш пелілерде 

ол тарихи тұлға санаты м ен  ауы сты ры лған.  Ш ежіреде тарихты  ж әне та ­

рихи  оқиғаларды  д аралан ды ру өзекті  мағы на болып табы лады.  Тарихи 

уакы т санаты тарихи кеңістік санатынан  кейінгі  үшінші  орынға койыла- 

ды, ал бірінші катарға кайраткер тарихи түлға шығарылған. Тарихи уақыт- 

ты есептеу тиісінш е генеалогиялы к үрпақтар мен тарихтың ең ірі оқиғала- 

ры на сә й к ес ж үзеге  асы ры лады ,  өйткені  бұл,  өз  кезегінде,  он  екі  ж ы л- 

д ы к циклды  жыл  санау  қаж ет етілетін ғары ш н ам ал ы қтүсін іктерге бай- 

ланысты.

Сөйтіп тарихи білімнің генеалогияландырылған жүйесініңорталығында 

тарихи дәуір мен оқиғаларға баланатын тарихи жеке тұлға болады.  М әсе- 

лен,  к а зак  тарихш ы лары   XVIII  ж ән е XIX ғасырлардағы тарих бойынша 

тарихи  циклдарды  Әз Тәуке, Абылай, Бүкар жырау,  Казыбек би, Төле би, 

Ә білмәмбет хан, Ә білкайыр хан, Бөгенбай батыр,  Қарасай батыр, Кабан- 

бай батыр,  К енесары  хан, Н аурызбай султан, Едіге, ІІІоң, Торайғыр, Ж а- 

рылғап би, жоңғар контайшылары Галдан-Церен, Шона батыр (Ш уна Дабо) 

ж ән е баскалар сиякты  әйгілі ж еке тұлғалар аркылы көрсетеді.

Зерттеуш і  В.  Ю диннің  «далалы к ауы зш а тарихнам а д еректем елері- 

нің хабарлары н  тарихты ң дәл  аны кталған   ф актілерім ен  салы сты ру д а­

л ал ы к тари хн ам а д ер ек тем елер ін ің  дүрыс  м әлім еттер хабарлайты нды - 

ғын»,  «оларда  ай ты латы н   о ки ғал ар д ы ң ,  адам дарды ң көп ш ілігі тарихи 

екендігін», «мұның өзі  бұл тарихнам аны ң беймәлім окиғалары  да, адам- 

дары  да әбден  нақты  деп тұж ы ры м ж асауға негіз береді» деген көзкара- 

сы  өте  к ы зы к т ы .184 X V III—XIX ғасы рлар  кезең ін дегі  к азактар тарихын 

карасты рғанда дәстүрлі далалы к деректем елердің мәліметтері де пайда- 

ланылды .

Д еректеметану тарихы мен тарихнамада қазак шежірелерін іс жүзінде 

пайдалану мысалдары бар ж әне олардың арасынан бірінші кезекте ғалым- 

дар П.  И.  Рычков, А.  И. Левшин, В. В.  Радлов, Г. Н.  Потанин, Ш.  Уэлиха- 

нов,  А.  Н.  Х арузин,  А.  Н.  А ристовтар  мен  баскаларды ң  есімдерін  атау 

керек.

XVIII ж ән е XIX ғасы рлар тарихы ны ң казак ш ежірелерінде баса көңіл 

бөлінген окиғаларды хронологиялы к ретімен үстіртін  карап шығуымыз- 

ды ң  өзі  ған а  ө т к е н н ің   көп теген   егж ей -тегж ей ін е  тереңдей   үңілуге, 

окиғалардың кейбір аны к-канығы н нактылауға ж әне батыс немесе шығыс 

деректемелерінде баяндалып та қойған дәуір рухын, мүмкін, біршама өзге- 

ше  түсінікте  ұғы нуға  м үмкіндік  береді.  С оны мен  бірге  онда  тарихтың 

қазірдің өзінде белгілі фактілері түсіндірудің жаңа нұскасында көрсетілуі, 

сол накты мәлімет беруш інің дүние танымдық жүйесіне салынуы, бәлкім, 

субъективизмнен ада болмауы мүмкін.

