Шерубай ҚҮрманбайүлы терминтану (оқу қүралы) "Атлас баспасы-2001" Алматы, 2006

Бізде терминологияны негізінен семасиологиялық терминтану, тарихи терминтану, салғастырмалы терминтану, қолданбалы терминтану тұрғысынан зерттеу біршама қолға алына бастады. Жарық көрген ғылыми еңбектердің терминология мәселелерін осы аспектілерде қарастырғанын айту керек. Терминография саласын зерттеуге арналған Е.Әбдірәсіловтің "Қазақ терминографиясының жүйесі" (2005) атты алғашқы монографиялық еңбегі жарық көрді. Ал терминтанудың қалған аспектілері түрғысынан жүргізілуге тиісті зерттеулер әлі өз кезегін күтіп түр деуге болады.

Үлттық терминқордың қалыптасу тарихы үлттық әдеби тілдің дамуымен тығыз байланысты. Ол терминологиялық лексиканы қүрайтын атауларды шығу тегіне (қай тілден енгендігіне), жасалу жолы мен кезеңіне қарай бірнеше дәуірге бөле отырып, тарихи түрғыдан зерттеуді қажет етеді. Ал термин туралы ғъшым терминтанудың қалыптасу, даму тарихы XX ғасырдан бастау алады. Алайда терминтану тарихын XV ғасырдан бастауды үсынатын да ғалымдар бар. Мөселен, физиолог ғалым Жандар Керімбектің Ермаханы Өтейбойдақ Тілеуқабылүлының "Шипагерлік баян" атты еңбегінде кездесетін атауларды келтіре отырып, терминтану тарихын осы еңбек жарық керген кезеңнен бастау керек деп санайды. Терминтану ғылымын қазақша атаутану деп атауды үсынатын ол "Алғашқы қазақ атаутану ғылымының негізі 1468 жылы қаланғанын білдік. Қазақ атаутануының мыңжылдық тарихы бар, яғни Ресейді былай қойғанда, әлі Еуропада терминология ғылымы жоқ кезде, қазақ елінде негізі қаланған" деген пікір айтады. Ғалым пікірі терминтану ғылымының емес қазақ терминологиясының, оның ішінде медициналық терминологияның даму тарихы туралы сөз болғанда ескерілгені жөн болса керек. Кдзақ тіліндегі термин шығармашылығының бастауларын іздегенде "Шипагерлік баянды" ескерусіз қалдырмау керектігі анық. Жалпы О.Тілеуқабылүлының бүл еңбегінің тілі мен ондағы терминдерді арнайы зерттеген орынды. Сонда ғана біз нақты деректерге сүйене отырып, тиісті түжырымдар жасай аламыз.

"Қазақ терминологиясының жасалуын, дамуын және қалыптасуын зерттеуді, біздіңше, Октябрь революциясынан бастау керек. Бүл кезеңде мал шаруашылығы, халық медицинасы; жер бедері, өсімдіктер дүниесі т.б. салалардан жасалған халықтық кәсіби сөздер, атаулар болды, бүлар революциядан кейінгі дәуірде ғьшыми терминологияға үлкен бір сала болып енгенін айқындау қажет". (Әбдірахманов А. Термин қалыптастыру тәжірибесінен//Қазақ терминологиясының мәселелері. А., 1986.65-71.)

Тілші ғалым А.Әбдірахмановтың бүл пікірі де жеке салалардың терминдерінің, терминологиясының қалыптасуына қатысты айтылған. Мүны терминтанудың ғылым ретінде қалыптасуы деп қараудың және оны Октябрь революциясымен байланыстырудың негізі бар деп айту қиын.

Осы кезеңце қазақ зиялылары бірнеше арнаулы саланың негізгі үғымдарының атауларын өз тілімізде жасап, қолданысқа енгізді. Бұл істен қазақ оқыгандарының ешқайсысы да шет қалмай, көпшілігі ондаған, бірқатары жүздеген қазақша жаңа терминдер жасаған. Олар маманданған салаларының үғымдарын үлт тілінде атап, кәсіби қызметінде қазақтілін кеңінен пайдаланып, оны ғылым мен білімнің тілі ретінде дамытуды өздерінің төл міндеті санады. Казақ тілінің қоғам өмірінің барлық салаларындағы қолданысын кеңейтіп, ғылым тілін, терминологиялық лексиканы үлттықтіл негізінде қалыптастыру, ұлт тіліндегі термин шығармашылығын дамыту - бұл кезеңнің басты ерекшелігі болып табылады.

