Шерхан мұртаза әҢгімелеріндегі диалогтың кейіпкер мінезін ашу, образ жасаудағы рөЛІ

Т 50
ШЕРХАН МҰРТАЗА ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ДИАЛОГТЫҢ КЕЙІПКЕР МІНЕЗІН АШУ, ОБРАЗ ЖАСАУДАҒЫ РӨЛІ

Шерхан Мұртаза «Лениншіл жас», «Жұлдыз», «Қазақ әдебиеті», «Жалын», «Егемен Қазақстан» т. б. баспасөз беттерінде проблемалы мақалалар,көркем очерктер, шағын әңгімелер жазды. Жазушы 70-ші жылдары прозаның ең қысқа , ең қиын жанры әңгіме жазуға қатты ден қойды. «41 жылғы келіншек», «Бір нәзік сәуле», «Шекшек шырылдайды», «Интернат наны », «Кәрі солдат», «Алтын тікен», «Тілсіз қоңырау», «Соғыстың соғы жесірі» т.б.

«Шерхан Мұртаза шығармаларының мені сүйсіндірген бір қасиеті –осы уақытқа , мезгілге деген дәлдігінде, шындыққа көзінің жітілігінде.

Шерханның өзім ұнататын бір қасиеті- ол әңгіменің классикалық әңгіменің үлгілеріне бейім....

Шерхан әңгімелерінде де сарғайған сағыныш ыстық пен суықтай оқушы жүрегін қарып өтетін қуаныш пен күйініш сызаттаған үміт пен сыздаған мұң сияқты адам сезімінің небір иірімдері байқалады»,- дейді жазушы Тахауи Ахтанов.

Жазушы әңгімелерінің тақырыбы әр алуан. Қазақ ауылы , қырғын соғыстың шалғай шепте жатқан осы ауылға алып келген қасірет, алапаты, ауыл халқының тыныс-тіршілігі , қазақ әйелдерінің тағдыры , заман, адам психологиясының алуан қырлары реалистік тұрғыда суреттелген.

ХХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХІ ғасырдың І жартысындағы қазақтың аса биік ірі тұлғаларының бірі, қазақ әдебиетінің жарық жұлдызы Шерхан Мұртаза да әдебиет майталмандарымен әдебиеттің дамуы мен өркендеуіне бір кісідей ат салысты.

Шерхан Мұртаза реализмі ел тіршілігінің, кезең көріністерін, халық тұрмысының жалпыға ортақ қиындығын ешқандай бүркелемей , ешқандай әсерлемей қаз қалпында ұтқыр, әрі өткір тілмен, шамырқанған шындықты нақты көркем суреттеуге негізделген. Жазушы шығармаларында диалогты шебер қолданған, әңгіме жанрында да диалогтың көркемдік қызметі орасан. Диалог шығарманың идеялық-көркемдік мазмұнын анықтауда, жазушы шеберлігін танытуда рөлі күшті. Шерхан Мұртаза шығармаларының белгілі бір дәрежеде ұшы-қиыры жоқ өмірдің сан алуан қырларын, кейіпкер тағдырын, іс-әрекетін көркем бейнелеуде Шерхан өзінің психологиялық шеберлігін, өз талантының жарқын қыры есебінде байқатты.

Х. Кәрімов диалогтың түрлерін, көркемдік қызметін жан-жақты зерттеп, құнды пікірлер айтады. «Көркем шығармадағы диалогтың басты қызметі-адам образын жасау. Себебі диалог адамдар арасында өмірде кездесетін сан қилы қарым-қатынасты бейнелеп, кейіпкерлер репликалары арқылы бір-біріне әсер етіп, адам мінезінің нақты түрде, нанымды түрде ашылуына көмектеседі, соның тілдік амалына айналады » десе [2, 33 бет], К. Еңсебаева «Диалог- образ жасауда шешуші фактор . Кейіпкерлерді есте қаларлықтай етіп беру-сәтті диалогтың жемісі»,-дейді. [3, 48 бет]

Көп шығармаларда диалог кейіпкерлердің сөзімен басталмайды. Алдымен, автор диалогқа жағдай жасайды, әңгімеге қатысушы кейіпкердің, аты-жөнімен, мәдени дәрежесінен, шыққан ортасын автор сөзімен яғни тілімен беріп, кейіпкерлерін сөйлете бастайды. Осы шағын диалогтан кейіпкерлердің бір-бірімен қарым-қатынасы ашылады. Шерхан Мұртазаның халық басынан кешкен соғыстың аяусыз шындығын жұмсартпай, шынайы суреттеген әңгімесінің бірі «Шекшек шырылдайды».