64

XVIII  ғасырды ң  басынан  К азак  хандығы  Т әу к е  ханны ң  билеуімен 

(1680—1715) мәлім. Тәуке өз зам аны ны ңедәуіркүш ті әміршісі болды, оның 

билігі аумақты к жағынан қазақты ң барлы к үш ж үзіне тарады.  А.  И. Лев- 

шин  казак  материалдарына  сүйене  оты рып,  ұлы  Т әуке  ханға  мынадай 

мінездеме берген: «Оның атымен өздерінің кызба отандастары ны ңтобы - 

рынан рухы біршама жоғары түрған  кез келген  Қ ы рғы з-К азакты ңж үрегі 

ізгілік  пен  инабатты лы кқа  толады.  Ол  Қ азак   О рдалары ны ң  Л и кургі, 

Айдаһары».185

К азакты ң  халы к аңы здары нда он ы ң  татулы к орнатуш ы лы к  кызметі 

дәріптеледі.  Ол  көптеген  жы лдарға  созы лған  апатты  өзара  кы ркы с  пен 

қантөгісті токтатады; ол акылдылығымен ж әне әділдігімен барша жұртты 

өзіне бағынуға көндіреді; ол  күшті  руларға  карсы ласу үшін  әлсіз рулар- 

дың басын  косады, ал  күш тілерін жуасытты, сөйтіп барш а ж ұртка ортак 

кы лм ы сты к  заң   ж үй есін   ен гізді.  М әш һүр  Ж үсіп  К ө п е ев тің   « К азак  

шежіресінде», сондай-ак баска да көптеген  ш ежірелерде оның ел билеген 

кезі туралы өте көп мәліметтер келтіріледі.  Ол  ш еж ірелер былай деп сыр 

шертеді:  «Қасиетті Ж әңгірден кейін Т әуке хан болды.  Бүл акылды, табан- 

ды ж әне білімді адам еді. Халык арасында ол жөнінде оны ң халыкты ж ак- 

сы  баскарғаны   айтылады.  Әз  Т әук ен ің   билік  етуі  туралы   «К үлтөбенің 

басында күнде кеңес» деген сөз нак сол кезден калған».186

Тарихи аңы здар мен  батырлар ж ы ры ны ң материалдары на  карағанда, 

казактарды ң,  негізінен  Орта  ж үз  казактары н ы ң   кы ста  көш іп  ж үретін 

жерлері  XVIII ғасырды ң басында оңтүстікте,С ы рдария өзені  аңғары нда 

болған.

Т әуке ханның накты өлеум еттік-экон ом и калы к м әселелер бойы нш а 

жасаған  іс-әрекеттерін ің  негізгі түж ы ры мы  өлең ны саны нда,  казактар- 

дың кабылдауына өте колайлы етіп бергені көрсетіледі.

Ш әкерім Қүдайбердиев «Түрік, кы рғы з-казак һәм хандар шежіресінде» 

Тәуке ханның генеалогиясын былайша баяндайды:  «Ж әңгірдің орнына әз 

Т әуке хан  болғанда, ханды кка өкпелеп  У әлибаки Ғайып ханға кетіп  еді. 

Әз Т әуке хан болғанда...  бітім жолдарын түзеткен еді...  «Күл төбен ің  б а­

сында  күнде  кеңес»  деген  бітім  сол  еді.  Кіші  ж үздің   ханы  әз  Т әу к ен ің  

баласы  Болат ханны ң бір баласы С әм еке хан еді.  Үлы ж үздегі  үлкен хан 

бәрінің үстінен қарайтұғын  Б олатханны ңӘ бум ұхам м ет деген баласы еді. 

Оны біздің казак Ә білмәмбет дейді».187

Т әуке ханның генеалогиясы туралы Күрбанғали Халид былай деп ж а- 

зады:  «Ал Барақ ханнан бергісін колмен тудырғандай айтамын: Барак хан, 

ұлы Бадакұл, үлы Ж әдік хан, ұлы Сығай, ұлы  Есім, ұлы Ж әңгір, ұлы Әзиз 

(әз)  Т әуке,  үлы  Полат,  ұлы  Ә білмәмбет,  үлы  Әбіл  Ф айз  хан  (Ә білпейіс 

деп жүргендері осы болар) деп,  кісі санында айы рм аш ы лы кж ок.  Баска да 

айтуш ы лар  бар,  бірак бәрі  де  Орысханға  тірейді.  Бұл  аны ктам а  тарихи 

шындық».188

М ұхамеджан Ты ны ш баев өзіне мәліметтерді  Ә улиеата уезіндегі  шы- 

мыр руының қарттары бергеніне сілтеме жасай отырып,  былай деп ж аза- 

ды:  «Қ азак аңы здары на Караганда, каһарлы  Ж ә ң гір  ханмен туыстасуды 

ж әне сол аркылы одан кайырымдылық көргісі келген калмақтар оған кон- 

тайш ының кызын беріп, Т әуке содан туған».  Біздің ойымызш а, Т әукен ің  

ә к е с і  Ж ә ң г ір   хан  б аты с  м о н ғо л д а р д ы ң   ірі  т а й п а л а р ы н ы ң   б ірі  — 