30-жылдардан бастап қазақ терминологиялық лексикасын қалыптастыру мен дамытудың жаңа кезеңі басталды. Бұл кезеңді "қазақ терминологиясы дамуының кеңестік дәуірі" деуге болады. А.Байтұрсынүлы кезеңіндегі қазақ зиялыларының ғылым тілі мен терминологиялық қорды қалыптастыруда үстанған бағыттары мен олардың негізге алған қагидаттары қатты сынға алынды. Олар ұлт тілінің дамуына үлкен нүқсан келтіретін, қазақ үлтын совет халқынан оқшаулап кері тартатын "түркішіл", "пантүркішіл", "үлтшылдық", "пуристік" бағыт үстанды делініп, сол 30-жылдарға дейінгі жиырма жылдай уақытты қамтитын алаш оқығандарының терминологияны дамытуда ұстанған бағыт-бағдары басқа арнаға бүрылды. Ендігі жерде кеңес одағы халықтарына ортақ жалпыкеңестік терминологиялық қор құру мақсаты қойьшды. Одақты қүрайтын барлық үлттық республикалар орыс тілінің терминологиясын үлгі ете отырып, ұлтаралық тіл мәртебесіне ие осы тілмен ортақтығы мол терминологиялық қор қалыптастыру көзделді. КСРО-да терминологияның халықаралық сипатын арттыруға баса мән берілді. Үлттық республикалардың көпшілігі кеңестік тіл саясатына сәйкес белгіленіп отырған осы бағытқа қарай бетбұрыс жасады. Қазақстан да 30-жылдардан бастап ұлттық терминологиялық қорын осы жаңа бағытқа сәйкес калыптастыруды бірден қолға алып, осы іске белсене араласқан республикалардың бірі болды. Қазақ терминологиясын дамытудың осы кезең талаптарына жауап беретін жаңа қағидаттары белгіленді. Сөйтіп, барлық терминологиялық жұмыстар кеңестік тіл саясатының талаптарына лайықталып жасалған терминология қағидаттарына сай жүргізіле бастады. XX ғасырдың 30-90 жылдары аралығын қамтитын 60 жылдай уақыт ішінде терминология дамуының негізгі бағытын белгілеп отырған мемлекеттің саяси курсы, оған негізделіп белгіленген тіл саясаты да айтарлықтай өзергіске ұшыраған жоқ. Сол себептен де жалпы кеңес одағындағы терминологияны дамытудың бағыты, ұлттық республикаларда да сол бағыттағы жұмыстардың жүргізілу тәртібі мен бағдары да басқа арнаға бүрыла қоймады. Қайта жыл өткен сайын орныға түсті. Біздің қазіргі қолданыстағы терминологиялық қорымызды қүрайтын термин-деріміздің елеулі бөлігі дәл осы кезенде жалпыкеңестік терминқор қалыптастыруды мақсат еткен уақытта жасалып, қалыптастырылды. Сондықтан да үлттық терминологиялық қорымыздың даму, қалыптасу тарихындағы бүл кезеңнің өзіндік орны бар.

Қазақ терминологиясы дамуының бүл кезеңіне тоқталғанда белгілі тілші ғалым Құдайберген Жұбанов есімін атамай өте алмаймыз. Ол 30-жылдардың басынан бастап, өзі жаппай куғын-сүргін кұрбаны болған 1937-жылға дейінгі бірнеше жыл аралығында ғана терминология саласында барынша өнімді жүмыс атқарды. Мемтерминком жұмысына басшылық етті, Мемлекеттік терминология комиссиясы Бюллетенінің төрт санын шығарды. Онда әлеуметтік экономика, математика, физика, ботаника сияқты ғылым салаларының терминдері мен терминология, орфография мәселелеріне арналған мақалалар жарияланды. Ол ұсынған термиология қағидаттары 1935 жылы Мәдениет қызметкерлерінің съезінде қабылданды. Ғалым үсынған қағидаттардың ресми бекітілуі Кдзақстандағы терминологияны дамытудың жаңа бағытының лингвистикалық негізі бар дегенді зандастыру еді.

