Шерубай ҚҮрманбайүлы терминтану (оқу қүралы) "Атлас баспасы-2001" Алматы, 2006

Термин мен терминология туралы сөз болғанда бізде көбінесе терминдерді өзге тілдерден өзгеріссіз қабьщдау-қабьілдамау немесе баламаның сәтті-сәтсіз жасалғандығы туралы әңгімеден аса алмай жататын жағдайлар өте жиі байқалады. Жекелеген атауларды бір ізге түсірген, жүйеге келтірген де дүрыс, ол да атқарылуға тиіс маңызды практикалық істердің бірі. Бірақ біз тек "ана терминді былай атайық, мына терминді былай аударайық немесе жасайық" деуден аса алмай, өрқайсысымыз өз үсынысымызды, жасаған терминімізді қолданысқа енгізуді мақсат етумен ғана шектеліп отыруға тиіс емеспіз. Жалпы жекелеген атаулар туралы түрлі пікірлер айтып, үзақ пікірталас тудыра беруге болады. Егер уақытында тілші ғалымдар мен салалық мамандар болып бір тоқтамға келіп, үсынылған баламалар мен жасалған жаңа терминдердің арасынан ең тиімдісін, сәтті жасалғанын іріктеп алып отырмасақ, терминологияны реттеу, біріздендіру жүмыстарын жолға қоя алмаймыз. Бүкіл әлем тілдерінде терминологиялық жүмыстардың жүргізілуі сондай бейберекеттікке орын бермеу мақсатынан туындаған.

Терминтанушылардың қазіргі алдында түрған міндеттерінің бірі терминтануды дербес пән ретінде дамыту. Оның теориялық, практикалық және едістемелік мәселелерін ғьшыми түрғьщан шешу, оқу пәні ретінде тиісті деңгейде оқыту қазіргі таңдағы аса маңызды істер болып табылады.

Термин, терминология мәселелері еліміздің жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде кейінгі жьщдарға дейін лексикологияның бір тармағы ретінде оқытылып келеді. Жоғары мектеп бағдарламасында Қ.Кеңесбев пен Ғ.Мүсабаевтың "Қазіргі қазақ тілі" оқулығында Ә.Болғанбаевтың "Қазақ лексикологиясы" оқулығы мен Ә.Болғанбайүлы, Ғ.Қалиүлының авторлығымен жарық көрген "Кдзіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы" оқу қүралдарында да термин, терминология мәселелері лексикология шеңберінде қарастырылады. Термин сөздер аталған және өзге окулықтарда бір тақырыпша ретінде ғана беріліп, олардың өзге лексикалық қабаттардан айырма-шылығын көрсетуге баса мән берілді. Сондықган да жоғары оқу орындарын бітірушілердің термин, терминология мәселері жөніндегі білімі өте шектеулі ғана болып жатады. Бірқатар елдерде терминтануды дербес пән ретінде танып, оның теориясы, тарихы арнайы оқытылып та жатыр. Түрлі оқулықтар мен оқу құралдары, көмекші қүралдар дайындалған. Ал бізде термин және терминология мәселелерін термин-танудың нысаны ретінде танып, оны дербес пән ретінде жеке бөліп алып қарастыруға арналған оқулықтар мен оқу құралдары жарық көрмеді. Кейінгі жылдары терминологияның түрлі мәселелері бойынша докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғаған мамандар осы істі қолға алып, жоғары оқу орындарында арнаулы курстар жүргізіп, түрлі күралдар дайындаса терминтанудың оқытылу деңгейі көтеріле түскен болар еді. Бірақ бүл бағыттағы атқарылған жүмыс әлі де өте аз, дәлірек айтқанда, іс жаңа қолға алына бастады деуге болады. Оның себебін біздегі отандық тіл білімінде терминтанудың дербес пән ретінде өркендеп, терминология мәселелерінің терең зерттеліп, ғылыми мектеп қалыптаса алмай келгендігімен байланысты деп пайымдаған дүрыс болса керек. Себебі терминология мәселелері жақсы зерттелген бірқатар елдерде оны оқыту да салыстырмалы түрде дүрыс жолға қойылған.