д ер б ітт ер д ің   билеуш і  әу л ет ім ен   т у ы стас ты к та  б о лса  к е р е к .  Ресей

5 -3 6

65

деректем елерінде  1635 жылы ойраттар арасында өзара қы рқы сқан соғыс 

болғаны  туралы   м әліметтер бар, онда «Үрлік тайш ыға (торғауыттардың 

жетекш ісі. 

—Ред.)

 қазақты ң Ж әңгір сұлтанымен бірлесе отырып, дербіттің 

Д алай тайшасы екі рет шабуыл жасаған. Үрлік қалмақтарына едөуір залал 

келтірілген ».189 «Қ азақтарды ң түсін ігі  бойынш а Т әук ен ің хан д ы қ кұрған 

кезі қазақтар өміріндегі ең бақытты уақыт, олардың әскери  күш-құдіреті 

ж оғары  дәреж еге  ж етіп,  соны мен  бірге  ханды қ  ішінде татулы к пен  ты- 

ны ш ты к орнаған уақыт деп саналады».  «Езіліп келген әлсіз руларды Тәу- 

ке  оларды ң  күшті  руларға  карсы   түра  білуі  үшін  одақтарға  біріктірді. 

Билігіндегі  руларды  іс ж үзінде басқару үшін 6 би:  1)  Үлы Ордаға — Төле 

биді (дулат, жаныс атасы); 2) Орта Ордаға — Қазыбекті (Қ аз дауысты Қазы- 

бек — арғын, қаракесек); 3) Кіші Ордаға — Әйтекені (әлім, төртқара, сама- 

рқанды к атақты Ж алаңтөс батырдың інісінің немересі); 4) қырғыздарға — 

Қ оқы м  би Қ араш оринді; 5)  қарақалпақтарға — С асы қ биді би етіп тағай- 

ындады;  6)  катағандар,  ж айм алар  ж ән е  басқа  да  ұсақ  рулар  билерінің 

есімдері белгісіз».190

X V III  ғасы рды ң  20-ж ы лдары ны ң  бірінш і  жартысы  тарихта  жалпы 

«ақтабан  ш ұбы рынды»  ж ы лдары   деп  аталды.  Қ азақ   ш еж іресін ің   бұл 

оқиғалары   М әш һүр Ж үсіп К өпеевтің түсіндіруінде былайша суреттеледі: 

«Ол  кезде калм ақ қонтайш ы сы ны ң билігі  қатты  күшейді.  Ол  қазақтарға 

ты ны ш ты қ бермей, үздіксіз ш апқы н ш ы лы қж асап  отырды.  Қ ы сқа уақыт 

ішінде қы ры қ рет шапқыншылық жасап, қалмақтардың ықпалы едәуір өсті. 

Ж о ң ғар л ар   ж ең іск е  ж еткен   ж ерлерінде  қазақтарды   бірін  қалдырмай 

кырып тастады.  Осындай мейірімсіз соғыс себепті, қүрып кетуге таянған 

қазақтар бірігіп,  күш терін топтасты ра  жауға карсы бірлесіп соғыса бас- 

тады. Б ір ақ тап қ ы р  хан, ерж үрек батырлар болмаса, нашар жауынгерлер 

тобы ры нан  не  пайда?  1723  жылы  Галдан-Церегі  Таш кентті  басып алып, 

онда өз билігін орнатты».

Қ а за қ  ш еж іресіндегі материалдар XVIII ғасырды ң бірінші ш ирегінің 

рухы  мен ахуалын  қандай да болсын  басқа бір деректемелер түрлерінен 

гөрі  неғұрлым толы қ береді.  «Қ ы сқа  күнде  қы ры қ шапқан» деген  онша 

нақты емес тұжырым қалмақтар мен казақтар арасындағы қарым-қатына- 

сты ң кескіл ескен  сипаты н дәлелдейді.  Қ азақтар Ж етісудағы, Түркістан 

аймағындағы   ж ән е  С ы рдарияны ң  орта  ағысындағы  жайлауы   мен  кең 

өрісінен осылайш а айырылды.