Ж.Молдажаровтың "Қ.Жүбанов еңбектері сол жылдардағы тіл құрылысы саласындағы идеологияльгқ күресті қорытындылайды" деген пікірінің негізі бар. Шындығында да солай. Қ.Жүбанов өз кезеңінің талаптарына жауап беретін жаңа қағидаттар жасап, оны съезде ресми бекіту арқьілы казақ терминологиясы дамуының жаңа кезеңінің басталуына, ендігі жерде республикадағы терминологиялық жүмыстардың КСРО-ның белгілеп отырған тіл саясатына сәйкес жүргізілуіне негіз қалады. 30-жылдардың орта түсынан бастап термин жасау, терминдерді шет тілдерінен қабылдау, терминдерді жазу, бір сөзбен айтқанда барлық терминологиялық жүмыстар ғалым үсынған қағидаттарды негізге ала отырып жүргізілді.

Тілші ғалым А.Әбдірахманов "Қ.Жүбановтың осы айтылған идеялары мен қағидалары тіл майданындағы күресте жеңіп шықты. ...интернационалдық терминдердің орыс тіліндегідей вариантта жазылуы Қ.Жүбановтың дәйекті күресінің арқасында 1935 жылы республика Мөдениет қызметкерлерінің съезінде қабылданып, қазақ тілінің дамуы барысында омірден бекем орын тепті. Сойтіп, Қ.Жүбановтың ғылым жолындағы табанды күресінің арқасында орфографияның негізгі мәселелері мен терминология программаларында нағыз тоңкеріс жасалды, жаңа бағыт жүзеге асырылды"¹ — деп жазады.

А.Әбдірахмановтың "ғалымның табанды күресінің арқасында орфографияның негізгі мәселелері мен терминология программаларында нағыз тоңкеріс жасалды, жаңа бағыт жүзеге асырылды" деген түжырымын сол кезеңнің шындығы ретінде қабылдаған орынды. ҚЖүбанов жасаған қағидаттар коп үлтты мемлекетті кұраушы халықтардың тілдерін, олардың терминқорын қалыптастыруда көздеп отырған мақсатына, жаңа заман талабына сай жасалды. Сондықтан да замана сүранысын ескере отырып жасалған бүл қағидаттар терминологиялық жұмыстарды жүргізу барысында ұзақ жылдар бойы басшылыққа алынып келді. Кеңестік кезеңде терминология қағидаттары жөнінде әңгіме қозғап, өзіндік ұсыныстарын айтқан ғалымдар болды. Н.Сауранбаев, С.Бәйішев, М.Балақаев сынды ғалымдар тарапынан жазылған қағидаттар жөніндегі мақалаларды солардың қатарына қосуға болады. Алайда бұл мақалалар Қ.Жұбанов қағидаттарының одан әрі орныға түсуіне, осы саладағы жүмыстарды нақтылай түсуге септігін тигізгенімен, терминқор қалыптастыруда үстанып отырған бағытымызды өзгерте қойған жоқ. Ондай өзгерістерді уақыттың өзі де қажетсіне қоймап еді. Сонымен терминология дамуының бұл кезеңінде қазақ совет тіл білімінің көрнекті өкілі профессор Қүдайберген Жұбанов жасаған қағидаттар жалпысоветтік терминқор қалыптастыру бағытындағы терминологиялық жүмыстады жүргізуде бағдар беруші негізгі ғылыми лингвистикалық қүжат ретінде басшылыққа алынды. Қазақ тілінің бүгінгі қолданыстағы терминдерінің елеулі бөлігі кеңестік кезеңде осы кағидаттарға сүйене отырып жасалды, өзге тілдерден қабылданды және жазылды. Сол себепті қазақ терминологиясының даму тарихында ҚЖүбановтың, ол жасаған қағидаттардың өзіндік орны бар.