Оқулықтар, оқу қүралдары мен түрлі анықтамалықтар, арнаулы сөздіктер дайындалған. Бүл түрғыдан келгенде біздің әлі кезегін күтіп түрған аткаруға тиісті істеріміздің аз емес екендігі анық. Сол себептен осы оку қүралын дайындауды міндетіміз деп санадық. Үсынылып отырған оқу қүралын осы бағыттағы жасалуға тиісті жүмыстардың, атқарылуға тиісті істердің бірі деп түсінген жөн. Оқу қүралында қамтылған негізгі мәселелердің Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия үлттық университетінің тарих-филология факультетінде "аударма ісі" мамандығы бойынша білім алып жатқан қазақ бөлімінің 5 курс студенттеріне арнаулы курс ретінде оқылғанын, ал жекелеген бөлімдерінің 2002 жылдан бастап осы университеттің "қазақ тілі" мамандығы бойынша маманданып жатқан магистранттарға үсынылғанын айтуға тиіспіз.

Терминтануды дербес ғылыми пән ретінде оқьпуға арналған қазақ тіліндегі алғашқы оқу қүралы болғандықтан, терминология жөнінде біздегі қалыптасқан көзқарасқа сәйкес келмейтін мәселе-лердің бар екендігі де анық. Соның өзі терминтануды пән ретінде оқьгту сапасын арттыруға, термино-логияның түрлі мәселелеріне жаңаша қарауға, басқаша бағамдауға, түрлі бағыттағы зерттеулер жүргізуге белгілі бір дәрежеде түрткі болар, ойға ой қосар деген үміттеміз. Шет елдер мен өз ғалымдарымыздың терминтану саласындағы зерттеулерінің нәтижелерін ескере отырып, алдағы уақытта оку қүралын әлі де мазмүндық және қүрылымдық түрғыдан жетілдіре беру ниетіміздің бар екендігін, оны міндетіміз санайтындығымызды айтқан жөн деп білеміз.

1. 
   ТЕРМИНТАНУ - ДЕРБЕС ҒЫЛЫМИ ПӘН
   

"Терминоведение" терминін 1967 жьшы 30 мамыр мен 2 маусым аралығында Ленинградта өткен Екінші бүкілодақгық терминология мәселелеріне арналған мәжілісте В.П. Петушков үсынған. Содан бастап бүл терминді одақгың көптеген тілші ғалымдары қолдана бастады. Терминдерді зерттейтін ғылым саласын "терминология" деп атауды қүп көретін кейбір тілші ғалымдардың да бар екендігіне қарамастан, соңғы жылдары "терминоведение" термині жаппай қолданыла бастады. Біз де терминологиялық лексиканы зерттейтін бүл саланы "терминоведение" деп атайтын ғалымдар пікірін қолдаймыз. Қазақстандық ғалымдар еңбектерінде осы соңғы жылдарға дейін тек "терминология" термині қолданылып келді. Соңғы 5-6 жылдың көлемінде біз бүл саланың атауын "терминоведение" терминінің үлгісімен "терминтану" деп атап, солай қолданып жүрміз. Себебі көп мағыналы "терминология" атауына қарағанда бүл термин үтымды жасалған, саланың өзіндік ерекшелігін көрсететін атау деп санаймыз.

Терминтанудың зерттеу нысаны айқындалған дербес ғьшыми пән екендігін өткен XX ғасырдың 60-жылдарының аяғынан бастап кеңес одағының көптеген белгілі тілші ғалымдары айта бастады. 1969 жылғы 24-27 желтоқсанда Мәскеу мемлекеттік университетінде "Қазіргі ғылымдар жүйесіндегі терминологияның орны" (Место терминологии в системе современных наук) деген тақьфыпта ғьшыми симпозиум өткізілді.

Мәскеуде өткен бұл симпозиумның аты айтып тұрғандай, ғылыми жиында терминтанудың айқындалған ғылым екендігі жөніндегі пікірді көптеген ғалымдар айтады. Осы симпозиумда жасалған баяндамалар мен хабарламалар тезисі жарияланған көлемді жинақтың бір бөлімі "Терминология — дербес ғылыми пән " деп аталады.