Фотограф Хадиша әкелген суретке қарап тұрды да:

─ Сеники бала?─деп сұрады.

─ Әй, денің сау ма, қараң қалғыр? Ол менің күйеуім !─деді Хадиша сақпандай сарт ете қалып.

─ А, мен ойлаған сеники бала ─деді фотограф ыңғайсызданып.

─ Сен, ойлама, ойыңмен қатып, жер жастанып жата қалғыр,ойлағышын мұның. Үлкейтіп бер! Жақсылап! Бір жерін бүлдіруші болма. [2, 236ет]

Диалогта жазушы кейіпкерлерді сөйлету арқылы орыс фотограф пен қазақ кемпірі Хадишаның образын ашады.

«Бір нәзік сәуле »әңгімесінде жазушының айтпақшы ойы-заманның, қоғамның ащы шындығын кестелеп, Ұлы Отан Соғысы жылдарындағы қиыншылықтар мен ауыл адамдарының әр алуан тағдырларын автор баяндап, ел басына қаралы қасіретті күн туып сүттей ұйыған өмір жарастығын алай-дүлей бұзған, бақыттыны бақытсыз еткен, соғыс жылдарындағы қазақ ауылы мен тұрмысы қазақ әйелдерінің аянышты тағдырлары баяндалады.

Мына диалогтан ер-азаматынан айрылған көңілі жаралы абзал ана Хадиша образы мен поезда жолықтырған соғыстың зардабынан ата-ана, туған-туыстарынан айрылған жетімханада өскен жетім қыздың тағдырын мына диалогтан оқып көрелік.

─ Әке-шешең бар ма, қарағым?─деді Хадиша.

─ Білмеймін.─ Қыз иығын қиқаң еткізіп күлер-күлмес езу тартты.

«Білмегені несі? Дені сау ма өзінің ?» ─деді ішінен Хадиша.

Бірақ дауыстап:

─ Білмеймінің не?─деді.─Өзің қайдан келесің? Үйің бар ма?

Қыз төмен қарап, терезенің жақтауын саусағымен сүрткілей берді. Хадиша сонда байқады, қыздың әдемі мойыл көзіне жас толып, шүпілдеп тұр екен.

«Қу басым, қарап отырмай, байғұстың жарасын қасып алдым ба?»

─ Мен детдомда өстім, апа,─деді қыз енді езу тартпақ болып.

─ Е, байғұс-ай,─деді Хадиша көңіліне келеді-ау деп ойлап жатпай.Сонан соң есіне бірдеңе түскендей, лезде қатқыл үнмен, жұлып алғандай:

─ Қай жердің жетімханасы ?─деді.

─ О, апа, көп. Дана-Атада да болдым, Жасылкентте де болдым, Мәуеліде де болдым. Көп..[2,10 бет].

Диалог –сұрақ-жауап түрінде берілген.

«Интернат наны» әңгімесінен ұрыс-дау ,жанжал тәсілмен берілген шағын диалогтан Әлтайдың мінез-құлқы айқын аңғарылып тұр. Диалог дау ұлғая түсіп, әңгіменің сюжетін әрі қарай дамыта түседі.

Сәттіғұл барып Әлтайдың үстінен көрпені жұлып алады. Әлтай қақпанға түскен қасқырдай ақсиып айбат шегеді.

─ Бер бізге де!─дейді Сәттіғұл. Басқалар бұл кезде Сәттіғұлды үнсіз қуаттап анталап тұрады.

─ Неге берем, өзімдікі!─ деп шаңқ етеді Әлтай.

─ Жоқ, біздікі!─дейді Сәттіғұл.

─ Контрамарканы қайтар, сонда берем,-дейді Әлтай енді қайтер екенсің дегендей.

─ Контрамаркаң жалған. Сені ол үшін соттату керек. Жалған документ жасағаны үшін соттайтын заң бар екенін білмейсің бе,-дейді Сәттіғұл.