30-90 жылдары Қазақстанда терминтану пән ретінде қарқынды дамыды немесе терминтанудың теориялық, өдіснамалық, әдістемелік негізі жасалды, отандық терминтанудың ғылыми мектептері қалыптасты, үлт тіліндегі термин шығармашьшығы дамытылды деп айта алмаймыз. Алайда бірқатар практикалық жүмыстардың жүргізілгенін, термино-логиялық сөздіктер жасалғанын, терминдерді қолдану мен біріздендіруге қатысты мақалалардың жарық көргенін айту керек.

Сөз болып отырған кезенде Ә.Кайдаров, К.Мүсаев, О.Айтбаев, Т.Жанүзақов, А.Әбдірахманов, Ж.Молдажаров сынды тілші ғалымдар мен

Ә.Сатыбалдиев Е.Аққошқаров сияқты сала мамандарының термин мәселелеріне арнап қалам тартқан озге де авторлардың жекелеген ғьшыми және ғьшыми-копшілік макалалары жарықкорді. Ал арнайы зерттеулерге келер болсақ, Г. Қошқарбаев (1949), Т.Мүсакүлов (1958), М. Исамбаев (1961), Е.Рамазанов (1964), М.Нүғыманов (1966), Ж.Молдажаров (1972), С. Жансейітова (1989) сынды санаулы мамандар ғана терминология мәселелері бойынша кандидаттық диссертацияларын қорғады. 1986 жылы "Қазақ терминологиясының мәселелері" атты мақалалар жинағы, 1988 жылы О.Айтбаевтың "Казақтерминоло-гиясының дамуы мен қалыптасуы" деп аталатын зерттеу еңбегі басьшып шықты. Коптеген терминоло-гиялық сөздіктер баспа бетін корді. Олардың қатарына 1948-49 жылдары және 1962 жылы Ғылым академиясы шығарған терминологиялық сөздіктер топтамасы мен одан озге де жеке авторлардың, авторлар үжымының шығарған создіктерін жатқызуға болады.

Аталған кезенде жасалған терминдердің саны мен сапасын, ұстанған жолымыз бен жүргізген жүмыстардың жетістігі мен кемшіліктерін аныктап, терминология саласындағы алдағы атқарылатын жұмыстарымызда оларды ескеріп, жақсы тәжірибелерін іске жаратып, кемшіліктерін қайталамау үшін бүл кезең өлі де жан-жақты зерттелуі қажет.

Сонымен, бүл кезенде терминологияны халықара-лықтандыру бағытына басымдық беріліп, КСРО халықтарына ортақтығы мол жалпыкеңестік терминологиялық қор қалыптастыру көзделді. Жекелеген республикаларды есептемегенде, одақгы қүраған халықтардың басым копшілігі терминология-сын қалыптастыруда орыс тілін үлгі түтып, дайын термин қабьшдайтын негізгі сыртқы көз ретінде де орыс тіліне жүгінді. Бізде де солай болды. Нәтижесінде лексикалық кұрамы жағынан орыс тілімен ортақгығы мол, терминдердің айтылуы мен жазылуы тұрғысынан да одан айырмашылығы мейілінше аз терминқор қалыптастырылды. Ал ұлт тіліңцегі термин шығармашылығы тоқырауға үшырап, терминжасам тәсілдері жетілдірілмеді. Номендер мен өзге арнаулы лексемаларға да осы сипат тән екендігін айту керек. Ал отандық терминтануды пән ретінде дамытып, бұл саладағы іргелі ғылыми зерттеулерді жүргізу назардан тыс калып келген десе де болады.