Терминтанудың ғылымдар жүйесіндегі орнын анықтауға, оның әдістері мен құрылымын зерттеуге көп еңбек сіңірген ғалымның бірі Мәскеулік терминтану мектебінің белгілі өкілі В.М.Лейчик. Ол 60-жылдардан бастап осы мәселені жиырма жылдан астам үздіксіз зерттеп, 1989 жылы "Предмет, методы и структура терминоведения" деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Ғалым 1970 жылдардан бастап М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің студенттері мен аспиранттарына оқыған арнаулы курсында терминтануды дербес ғылыми пөн ретінде оқытты. Ол осыдан қырық жылға жуық бүрын терминтанудың ғылымдар жүйесіндегі орнын, оның өзге ғылымдар-мен байланысын анықтауға арналған ғылыми макала жазған. Ғалым 1969 жылы жарық көрген "Место терминологии в системе современных наук (к постановке вопросе)" деген мақаласында термин-танудың ғылым ретінде даму, калыптасу тарихын және өзге ғылымдармен байланысын көрсетеді.

Ғалым терминтанудың ғылым ретінде қалыптасуы-ның алғашқы кезеңі XX ғасырдың 30-жылдарына дейінгі кезеңді қамтиды деген түжырым жасай отырып, ол кезенің өзіндік сипатын атап көрсетеді.

Жаңа ғылым саласы терминтану өзінің ерекше зерттеу нысаны терминологиялық лексика анықталғаннан кейін де үзақ уақытқа дейін терминдердің тек лингвистикалық аспектілерін ғана қарастырып, лингвистикалық зерттеу әдістерін пайдаланды. Арнаулы лексиканың жалпы лексикадан елеулі ерекшеліктері бар екендігі көрсетілді, бір арнаулы сала ішіндегі терминдердің синонимдері болуының зияндылығы дөлелденді, терминжасам тәсілдері мен терминқор қалыптастыру көздері анықгалды.

Терминдер ғылым мен техниканың белгілі бір саласының үғымдарының атауы болғандықган және олар сол үғымдардың арасындағы байланыстарды да көрсететін болғандықтан, терминді тек лексикология-лық, лексикографиялық түрғьщан зерттеу жеткіліксіз болды. Яғни, терминдерді зерттеудің логикалық аспектісі пайда болды. Бүл түрғьщан қарастырьшу арқьшы терминнің дыбыстық таңба мен белгілі бір сала үғымымен байланысты сөз (сөз тіркесі) атау екендігі анықталды. Дегенмен, термин табиғатын тануда формалды-логикалық әдістің де жеткіліксіз екендігі байкалып, ғалымдар терминді психологиялық түрғыдан зерттеуге ойысты. Терминтану мен психологияның байланыстылығы терминнің көп жағдайда үғымдардың ұқсастығы (аналогия) негізінде жасалатындығымен түсіндіріледі. Екі үғымның үқсастығы олардың атауының алмасуына негіз болады. Терминге психологиялық түрғьщан қарау да қажет, алайда термин жай ғана таңба, символ емес, ол үғымның адам миында бейнеленуінің негізгі шарты, терминде үғымның мазмұны, өзге үғымдармен байланысы көрініс табады. Таным теориясы терминтанудың әдіснамалық іргетасы ретінде оған үнемі тірек болып отырады.

Сөйтіп, В.Лейчик терминтану дамуының 30-жылдары аяқталған бірінші кезеңін — логика-лингвистикалық кезең деп атайды.

Терминтану дамуының екінші кезеңі 40-жылдардан басталып, бүл кезеңде терминтану семиотикамен тығыз байланыс орнатты деп атап көрсетеді ғалым. Семиотиканың зерттеу пөні әлемді түрлі тәсілдермен моделдеуші көптеген таңбалар жүйесі болса, тілдің өзі тұтастай сол таңбалар жүйесіне жатады. Түрлі салалардың терминдері де біздің сол салалардағы білімімізді көрсететін таңбалар жүйесін қүрайды. Егер терминдер үғымдар жүйесіне сәйкестендіріліп, терминжүйе қүрайтын болса, онда ол таңбалар жүйесіне тән белгілердің бәріне ие болады. Осы жағынан келгенде терминтанудың семиотикамен байланыстылығы еш талас туғызбайды.

Жетістіктері терминтануда тиімді пайдаланьшып жүрген тағы бір ғылым саласы — ғылымтану. Ғылымтану — ғылым дамуының жалпы сипатын, ғылыми кадрлар мен ғылыми қьізметті жоспарлау қағидаттарын анықтайтын, еңбекті ғылыми үйымдастыруды, ғьшымның қоғам өміріндегі рөлі мен оның әсерін талдайтын, ғылыми қызмет психологиясын зерттейтін ғылым саласы. Ғылымтанудың аса маңызды міндетінің бірі ғылым тілі (математикалық, химиялық формулалар, графикалық, көлемді моделдер, және ғылыми терминдер) де кіретін ғьшыми аппаратты жасау.