─ Онда сол контрамаркамен ұдайы неге өзің театрға кіріп жүрсің? Сені де соттату керек, өлсем-жастығымды ала кетермін,─деп Әлтай қасарысады. Бірақ өзінің кінәсы басым екенін сезіп жаси бастайды.

─ Нан қалған жоқ, әйтпесе не көрініпті, беремін ғой, өле жегенше бөле же деген ғой.

─ Өй, сен мақалдамай шығар бері, қалған жоқ деуін қарашы.[2,89 бет]

Диалог –егес әрі қарай шиеленісіп, шарықтау шегіне жетіп, интернат меңгеруші мен Хасболат арасындағы диалогқа ұласады.

─Қарындарың ашты ма ?─дейді.

Дәл қазір «жаурадыңдар ма ?» деген сұрақ орынды сияқты. Бірақ интернат меңгеруші: «Қарындарың ашты ма ?» ─деп сұрайды.

«Қарным ашты десем, әлдене деп жүреді»,─деп ешкім үн қатпайды.

─Айтпайсыңдар ғой,ә ?Онда тұра тұрыңдар тағы да,─деп дәу ағай қайтадан өз үйіне асықпай аяңдай бастайды.

─Ағай! Ағай» Тоқтаңыз,─дейді шыдай алмаған Хасболат күркіреуік даусымен. Онан соң жолдастарына қарап:

─Неге үндемейміз ? Айтпаймыз ба, тұра бергенше ! Қарнымыз ашты , ағай,─дейді.

─Ашты.

─Ашынған қарын тойынар. Барыңдар, ұйықтаңдар!─деп бұйырады.[2,90 бет]

«Қасқырдың тарамысы » әңгімесінде автор кейіпкерінің атын (Әлтай) осы шағын диалогта екі рет ғана айтады. Оған дейін бес рет «Қодар» сөзін қолданады. Кейіпкердің жағымсыз бір белгісін , кемшілігін астарлы сөзбен сынап, кекетіп, мысқылдап аты орнына қолдану көркем әдебиетте бұрыннан бар автор ирониясын білдіреді. Осы тәсіл арқылы кейіпкердің жағымсыз іс-әрекетін , мінезін аңғарамыз.

Шеткі төсекте үрпек сары Әзімбай жатушы еді:

─Өзі азғантай ауқатты бөліп...─деп бұртиса да қызыл дорбаға қос уыс талқан салды.

─Ой, моладес,─деп Қодар келесі төсекке келді. Жылпос Аманжол қутың-қутың етіп :

─Мен бір-ақ уыс саламын, ей,─деді.

─Неге ?

─Е, онда шекеріңді бөліп алда қос уыс сал.

Қыран күлкі. Құмшекерді талқаннан қайтіп бөліп алады ?

─О,арам, уысын қысып қалды,─деп шырылдады әркімнің әр қимылын қалт жібермей аңдып тұрған Әлтай.

─Тәйт, сен сөйлеме, сөзіңді біреу сөйлесе аузың қышып бара ма !─деп Қодар тыйып тастады.

Қодар «осыны қойшы» дегендей қолын бір сілтеп, Хасболаттың төсегінің тұсынан өтіп бара жатқанда ,Хасболат сүзетін бұқаша сіресе бұрылып:

─Менде талқан жоқ. Мынаны ал,─ деп жарты таба жүгері нан ұсынды. Жарықтық жүгері нан тәтті болғанымен , басы әрең бірігіп, үгітіліп тұрады ғой. Қодардың қолы тиген жері морт кетіп, қызыл дорбаға түсті де, уысында қалған бөлігін Қодар өзі аузына бұралақтап тыға салды.

─Өй, арам, қарашы, әдейі сындырды,─ деп Әлтай шіңк етті. [2,99бет]

Жазушы кейіпкерлерін сөйлету арқылы олардың арасындағы келіспеушілікті, қақтығысты көрсетіп, олардың арасындағы қарым-қатынасты көрсететін диалог-тартыс түрін де қолданады.