КСРО кезінде терминологияны халықаралық-тандыру бағытына басымдық берілді. Көп ұлтты алып мемлекеттің түтастығын күшейтіп, түрлі салалардағы мамандардың кәсіби қарым-қатынасын жеңілдетіп, тілдік бөгетті жою үшін де бұл бағыт қажет болды. Сондай-ақ ең бастысы қоғам өмірінің, арнаулы салалардың барлығындағы орыс тілінің үстемдікке ие болуы үшін де халықаралықтандыруға мақсатты түрде көңіл бөлінді. Кеңес одағында терминологияны халықаралықтандыруда да отарлау саясатына төн сипат болды. Оны мынандай факторлардан айқын көруге болады. Мысалы, кеңестік республика халықтарының орыс әліпбиіне көшіріліп, халыкдралық терминдер мен "большевик", "коммунист", "колхоз" сияқгы жүздеген советизмдер мен руссизмдерді орыс орфографиясына сәйкес жазудың міндеттелуі соның айқын көрінісі. Одақ қүрамына кірген көптеген үлттар терминдерді өз тіддерінің фоно-морфологиялық зандылықтарына сәйкестендірмей, дөл орыс тіліндегі қалпында кдбылдап, солай жазып-айтуына тура келді. Сондай-ақ итернационализмдер мен советизмдерді аударуға да тыйым салынды. Соның нәтижесінде үлт тілінің төл заңдылықтары бүзылды жөне терминологиялық аударма тежеліп, жалпы термин шығармашылығының дамуына тосқауьгл қойыдды. 90-жылдары тәуелсіз республикалардың пайда болуына байланысты үлттық сананың оянуы отарлау саясатымен астасып жүргізілген терминологияны халықаралықтандыру (интернационализация) бағытына қарама-қарсы терминологияны үлт тілінде жасау, бүрынғы қабылданған терминдерді үлт тіліндегі баламамен алмастыру (деинтернационализация) бағытының өріс алуына жол ашты. Соңғы он-он бес жыл ішінде көптеген терминдердің аударылып, біркдтар терминдердің жазылуына өзгеріс енгізілуі осы үрдістің жандана бастағандығының дәлелі бола алады. Жалпыкеңестік термиқор қүру мақсатын көздеп, терминологияны халықаралықтандыру бағытын үстанған кезенде мүндай әрекетке жол берілмес еді. Егер жол беріле қалса, онда ол үлтшылдықтың белең алғандығы, пуризмге жол берілгендігі ретінде бағаланып, оған қарсы қатаң шаралар қолданылар еді.

Сонымен 90-жылдардан бері көрініс бере бастаған үлт тілінде жасалған терминдерге басымдық беру бағыты ұлттың оз дербестігін, ұлттық ерекшелігін сақтауға бет бүруымен байланысты туындап отырған табиғи қүбылыс. Тәуелсіздік алған елдерде отарсыздану процесінің жүргізілуі қандай занды болса, соның ішінде үлт тілінің ғылым саласындағы, терминологиядағы деинтернационализация процесінің өріс алуы да сондай заңды. Дәлірек айтқанда, терминологияның үлттық сипатын арттыруға үмтылу сол отарсызданудың тілдегі бір корінісі. Мөселен, ономастика саласында жүздеген топонимдердің (кала, аудан, ауыл, көше, станция атаулары) тарихи немесе жаңадан жасалған атаулармен алмастырьглуы, аты-жөндерін үлттық үлгіде жазып, жаңа туылған балаларға жаппай қазаша ат қою түрінде көрініс берсе, терминологияда ол жүздеген жаңа терминдердің жасалуы, өзге тілден енген терминдердің тол атаулармен алмастырылуы түрінде көрініс тауып отыр. Осындай табиғи процестің жүріп жатуы терминтану-дың пән ретінде дамуына да әсер етпей қоймады.

Бір жағынан үлт тіліндегі термин шығарма-шылығының жандануы мен терминқорды қалыптастыруға деген кеңестік көзқарастың өзгеруі терминология дамуының қазіргі заманға сай жаңа бағытын белгілеуді қажет етсе, екінші жағынан жарыспалы нүсқалардың көбеюі, бірізділіктің, тілдік норманың сақгалмауы, терминжасам, терминдерді қолдану мен оларды аудару, терминологиялық сөздіктер жасау барысында кемшіліктердің орын алуы терминологияның практикалық₅ әдістемелік мәселелерін шешуді, терминологиялық жұмыстарды жоғары кәсіби деңгейде жүргізуді қажет етіп отыр. Осындай қажеттіліктердің пайда болуы, ұлт тіліндегі терминдерді реттеу мен жүйелеуге деген талаптың артуы — терминологияны өзекті мәселе ретінде күн тәртібіне шығарып, бұл саланың теориялық, практикалық мәселелерін ғылыми түрғыдан арнайы зерттеуді, терминтанушы, терминші мамандар даярлауға сүранысты да туғызды.