Сонымен терминтану дамуының 60-жылдардың аяғы мен 70-жылдардың басын қамтитын үшінші кезеңін В.Лейчик мазмүнына қарай ғылымтанушылық, ал зерттеу әдісіне қарай кибернетикалық терминтану деп атаған жөн деп санайды. Одан бері де терминтану бірнеше даму сатысынан өтті. Кейінгі уақытта терминтану когнитивтік, әлеуметтік лингвистикалық түрғьщан да кдрастырьша бастады.

Сонымен қорыта келгенде терминтану негізінен лингвистикамен, логикамен, семиотикамен, ақпараттанумен, математикамен, кибернетикамен, жүйелердің жалпы теориясымен, психологиямен байланысты кешенді ғьшым деп таньшып жүр.

Бізде терминтану (терминология) күні бүгінге дейін тіл білімінің, оның ішінде, лексикологияның бір саласы ретінде карастырылып келді. Осы уақытқа дейін жазылған оқулықтардың бәрінде дерлік, өзге елдерде терминтануды дербес ғьшыми пән ретінде қарастыратын ғалымдардың бар екендігі жөнінде мөлімет те берілмеген. Бүл біздің елімізде терминология мәселелерінің тиісті деңгейде зерттеліп, өзге жүрттардың ғалымдарымен, терминтану мектептерімен, терминологиялық орталықтармен байланыстың орнатылмағандығын көрсетсе керек. Сондықтан да бүл бағытта атқарылуға тиісті істеріміз аз емес екендігі анық.

Казіргі кезенде терминтану мектебі қалыптасқан бірнеше елдің ғалымдары терминтануды дербес ғьшыми пән ретінде танып отырғандығын айту керек. Сезіміз дәлелді болу үшін олардың ғылыми еңбектерінен, әр кезенде айтқан пікірлерінен үзінділер келтірелік. Мысалы, В.П. Петушков былай деп жазады: "Озінің көп жьшдық тарихы бар екендігіне қарамастан, терминтану - бүл жаңа қалыптасып келе жатқан ғылым". (Петушков В.П. Лингвистика и терминоведение//Терминология и норма. - М., 1972.С.116.).

Терминтануды білімнің айрықша саласы деп санайтын Дж.Сейгердің оның ғьшымдар жүйесіндегі орны туралы 70-жылдары айтқан пікірі мынадай: "Терминологияны дербес сала ретінде қарастыратын уақыт жетті. Осы уақытқа дейін ол лингвистиканың біршама аз мән берілген саласы болды. Тіл мамандарының терминологияға өте аз көңіл бөлуі кездейсоқ нәрсе емес. Өйткені көбінесе оны зерттеу дәстүрлі лингвистің қүзіретінен тыс жатқан қағидаттарға негізделген" (Sаgег 1974, 74-75).

Ал Ф.Ригз терминология лексикология мен концептологияның (ғылымда үғымдар мен олардың арақатынасын білімнің бірлігі ретінде зерттейтін философияның саласы) арасынан орын алу керек дейді. (Rіgss 1979). Ол терминтанушы лексиколог пен консептологтың арасында түрған маман деп санайды.

В.М.Лейчик пен И.П.Смирнов терминтану жаңа ғылыми пән ретінде қалыптасты деп санайды: "Көптеген деректердің жинақталуы, терминология-лық жүмыстардың түрлі бағыттарының пайда болуы, қазіргі кезеңдегі ғылыми және практикалық қызметтің өзге аспектілерімен салыстырғанда бүл жүмыстың өзіндік ерекшеліктерінің көрсетілуі жаңа ғьшыми пән - терминтанудың қалыптасу үрдісін анықтады. Бүл ғылыми пәннің өз зерттеу нысаны, өз әдістері, өзінің абстракті және нақты өнімдері бар" (Лейчик В.М., Смирнов И.П., Современные состояние и тенденции дальнейшего развития терминологичес-кой работы в СССР // Научно-техническая информация. Сер. 1. 1981. №3. С.4-7.) дей келіп, олар "терминтанудың бөлініп шығуының заңдылығына қазір ешкім де талас туғызбайтынын" атап көрсетеді.