Ш. Елеукенов : «Адамды сөйлету арқылы да мінез-құлқынан талай сыр түюге болады немесе әркімнің сөйлеген сөздеріне оның бүкіл ішкі болмысы, өзіне тән психологиялық өзгешелігі, оның сезімі ұғымы, нанымы , танымы , білімі, мәдениеті түп-түгел тұнып тұрады»,-дейді. [6, 300 бет]

Қаламгердің «Кәрі солдат» әңгімесіндегі мына бір диалогтан Сырым қарт пен бригадир Төкен арасындағы сұрақ-жауаптан бригадир Төкеннің мінезі айқын байқалады.

Жалғыз қолдап қайыс жүгеннің үзік жерін таспамен тігіп отырған Сырекеңе мотоциклдің үстінде тұрып айқай салады:

Нұрлан немерең қайда ?

«Мына неменің аузына сәлем сөз түспей қалды-ау» деп қиналған қарт жай ғана:

─Нұрлан военкомат кетті,─дейді.

─Ол мына трактормен шөпке баруға тиіс еді ғой !

─Трактордың өз иесі бар. Ал военкомат шақырғанда бармау – қылмыс . Балаға сен шөпке бар дейсің, мен- военкоматқа бар дедім.

─Обшым, сен шал қаскөйсің. Төкеннің атына сөз келсін дейсің.─ «Әй, ақымақ сені бригадирлікке ұсынған мен едім ғой» деп еді, айтпады.

Дегенмен, арада бес жыл өтіп кеткен екен. Бес жыл ішінде, «Құланоты» колхоз бойынша шығындап алға шықты. Төкеннің суреті аудандық газетке қайта-қайта басылып, жиналыстарда жиі мақталатын болды. Төкеннің басынан бу бұрқырады. Үш аяқ қасқа мотацикл Алпысбай магазинінің алдында жиірек қаңтарылатынды шығарды.

─Обшым, сен қақбасты да құдай алмайды екен. Баяғыда бригадир болып едім, енді менің балам болмай, Төкен болды деп істеген қысастығың ғой бұл?!

─Әй, Төкен!─деді қарт иегі дірілдеп.─ Менің жасым сексеннен асты. Қатарымнан ешкім қалған жоқ. Қақбас екенім рас. Көрімнің аузы ашық.─Ал бірақ ажал жетпесе, өзім барып тірідей жатпаймын ғой. Не істейін құдай мені алмаса ! ─деп айқайлап жіберді. [2, 111 бет]

Автор қаскөйсің, қақбас, құдай алмайды тәрізді дөрекі сөздер кейіпкердің мінезін, көркем бейнесін беруге қызмет етеді, кейіпкердің аузынан шыққан сөз арқылы оның ортасын, тәрбиесін , мінез-құлқын көрсете алады.

Диалогте жазушы кейіпкерді сөйлету арқылы оның образын әр қырынан көрсетеді. «Диалогте кейіпкер бейнесіне сай орыс сөздерін қазақы түрде қолдану –бұрыннан бар дәстүр. Кейіпкер тілінде берілген орыс сөздері белгілі бір мақсатқа қызмет етіп, стильдік жүк арқалап тұрады...

...сөз бояуын, экспрессиясын арттыруға ықпал етеді және кейіпкер образын жасауға көмегін тигізеді»,─дейді К. Еңсебаева.[4,22 бет]

Әуелі «милясы » бар адам кездесе қоймады. Ал будақ-будақ ақша ұстағандар көп-ақ. Оларға көнбей қойдым. Үсті-басым шырыштай болып ,көк түлкі жағалы, қара пальто киіп , мойнына ақ жібек орамал салған әйел қасымнан әрі-бері айналшықтап шықпай қойды. Киімнен бір түрлі бейтаныс иіс мүңкиді. Сөйтсем , нафталин екен ғой. Әлгі шырыштай әйел бір кезде таяп келіп:

─Бала , кітапқа айырбастайсың ба?─деді сыбырлап. Кітап дегеніне елең ете қалдым . Оны әйел де сезді.

─Қандай кітап?

─Мә, көр,─деп қойнынан жұқалығы дәптердей кітапша шығарды.Оқып қарасам :

Кітаптан соң кітап. И. С. Тургенев . «Муму» деп жазылыпты. Қазақша. Әлгі жазулардың астында еңгезердей бір адам күшіктің желкесінен ұстап көтеріп тұрған суреті бар. Алғым келеді, бірақ Айшаның ашуы есіме түсіп лезде бас шайқаймын.

─Надо милә, милә,─деймін.

