*** Конференцияда басты баяндаманы СССР Геология және жер қойнауын қорғау министрі –П.Я. Антропов

Конференцияда басты баяндаманы СССР Геология және жер қойнауын қорғау министрі –П.Я. Антропов, Қазақ ССР-ы Геология және жер қойнауын қорғау министрі- Ш.Е. Есенов, қысқасы, бас-аяғы отызға жуық ғалымдар мен мұнай мамандары сөз сөйледі, (олардың тізімін қысқартып беріп отырмыз) ойларын ортаға салып, тың пікірлер мен ұсыныстар айтылды.

Қалай да қалай, бұл конференция Ембі мұнай өнеркәсібінің тағы бір белеске көтерілуіне дем берді.

Ал, жас министр Шахмардан Есенов үшін бұл бас қосу ерекше болды. Бұған дейін оны тәжрибелі геолог-инженер, барлаушы ретінде танып келсе, бұл жолы нағыз ұтқыр ұйымдастырушы, іскер министр екенін танытты. Бұрынғы беделіне бедел қосылып, ел құрметіне бөленді. Орталық Геология минстрлігінде, Мәскеу, Алматы партия, Үкімет басшылары алдында Ш.Есенов абыройы арта түсті. Әсіресе, атақты геология ғылымының білгірі, академик А.Л.Яншиннің жас Шахмарданды қолдап, қолпаштап сөйлеген сөзі оның абыройын асқақтатып жіберді десе де болады. Өмір бойы Батыс Қазақстанның кен байлықтарын зерттеп, оның құрылымы мен сипатын жақсы білетін мәскеулік академик ғылыми конференцияда басты баяндамашылардың бірі болды. Ол Маңғыстау мұнайының тереңдік құрылымына, оған жету мен алудың жолдарын баяндай келіп, жаңа техникалар мен жабдықтарды қолдану керектігін баса айтты. Баяндамасы өте терең, маңызды болды. Атағы Одақтан асып шет елдерге де мәлім атақты академик сөзін қортындылай келіп:

«-- Мен министр Есеновті білмеймін,--деді бірден. Мына шал не бүлдірейін деп тұр дегендей жұрт елең ете қалды. Ол сөзін жалғап,- Менің есімде, осыдан оншақты жыл бұрын аяғында керзі етігі, үстінде фуфайкасы бар бір жас жігіт Жезқазғаннан Мәскеуге келді. Ол өзін менсініңкіремей отырған мәскеулік маңғаз ғалымдарды орыс тілін жатық білетіндігімен, геология саласындағы жаңа ойларымен таң қалдырып кеткені бар–ды. Міне, мен тұлғасы биік, өңі сұлу, «мен боламын!» деп, жанарынан ұшқын атып тұрған 26 жастағы жас Шахмарданды сол кезден танимын! Ал, бүгін сол жастың «Министр Шахмардан Есенов!» атанып, мынадай маңызды жиын өткізіп жатқанын көріп шын қуанып тұрмын. Бұл менің Шахмардан үшін екінші рет қуана тұрып, қол соғуым! Талантты тани білу де талант, сондықтан Қазақстан басшыларына рахметімді айтамын! Осындай дарынды жастарды өсіргеніміз дұрыс. Мына біз сияқты, миы кепкен шалдардан енді ештеңе шықпайды, кедергі жасағаннан басқа...сондықтан, осындай жастарға, Есеновке сәттілік тілейік!—деді, сөзінің соңын қалжыңға ұластырып. Академиктің сөзіне риза болған залдағылар дүр етіп қол соғып жіберді. Мұндайда Шахмардан қалыс қалсын ба, дүрліккен елді әрең басып:

-Александр Леонидович, ұлы Ломоносов Елизавета патшайымның таққа отыруына орай жазған одасында:

-деген еді. Ал, егер «кепкен мидан» манағы айтқан жаңалықтарыңыз шығып жатса ауыстыруға болады,--деді. Жиналыстың аты жиналыс, бір сарында өтіп жатқандықтан да осындай бір желпіністі қажет етіп отырған көпшілік көңілі Шахмардан жауабынан кейін шарықтап кетті. Мәз болып, қол соғып, арқа-жарқа болып қалысты. Ғұлама ғалым Яншин Шахмарданның қолын қысып, арқасынан қақты. Осы кезден бастап екі ғалымның арасындағы ресми қарым-қатынас биік бір сатыға көтеріліп, үлкен адами достыққа ұласып кетіп еді. Қалған өмірлерінде үнемі олар тығыз қарым-қатынаста, аралас-құраласта болды. Оған біздің көзімізді жеткізген екеуінің бір-біріне жазысқан хаттары. Жұмыс барысындағы ресми хаттар да бар, достық пейілмен жазылған хаттар да көп. Олардың бәрі Академия мұрағатында қаттаулы, сол уақыттың тыныс-тіршілігін, ғылым мен ғалым өмірінен сырын шерткелі дайын-ақ тұр.

Не дегенмен, шалқар білім мен ғұлама ғалым адамның сөзінде бір құдіреттің барлығы анық. Қазақ мұндайда «жақсы сөз-- жарым ырыс» дейді. Даналық емес пе?! Ақсақал академик Яншиннің жақсы сөзінен кейін жас Шахмардан қанаттанып, алда тұрған көп істі, көп проблемаларды шешуге құлшына кірісіп еді.Ең бірінші ол мына мәселені шешті. Бар салмақ «Маңғыстаумұнайгазбарлау» тресіне түсіп тұрды. Сондықтан да министр Есенов Форт-Шевченко қаласына орналасқан тресті жаңадан ашылып жатқан кен орындарына жақын Ералиев поселкесіне көшіру керектігін ұсынды. Ақырында олар жоғарғы жақты бұған зорға дегенде көндірді, сосын көшірді.