Терминтанудың ғылым ретінде қалыптасуының мерзімі туралы осы мәселені арнайы зерттеген ғалым В.М.Лейчик бьшай деп жазады: "XX ғасырдың 70-жылдарының аяғы мен 80-жылдарының басында терминтануды ғьшыми пән ретінде калыптасып болды деуге болады" (В.МЛейчик, 1989, 12).

"Терминтану ғылым ретінде жаңа ғылымның туындауы мен дамуының (эволюциясы) классикалық үлгідегі қиындығы көп өз тарихи жолынан өтті. Бүл жолда барлық кезеңдер мен факторлар болды, солардың бәрі ақырында жаңа пән терминтанудың калыптасу фактісінің күмәнсіздігін көрсетуге әкелді" (Татаринов В.1996. С.272).

Терминологияның (терминтанудың) жалпы теориясын үсынып, "Жалпы терминология. Теория мәселелері" (1989) және "Жалпы терминология. Терминологиялық қызмет" (1993) деп аталатын монографиялық еңбек жазған А.В.Суперанская, Н.В.Подольская, Н.В.Васильева сияқты ғалымдар да термитануды дербес пән деп санайды. Олар терминология мәселелерімен айналысатьш мамандарға жалпы тілдік біліммен қоса, бірнеше тілдің сөзжасам мүмкіңдіктерін біліп, бір немесе бірнеше салалық пән бойынша хабардар болып, логика, ақпараттану, лингвистикалық статистиканың негіздерін білуі тиіс деп есептейді.

Сондай-ақ "Терминтануға кіріспе" оку күралының авторы С.В. Гринев пен "Отандықтерминтану тарихы" деп аталатын 4 томнан түратын еңбек жариялаған ғалым В.А.Татаринов сияқты ғалымдар да терминтануды дербес ғылым саласы ретінде таниды. Бүл ғалымдардың еңбектерінің аттарынан-ақ терминтануды дербес ғылым ретінде танитын-дықтарын көруге болады.

Сонымен бірнеше елдердің ғалымдары дербес ғьшыми пән ретінде танып отырған терминтануды, біз де арнайы зерттеп, жоғарғы мектепте оқытуды қолға алуымыз қажет. Терминтануға берілген В.М.Лейчиктің анықтамасы мынадай: "Терминтану -лингвистика, логика, семиотика, информатика, жүйелердің жалпы теориясы және бірқатар салалық пәндік ғылымдардың тоғысқан түсында (ғылыми-техникалық революция дәуірінде) пайда болған жаңа кешенді ғьшыми-қолданбалы пән".

Терминологияның бүкіл әлемде негізінен тіл білімі түрғысынан, тілші ғалымдар тарапынан көбірек зерттелуі де занды. Алайда терминтану лингвистика-ның қойнауында пайда болғанымен, оны қазір таза лингвистикалық пән деп оқшаулап алудың да негізі жоқ. Терминтанушы ғалымдар атап көрсеткеніндей, оның логикамен, семиотикамен, информатикамен, жүйелердің жалпы теориясы және бірқатар салалық пәндермен тығыз байланыстылығын да жоққа шығарудың реті бар деп санамаймыз. Ал салалық терминдерді жасауда, терминжүйелерді қалыптас-тыруда түрлі сала мамандарының үлесі қашан да үлкен болған, ол солай бола да береді.

Сонымен лингвистиканың негізінде қалыптасқан кешенді ғьшыми пән терминтанудың зерттеу нысаны - термин және олардың жиынтығы терминжүйе мен терминологиялар, сондай-ақ, сол терминдер жиынтығының жинастырылу, қүрастырьшу, қьізмет етуі мен пайдалану заңцылықтары болып табылады.
Әдебиеттер

Реформатский А.А. Что такое термин и терминология. Ин-т языкознания АН ССР. М.,1959. - 14с.

Головин Б.Н. О некоторых аспектах лингвистического и информационного изучения терминов// Место терминологии в системе современных наук. Научный симпозиум. - М., 1970.

Место терминологии в системе современных наук Научный симпозиум. - М., Изд.Моск. универ-та, 1970. - 247 с.