─Сабын бір күндік, мынау саған өмір бақи азық, дейді шырыштай әйел, орысшасын шала –пұла ұғынықты етіп сөйлеуге тырысып.

─Мама,маклкаш даст,─деймін. Оным Айша ұрады дегенім.

Сөйтіп тұрғанда бет –аузы күлдіреңкіреген, сақал –мұрты қырылмаған , күйелештеу бір дәу кісі гүр-гүр етіп:

─Балақай ! Екі қадақ май- екі сабын !─деп қағазға ораулы екі кесек бірдеңені сырма фуфайканың қойнына тығып-тығып жіберді де , кастрөлден екі бөлек тоңазыған сап-сары майды күйелештеу қолымен іліп-іліп алып, газетке орап, басымды умаждап-умаждап, ақ қозының елтірісінен Айша тігіп берген малақайымды көзіме сырғыта түсірді де, ете барды.

─Ау, тағы біреуі қалды ғой,─дегенімше болмай көзден тасаланды. Қойнымдағы кесектерді алып, қағазын ашып қарасам, кәдімгі кір сабын.Тіпті мөрлеп тастаған жазуы да бар. Жап-жаңа . «Е, осы екеуіде жетер, құр қол қайтқаннан гөрі бұ да дұрыс» дедім.[ 2,58бет]

Кейіпкер тіліндегі орыс сөздерінің бұрмаланып қолданылуы оның бейнесін аша түседі, шыққан ортасынан хабар береді.

Диалог-екі немесе бірнеше адамдардың өзара тілдік қатынасқа түсіп, сөйлесуі.

Кесірткеге бақташы жақтан қауіп төне қойған жоқ. Ол шөкелеп тұрып барып:

─Апыр-ой, құдаша,─деп қайтадан былқ етіп отыра кеткен . Қауіп басқа жақтан келе жатқан сияқты . Ту сырттан ат тұяғының дүбірін есітіп, кесіртке таяу тұрған бір түп текесақалдың арасына сүңги жөнелді. Колхоздың қарауылы:

─Бұл адам ба, жын ба ?─деп біраз тұрды. Одан соң барып, атын шеңгелге байлап, бұқпалап басып бақташының алдына шөкелеп отыра қалды.

─Алыңыз, құдаша,─деді бақташы.

─Келіңіз ,құда!

Бақташы көзін бағжаң еткізіп ашып алды. Алдында шыннан адам отырған сияқты. «Қалпақ па, орамал ма ? Құдашаға мұрт шығып кеткен бе ? »

─Апыр-ой, құдашаның түрі бұл сияқты емес еді ғой,─деді бақташы дауыстап.

─Құдашашылын мұның! Әй, құда! Сиыр қайда?

─Е, бәсе, Әбді охраник екенсің ғой. Сиыр... сиыр жусап..

─Бар бол, бар болғыр! Табын тұтас жабылып жүгеріні жайратып жатыр. Жын-шайтаныңмн сөйлесіп сен отырсың . Не жын айналдырды! [2,128 бет]

«Алтын тікен »әңгімесіндегі шағын диалог екі адам арасындғы таза диалогқа құрылған.

Шерхан Мұртаза қаламы жүйрік, тілі сүйрік, көргенін көсілтіп жазған керемет жазушы.Қаламгер шығармаларында диалогты шебер қолданған.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Шерхан Мұртаза 60 жаста.

2.Ш. Мұртаза. Соғыстың соңғы жесірі. Алматы, 2003.

3.Х. Кәрімов. Қанатты тіл. Алматы, 1995.

4.К. Еңсебева. Қазіргі көркем әдебиеттегі кейіпкер тілінің стильдік қызметі.

Алматы, 1995.

5.З. Қабдолов . Сөз өнері. Алматы, 2003.

1. 
   Тегі, аты-жөні: Тойшыбекова Айсұлу Бекмаханбетқызы
   
2. 
   Ғылыми дәрежесі, ғылыми атағы: Аспирант
   
3. 
   Мекеме лауазымы: ТарГПИ
   
4. 
   Мекен-жайы: Тараз қаласы, 2/1/64
   
5. 
   Телефон: -
   
6. 
   Мақала тақырыбы: Шерхан Мұртаза әңгімелеріндегі диалогтың
   

7. 
   Секция: (Әдебиет)