Ия, бұның бәрін бүгін айтуға ғана оңай. Бар болғаны 33 жасар министр Шархмарданның, тікелей іске жауап беретін басшының орнына өзіңізді бір сағатқа қойып көріңізші. Қорқынышты! «Қазақстан Республикасы» деген аттың атағын аспандатуға да болады, «қазақтар мұнай өндіруді білмейді!» дегізіп, ұятқа қалдыруға да болады. Жан-жақтан андыздап, Маңғыстаудың мол мұнайына көздері түсіп, көңілдері кетіп тұрғандарды сезді, олар сездірді. Сол-ақ екен ол «бар шаруаның басы-қасында өзім жүруім керек» деп, Алматыдан Маңғыстауға жиі келіп, мұнайшылар ортасында жатып, қос басында жиындар өткізіп, алдағы істерін жоспарлап отырды. Мақсат —сеніммен тапсырылған министр міндетін мінсіз атқару, өзін ұятқа, ел-жұрт несібесі—кен байлығын талан-таражға салдырмау болды.

Мұнайдың мол қоры—мұнайшылардың жұмысын молайтты: мұнайдың өндірістік қорын анықтау және оны «Орталықта» бекіту, ол үшін терең барлап, бұрғылауды көбейту, материалдық-техникалық жабдықтауды жақсарту, өндіріс ашу, мұнайшылар қалашығын салу... не керек, басшыдан бастап барлаушыға дейін бастан асатын жұмысқа килікті. Өзенде сынақ жұмыстарының басы-қасында министр Ш.Есеновтің өзі жүрді. Ол қасына ұңғы сынақ басқармасының бас инженері М.Батырбаевты ертіп, сынақты тездету үшін мөлшерден артық жаңа техниканы іске қосып, ауаландыру (аэрированное) әдісін, гидромуфтаны өндірісте алғаш іске пайдаланды.Техникаларды жаңартты, көбейтті. Қысқасы, осы кезден бастап сан ғасыр ұйқыда жатқан Маңғыстау оянып, тіршілігі түрлене бастады.

Алайда, Маңғыстауда мұнайдың мол қорының табылуы көршілес түрікпен ағайынның қызғанышын тудырды. Қызғаныш оларды жәй жатқызбады. Мәкеуге, Орталық Комитет пен Геология министірлігіне сөз тасып, «қызыл су» жүргізді. Әсіресе, Есеновті қайраған есімі Одаққа белгілі мұнайшы Оружевтің: «Қазақстан мамандарының бұл іске шамасы келмейді. Маңғыстау мұнай игеруін Түркіменстанға беру керек» деген пікірі болды. Бұл сөз Қазақстан басшыларының, оның ішінде Есеновтің де намысына тиді. Сол-ақ екен, біраздан бері бір орында отырып, жайбарақаттыққа, салғырттылыққа салынып кеткен «Маңғыстаумұнайгазбарлау» тресінің түгел бастықтарын, бас инженерлерін, бас есепшісін, өндірістік бастықтарын, Жетібай, Өзен экспедиция бастықтарын орнынан босатып, түбірімен өзгертті.

Жас министр Есеновтің Орталық Комитетке арқа сүйей тұрып осындай батыл шешімдерге барғаны мұнайшылар ортасын біраз дүрліктірді және қобалжытты. Бұл шешімді қолдағандармен қатар қарсы болғандар да аз болған жоқ. Өйткені орнынан түскен бастықтар да осал мамандар болмайтын. Мысалы, трест бастығы Х.Өзбекқалиев пен Бас инженер А.Қисметов сонау Атыраудағы жап-жақсы қызметтерін қимай-қимай қалдырып, партия жолдамасымен келген майталман мұнайшылар еді. Мұндай тосын шешімге Есенов амалсыздан барды. Трест басшыларының жайбарақаттылығы мен марғаулығы, жұмысты қобыратып жібергендері ұнамады. Оның үстіне Жетібай мен Өзен мұнайын қазақтар игере алмайды, оны басқаларға беру керек деген де сөздер жиі айтылып кетті. «Не істер екен? Бізді көмекке қашан шақырар екен?» деп, сынай қарап, құлақтарын түрік ұстап «көршілер» отыр.Тіптен бір кезде түркімендерді қойып не дейсің Қазақстан мұнайын әжірбайжандарға береді-мыс деген де сөздер таралды. Мүмкін олар алып қалар ма еді, өздерінде Қабақтың проблемасы туып, қарбаласып жатпағанда. Өйткені оларда мұнай өндірудің тәжірибесі түркімендерден көптеу болатын. «Ел намыс—ер намысы» демеуші ме еді қазақ. Қолда бар алтыннан айдың күні аманында айрылып қалса елдігіне, елдің ерлеріне сын емес пе?! Келер ұрпақ бетіне қалай қарамақ, бұл үшін олар алдында не деп ақталмақ. «Қолымыздан іс келмей қалды, кешіріңдер...» демек пе? Осындай ойлар оның намысын қозғап, ақырында тосын шешімдерге баруына итермеледі. Әрине, оның бұндай шешіміне алдын ала ақылдасқан өзіміздің Орталық Комитет те, Мәскеудегі Орталық Министрлік басшылары да құптаған болатын. Басты идея өзінен шықан соң іске асырған да өзі болды.