« Қ алм ак тард ы ң  үстем дігі  орн аған   кезде,  Үлы ж үз  — Қ о қ ан ға,  Орта 

ж үз С ам аркан ға кетті, ал К іш і ж үз Хиуа ж ағы на көш ті. «Ақтабан шубы- 

рынды»  зард аб ы н   әс ір е се  О рта ж үз  көп   көрді.  Ж ұт малы н,  ж ау ж ерін  

алған  қарақұры м  халы қ даламен ж аяу босты.  Мүндай ұзақ ж үріске аяк- 

киім   ш ы дам ай,  ж а л а ң а я қ  б осқы н дарды ң  табаны   ақ қай ы сқа айналды. 

Үлы  ж ү з  Ж о ң ға р и я   б и л ігін д е  калд ы ,  ал  О рта ж үз  б әр ін ен   бүры н  ж ұт 

болы п, малды ң ж аппай қы ры луы нан, толассы з ж ау ш абудан қатты зар- 

дап  ш екті.  О рта  ж ү зд ің  а зы н -а у л а қ т ір і қалғандары   С ары арқаға келіп, 

сон да  ірге т е п т і» .191

«А қтабан  шұбырынды»  ж ы лдары нда  қазақтар ж ан-ж ақтан:  «бірінші 

жоңғар қалмақтары, екінші еділ қалмақтары, үшінші башқұрттар, төртінші 

сібір жағы..., бесінші ж айы қ казактары» тарапынан жасалған шабуылдан 

ауыр шығынға ұш ы рады .192 Ж оғарыда аты аталған дұшпандар ішінен жоң- 

ғарлар мейлінше қауіпті болды, олармен  1723—25 жылдарда болған шешуші

6 6

ш айқастарда қазақтар ж еңіліс тапты.  «Ш ақш ақұлы   Ер Ж әнібек»  эп и ка- 

лык дастанында касіретті халықтың ж ай-күйі айтылған.

1723—25 жылдардағы жеңілістеріне ж әне Мауараннахр мен Сарыарқаға 

ретсіз көш уіне карамастан, қазақтар  1726 жылдың өзін д е-ақЖ о ң ғар и яға 

қарсы жаңадан аш ы қ күреске шығуға күш ж инап үлгерді.  А. Л евш иннің 

жазғанындай, «...жан ашуы олардың (казактардың) бұрынғы қоныстарын 

қайтарып  алу  қаж еттігіне  көзін  ж еткізді,  ал  басқа түскен  тауқы м ет  сол 

максатқа  жету  ж олы на  итермеледі.  Ү лкен  нәубет  ішкі  өзара  кы ркы сты  

бітістірді, жалпы келісімді  кайтатуғы зы п, оларды ң б әрін бір н әрсеге ба- 

ғыттады».193

Алғашкы  ірі  ш айқас  1728 жылы Үлытаудың оңтүстік-баты с ж ағында, 

Шүбар көлінің жағасында болды.  Қ азақ аңыздарында бұл шайқаста казак 

қолдарын Ш ақш ақ Ж әнібек батырдың басқарғаны  айтылады.

Қ азақтарды ң өрш еленген қарсы лы ғы н  ж еңе оты рып,  ж оң ғарларды ң 

қалың колы сол дәуірде казактар қарсыласуының басты ошағы ж әне Қ азақ 

мемлекетінің аум ақты қ-саяси орталығы болған Үлытау ж ағына максатты 

түрде ұмтылды.  Ә. Диваев Тайлақ пен С аңы ры қ бастаған Орта ж әне  Кіші 

жүз батырларының Бұланты мен Білеуті өзендерінің жағаларындағы ора- 

сан үлкен ж ән е шешуші  ш айкастарға қатысуы туралы   қ азақ  аңы здары н 

жазып  алған.  Бұл  ж ерде  қалы ң ж оңғар  қолы ны ң  күйрей  ж еңілуі  халы к 

ж ады нда  «Қ алм ақ қы ры лған »  деп  сақ тал ған .  Б ұл ан ты   ж ә н е   Білеуті 

өзендерінің арасында сол  кезден  бастап «К длмаққы ры лған» деп аталған 

шағын қы рқа бар.  О ны ңтөбесін де құлпы тастары на ру таңбалары  қаш ап 

салынған  қазақ сарбаздары ны ң бейіттері  де  ш аш ырап  ж а ты р .194 Тарихи 

аңыздарға қарағанда, бұл зиратқа сол ш айқаста каза тапқан қазак батыр- 

лары жерленген.  Батырлар жырында Бүлантыда ш айқасқан қ а зақ с ар б аз- 

дарының рухы мен ерлік көңіл күйі, ж ауынан  үстем болғандығы ж ы рла- 

нады.

