Абаймен замандас әрі інісі, әрі ол негізін салған реалистік әдебиет дәстүрлерін алға апарушы ізбасары. Өзі өмір сүрген ортаның қоғамдық-саяси және әлеуметтік сыр-сипаттарын керебілуде, қоғам мен адам табиғатындағы кемшіліктерді зерделеуде, туған халқына түзу жол көрсетуде Құдайбердіұлы Абай бағытын ұстанды. Шәкәрімнің әкесі Құдайберді Құнанбайдың Күнке деген бәйбішесінен туған, яғни Абайдың туған ағасы. Шәкәрім бес жасында ауыл молдасына оқуға беріледі де онда жеті жасына дейін оқиды.
одна из ярких фигур в истории казахской литературы послеабаевского периода, его творчество как бы завершает путь казахской литературы XIX века и соединяет реалистические, гуманистические и демократические традиции с новым временем, как бы передавая их в дальнейшие надежные руки.
Өмірбаяны
биография
Туған жері қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданындағы Шыңғыстау бөктерінде 1858 ж. шілденің 11-де дүниеге келген. Оның әкесі Құдайберді Құнанбайдың үлкен бәйбішесі Күнкеден туған, Абаймен әкесі бір, шешесі бөлек. Шәкәрім сонда Абайға немере іні болып келеді.
Шәкәрім бес жасында оқуға беріліп, екі жылдай оқиды. Құдайберді отыз жеті жасында дүниеден өткенде, атасы Құнанбайдың тәрбиесінде болған Шәкәрім жетімдік тауқыметін тарта қоймаған. Өзінің «Мұтылғанның өмірі» атты ғұмырнамалық өлеңінде бес жасында ауыл молдасынан сабақ ала бастағанын жазады. Атасы оның көңіліне қаяу түсірмей, бетінен қақпай, еркелетіп өсіреді: ол жөнінде ақынның өзі: «қажы марқұм мені „жетім“ деп аяп, қысып оқыта алмай, жетімді сылтау етіп, ойыма не келсе, соны істеп ғылымсыз өстім» деп өкіне еске алады. Алайда ақылды бала өсе келе тез ес жиып, жеті жасынан бастап өлең сөзге бейімділігін танытады.
Оның ерекше зеректігін аңғарған Абай Шәкәрімді өз қамқорлығына алады, «молда сабағынан» басқа орысша үйренеді. Былайғы өмірін ғылым білім қуумен қатар, домбыра тарту, гармоньда ойнау, ән салу, саятшылық құру, сурет салу, т.б. өнерлерге арнайды. Оның өнеге көрген ортасы Құнанбай ауылының зиялы тобы, ұлы Абайдың тағылымы болды. Ол жас Шәкәрімнің азамат және ақын ретінде қалыптасуына ерекше әсер етеді. Абайдың кеңесімен әр түрлі кітаптар оқуға машықтанған Шәкәрім ақылы кемелденіп, ой өрісі тереңдеп өседі. Ақындық өнерін де таныта бастайды.
Шакарим Кудайбердиев родился в 1858 году в Шынгыстауском районе (ныне Абайский район) Семипалатинской (ныне — Восточно-Казахстанская) области в влиятельной феодальной семье. Его отец Кудайберды — сын Кунанбая, старший брат великого казахского поэта Абая Кунанбаева. С семи лет оставшись без отца, умершего в возрасте 37 лет, Шакарим воспитывался в доме Абая, что наложило неизгладимый отпечаток на его мировоззрение и творческие способности. В пять лет научившись читать, далее занимаясь постоянно систематическим самообразованием, успешно овладевая арабским, персидским, тюркским, русским языками, Шакарим становится одним из образованнейших людей своего времени. Литература, история, философия, риторика, музыка, религия, естественные науки — все входило в круг интересов молодого Шакарима и стало одним из источников интеллектуальной глубины его творчества.
Шакарим писал:
Смолоду я турецкий изучал не от скуки; Потому что на турецкий переведены науки. Я не знал в учении лени — мне из тьмы сверкнуло солнце. Стали мне понятны краски, запахи земли и звуки. Пробудило меня рано поэтическое слово. Понял я, в чем тайна мира, мироздания основа Через лирику Востока... Изучив прилежно русский Смыл с себя я, смыл и с сердца грязь невежества былого.