М алай сары ,  О лж абай ,  Есет,  Ж а н та й ,  Б а р а к ,  Ж ә н іб е к ,  Қ а б а н б а й , 

Б өгенбай,  С ы ры м,  М ұры н,  Ж аулы б ай ,  С ары бай   б аты рл ард ы ң ,  Қ азы - 

бек ж ә н е  Т өле б и лерд ің   есім дері,  яғн и   әр   рудан  ж и н ал ған   к а з а к  ж а- 

сақтары  тізіп  келтірілген .  Ш ы ны нда да,  көп теген  ж азбаш а д ерек тем е- 

лерде  б аты рлар  мен  б и лерд ің   есім дері  к а й тал ан ад ы .  С он ы м ен   б ірге 

м үрағат  к ұ ж аттар ы н ы ң  ты м  п р а гм а ти к а л ы қ   си п атта  ж а с а л ғ а н ы н ,  ал 

аң ы здар  мен  б аты рлар  ж ы р л ар ы н ы ң   н еғұрл ы м   ж ал п ы л ам а  си п атта 

болаты нды қтан оки ған ы ң  көркем  ш ы ғарм аш ы лы қтуы н ды ларға ай нал- 

ғанын атап  көрсеткен  ж өн.

«Оларға дейін Сары арқадағы  Он екі  Қ азы л ы қ ж ә н е  Ш и-Т үндік деген 

жерлерде наймандар тұратын. Қанжығалы ж әне Бәсентиін рулары да сон- 

да көшіп жүрді. Жаудан қашқан ағайындары бір түн ішінде наймандардың 

қы ры қ байталын ж еп  койды.  Н аймандар:  «Бұл  қы ры қ ж ы лкы  сендердің 

келуіңе  байланысты  берген  қонағасы м ы з  — «ерулік»  болсы н,  ал  біз  сәл 

өрірек көш іп кетеміз», — деді. Т ек Ж еті момын руы ғана қалы п, босқы н- 

дарды ренжітпей, оларға қам корлы қж асап , күтім көрсетті. Бір жолы қан- 

жығалылар А бы з-Ш ом ақты ң  кы зы н  алып  қаш ы п, оны  белгілі  би  К,азы- 

бектің  тұңғыш ы  Қ онайға  күйеуге  берген.  Қ онай  ж астай  өліп,  Ш ідерті 

өзенінің жағалауына жерленеді. Сөйтіп Ш ідертіге қатарлас өзен сол к е з­

ден бастап Конай аталып кетеді. Қанжығалы ж әнеБ әсенти ін  рулары Баян- 

ауылға келіп, сонда ірге тепті. Бірақ оған Сүйіндік руы келіп, орныға бас-

67

таған  кезде олар тағы да әрі  карай, төм енірекке, А қкөл-Ж айы лм а дейтін 

ж ерге кетті».195

М әш һүр  Ж үсіп  К өпеевтің   ш еж іресінде  келтірілген  мүндай  тарихи 

мәліметтер қазақ даласына ж оңғарлар шапкыншылығы туғызған бағытта- 

ры,  малш ы ларды ң  калы птасқан дәстүрлі  көш і-кон,  көш пелілердің жер 

қаты настары   мен  руаралы қ  өн дірістік  байланы стар  жүйесі  бұзылған 

кездегі  рулардың қоныс алмастыруын дәлелдейді.

Қ азақ -ж о ң ғар  соғы стары  тарихта даңқты  батырлар есімін  қалдырды, 

оларды  халы қ  ж ы рға  қосты ,  ал  оларды ң  қаһарм анды к  ерліктері  халық 

есінде — ш ежірелерде мәңгі  сақталды.

Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шежіресінде Абылай туралы тарихи мәліметгер 

бар:  «Абылайдың  әуелгі  аты  Сабалақ».  Мәшһүр  Жүсіп  Көпеев  былай  деп 

жазады: «...Жасы жиырмаға жетпеген Абылайдың қасында барлық кезде Ора- 

зақ  (Ораз.  — 

Ред.)