Шығармашылығы
Творчество Шакарима
«Өмір», «Сәнқойлар», «Ызақорлар», «Құмарлық», «Қалжыңбас», «Тойымсыз нәпсі» сияқты дидакалық өлең-жырларында боямалы ажарлы, жасанды мінез бен жағымсыз қылықты сынға алады. Ғашықтық сезім таза, пәк жүректен маздайтынын айта келіп («Анық асық әулие», «Шын сырым»), адамгершілік ақ жолға, өнер-білімге үндейді («Жастарға»), 1905 жылы Шәкерім қажылық сапар шекті. Меккеге барған бұл сапарын пайдаланып, ақын өзінің байырғы арманын жүзеге асырды. Стамбұл, Париж кітапханаларынан туған халқының тарихына байланысты кітаптарды оқыды. Осылай жинаған материалдар негізінде «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» (1911) кітабын, қисындарын халық мүддесіне түсіндіру мақсатымен «Мұсылмандық шарты» деген еңбек жазды (1911). Бұл тұста ақынның діншілдігі танылады. Ол дін бұзушыларды қатты сынға алады. Шәкерім өз шығармасында Аллаһ Тағаланың кітабы Құран сөздерін және Пайғамбарымыздың (с.а.у.) хадистерін адал сөзіне қатысты қолданысқа мол алған:
«...және аятта: «Ей, мұсылмандар, пайдаланыңыз берген адал ырзығымнан», - деген», «Хадис: «Адал уәдесін бұзбаған иманның белгісі», - деген, «...адам өзін-өзі танымақ деген, жаратқан иесінің құны екенін һәм ғибадат үшін жаралғанын біліп, өзін-өзі тексеріп, зиянды істен қашып адал, пайдалы істі қылуға тырыспақ».
Шакарим Кудайбердиев был автором многочисленных стихотворений, поэм, повестей, переводов. При жизни поэта был опубликован сборник стихов «Зеркало казахов» (1912), много его стихов сохранилось в рукописном виде и в памяти народа. Шакарим написал сюжетные романтические поэмы «Калка-ман-Мамыр», «Енлик-Кебек» (обе изданы в 1912 г.), «Нартай-лак-Айсулу», он создал роман «Адиль-Мария» и несколько рассказов на нравственные темы. Ш. Кудайбердиев писал трактаты по истории и религии казахов «Родословная турок, киргизов, казахов и ханов», «Мусульманство», изданные в 1911—1912 гг. в Оренбурге. В его исторических, философских и публицистических трудах затрагиваются многие проблемы общественной и культурной жизни.
В 1912-1922 годах Шакарим жил в местности Кенконыс, посвятив себя науке и творчеству. С 1922 года он жил в местечке Шакпан в совершенном одиночестве. 2 октября 1931 года Шакарим был безвинно осужден и тайком расстрелян. Великий талант, большой ученый на долгие годы был забыт. При жизни Кудайбердыева были напечатаны такие его книги как "Зеркало казахов", поэмы "Калкаман-Мамыр" и "Енлик-Кебек". Отдельные стихи, статьи, эссе были опубликованы в 1913-1924 годах в журналах "Абай", "Айкап", "Шолпан", в газете "Казах". "Абай" и "Шолпан" напечатали его переводы из Хафиза и поэму Физули "Лейли и Меджнун". Поэтический перевод "Дубровского" и "Метели" Пушкина были опубликованы в 1936 году в Алматы в журнале "Эдебиет майданы". Несмотря на то, что прокуратура бывшего СССР решением от 29 декабря 1958 года реабилитировала Шакарима за отсутствием состава преступления, продолжался запрет на творчество поэта, обвинявшегося в "буржуазном национализме". Пересмотра официального отношения к творчеству Кудайбердыева требовала казахская интеллигенция. Только после 1986 г. стало возможным возвращение поэзии Шакарима народу. Получили огласку его деятельность по проведению съезда алашевцев в Семипалатинске в 1918 году, статьи, философские эссе, стихотворения и поэмы, очерки и многое другое. По записи А.Кудайбердыева (1900-1984), сына Шакарима, поэта и композитора мы можем бросить свет на место музыки в мировоззрении Шакарима.
В переводе Бахытжана Канапьянова: Кану я, но будут жить мои стихи Молодые все запомнят до строки. Кто-то с верой это примет, кто-то — нет Нет, не каждому стихи мои близки. Так ушедших обсуждаем мы порой Все плохое, наносимое молвой, Отвергаем,чтобы память добрых дел Не тускнела в стороне его родной.
Благодарим за внимание!
Научная библиотека им. академика С. Бейсембаева
составитель Мусина Г. Н. библиотекарь зала электронных ресурсов