 деген  өзбек-сарт еріп  жүрді.  Олар  Есілді  жағалай  көшіп 

жүрген Атығай ж әне Карауыл руларына келіп, онда Дәулеткелді байдың жы- 

лкысын баккан, оның атшылары болған. Абылайдан: «Атың кім?» — деп сура- 

ганда ол, —  «Менің атым Сабалақ!» — деп жауап кайтарыпты».196

Абылай хан дәуірін Ш оқан Уәлиханов жоғары бағалаған, ол былай деп 

жазады: «Қазақтардың аңыздарында Абылай өлдебір поэтикалық қүрметке 

бөленген, А бы лай ғасыры  к а зак  серілігінің ғасыры болып табы лады ».197 

М ұндай  баға  халы қ  санасы нда  сақталы п  калған  сол  бір  тарихи  дәуірді 

дәлм е-дәл  бейнелейді.  Қ азақ  ш еж ірелерінің жүйесі өзінің ф ункционал- 

ды қ міндетін орындады, аса көрнекті батырлардың, Абылай ханның өзінің 

бейнелерін поэтикалы қ-эпикалы к жырлар нысанында — батырлар туралы 

эпостарда, толғауларда ж әне т.б. баянды етті.  Ш.  Уәлихановтың көптеген 

макалалары нда XVIII ғасырдағы казактарды ңтарихы  жөнінде материал- 

дар бар.  Ол халы к арасы нда кеңінен мәлім тари£и аңыздарды пайдалана- 

ды.  Ш.  У әлиханов  «XVIII  ғасырдағы  батырлар туралы  тарихи  аңыздар» 

деген макаласында әйгілі тарихи тұлғалар — Абылай, Бөгенбай, Ж аңатай, 

Байғозы ,  О разымбет,  Елш ібек  батыр, Темірхан  батыр,  А ркандар батыр, 

Баян батыр,  Қүдайберді батыр, Ж әп ек батыр ж әне т.б. аталатын  14 аңыз- 

ды келтіреді.  III.  У әлихановты ң сіңірген  еңбегі мынада:  ол өз макалала­

рында өзіне дейін ауыздан-ауызға тарап келген құнды тарихи мәліметтерді 

к өрсеткен .198

С ол  кездегі  б аты р л ар д ы ң   есім дері  туралы   Қ ұ рбан ғали   Х алид  бы ­

лай деп ж азған :  «А бы лай  зам ан ы н да  баты р сардар болғандар.  Қ арак е- 

рей  Қ а б а н б а й ,  А лты бай   баты р,  А ктам б ерд і  баты р,  Е см әм бет  баты р, 

М а та й -Ш ө ң к е й   баты р,  керей   Ж ә н іб е к   баты р,  бөрі  А қп ан тай   баты р, 

Қ ан ж ы ғалы   Б ө ген б ай   баты р,  Б әсен ти ін   М алайсары   баты р,  бұларды ң 

б әрі  де  к о л б асш ы   ж а у ы н гер   атан са да  қайратты сы   К аб ан бай   болған. 

Ол  кезд е  қо р ш ау д а каЛса д ереу б ек ін іс  ж асап ,  колы на  не түссе  соны - 

мен  ж ауды   ж а с қ а п ,  б ек ін етін   корған д ы   «қамал»  деп  атаган.  К а за к  

мұндай кам алды ң талайы н ш аңы н аспанға  шығарып ж үрсе де, бір кабат 

Ш ы ңғы с тауы ндағы   калм ақ қам алы н  к а за к  сы рттан  корш ап  ала алмай, 

ақы ры   А бы лай хан кім  камалды  алса,  хандығымды  беремін деп ж ар са- 

лады.  С онда да қо р ға н н ан   өтіп  еш кім  кіре алмай тұрғанда осы  К аб ан - 

бай  мен  Е см әм бет батыр екеуі  аз өскерм ен барып садак,  зеңбірек окта- 

ры  өз  ал д ы н а,  ж аң б ы р д ай   ж ау ған   тастарға  да  қ ар ам ай ,  кам алға  еніп 

кетіп ,  қ алм ақты   кы ры п  ш ы к к а н » .199

6 8

М әшһүр Ж үсіп  Көпеевтің «Қазақ шежіресінде» даңқы ш ыққан жауын- 

герлердің есімдері аталады, ол былай деп жазады:  «Абылай ханның зама- 

нындағы  қ азақ ж ұ р ты н ан   ш ы ккан баты рлар Қ аракерей  К абанбай,  Қ ан- 

жығалы Бөгенбай,  Қаздауы сты  Казы бек,  Ш ақш ақұлы Ж әнібек,  К өкж ар- 

лы  көкж ал  Барақ  (жауды  көп  каш ырады,  ж ақсы   аты  Б араққа  калады 

делінген Барак батыр осы), Ш аныш қылы Бердіқожа, Сырым М алайсары:

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: