«Шымкент қосалқы мектеп-интернаты»кмм дефектолог; Боранбаева Гулжан Сеилбековна Ата-аналарға арналған нұсқау. Тақырыбы; Бала өмірі кімнің қолында?

Дамуында ауытқуы бар балалардың ата-анасымен, жанұялық консультант болып жұмыс атқарғанда, бірінші болып, ата-аналарының балаларының болашағын қалай көретіндігі көзге түседі. Практика көрсеткендей, қабылдау әдістері өте кең диапазонда болады. Кейбір ата-ана, күнделікті балаға байланысты күйбелең тіршілікпен айналысып, оны алда не күтіп отыр деген сұраққа ойлануға мұршасы жетпейді. Кейбіреуіне баланың болашағы бұлыңғыр, оларды ойлау өте үлкен депрессияға түскенмен тең, орындалмаған қиял мен ормандар іспеттес. «Баланың болашағы сатымен көтерілу, әрбір жаңа қадам бұл «біз кімнен кембіз» деген сұраққа аргумент пен дәлел іздейтін ата-аналар да табылады. Баланың ауыр халін ата-анасы әркең айта беріп, өзінің қоғамдық орны өзін құрметтеу сезіміне берілетін жағдайлар аз емес. Осы айтылғанның бәріне тән белгі, баланы қоршаған адамдардың мына фактіні естен шығаратындығы: балалар жанұя ішінде қалыптасқан қарым-қатынас арқылы өмірді таниды. Эмоциялық әрекет ету арқылы, мимика, жесттер, дауысы арқылы ата-аналар махаббатымен бірге, балаларына еріксіз, адамдар мен заттарға, өзін ұстау формаларын т.б. үйретеді. Осы бүгінгі қарым-қатынас бала көріп жүрген, оның ертеңгі ішкі болмысы болады, оның негізгі «мен» болмысының қалыптасуының кірпіші болады. Өкінішке орай, көп жанұяның үлкен мүшелері өзара аз араласып, сөйлеседі, тек қажеттілікпен ғана араласады. Бұл кезде баланың аурумақ күйі көбінесе еріксіз әкесіне, «жағаласа беретін әжесіне» әсер ету құралы ретінде, ұрыс-тартыс пен жанұядағы керістерді шешетін «тиімді» құрал етіп қолданады.

Ата-аналардың осындай баланың өмірлік перспективалары, балаға да жанұяға да тиімсіз екендігін дәлелдемесе де болады. Бұл кезде балаға қажетті көңіл бөлінбейді, ата-ананың көңілі тек кейбір ньюанстарға (мысалы баланың сырт киіміне, қажетті біліктілік пен қоғамдық орнына назар аударылады), бұл кезде баланың «мені» қаралмай, басқа нәрсемен алмастырылады. Өкінішке орай баланы осылай жартылай тәрбиелеуді кейбір мамандар да қолдайды, олар ата-аналардың баласына деген күтулеріне барынша назар аудармай, өзінің жұмысында баланың дамуының нормалық талаптарына, яғни баланың ерекше күтіміне ғана назар аударады. Бала дамуының жалпы дамуына назар аударған педагог, ата-ананың баланың «бұлтсыз» болашағына деген сенімін қостау нәтижесінде баланың шынайы өмірмен кездесу уақыты кері шегеріледі. Ата-аналар баланы тезірек шынайы өмірлік қарым-қатынасқа енгізудің орнына, тиянақты әрі ұқыпты оны «қосымша жолға» жібереді, бір кезде бала өзі өздігінен стандартты білім беру маршрутына түседі деп ойлайды. Ең ерте жастан бастап бала жақсы дамуы үшін, баланы үздіксіз оқыту, (тәрбиелеу) процесіне енгізген жеткілікті емес. Ата-аналардың ең көп тараған қателігі: баланың оқудағы жетістіктерін шынайы өмірлік тәжірибемен тең етіп қоюы. Баланың психикалық даму механизмі оған білім, біліктілік пен дағды берумен шектелмейді. Бұл бала мен ата-аналар арасындағы қарым-қатынаста жатады, бұл кезде бала өз бетімен әрекет етеді, стимул бермей-ақ.

Баланы коррекциялық түзетіп-дамытып оқыту, арнайы педагог және психологтармен жүргізіледі, ол баладағы қоғамдық тәжірибені шектеулі қабылдауға қарамай, бала өзіндік тәжірибе мен дағдыларда алуына көмектеседі, бұл дағдылар оны қоршаған өмірлік кеңістікте өз бетімен әрекет етуге бағытталған. Баланың өзіндік тәжірибені жинақтау жылдамдығы баланың мүмкіндігін шектейтін дефектіге байланысты, бірақ ол бұл процессті түгелдей анықтамайды. Көптеген мысалдар, медициналық жағынан бірдей кемшілігі бар балалардың әр түрлі жылдамдықта және әр түрлі бағытта дамитындығын көрсетеді.

Көпшілік үшін, бұл «баланың бассүйек миы солай орналасқан» немесе генетикалық жағынан дамуға жақын тағы басқа деп түсіндіруі мүмкін. Баланың ағзасында өздігінен психикалық дамудың дайын бағдарламасы жоқ. Бала қандай деңгейде және қандай жылдамдықпен дамитындығы оның айналасындағы адамдар мен қарым-қатынасқа байланысты. Сондықтан ағзалық кемшілік пен психикалық даму арасындағы байланыс жанама болады, біржақты және түзу емес. Көрнекі ғалымдардың бірі Л.С.Выготский баланың дамуы бірінші кезекте дамудың қоғамдық ситуациясына байланысты. Мүмкіндігі шектеулі баланың кейінгі өмірі ол тәрбиеленіп өсіп жатқан жанұялардағы ситуацияларға байланысты. Баланың дамуындағы бұл фактор көбінесе медицина және педагогика жұмысшыларының назарынан тыс қалып отырады. Бұл жағдайда балаға көмек көрсетудің жанұялық-орталықтандырған моделі көп реабилитациялық потенциалға ие, өйткені ол мамандардың жұмысын бала өмірінің микроқоғамдық белгілеріне, бірінші кезекте жанұяда қалыптасқан жағдайларды өзгертуге бағытталады.

Практика көрсеткендей, мүмкіндігі шектеулі баланың жанұясы өзіндік психологиялық атмосферамен ерекшеленеді, бұл атмосфера бала мен ата-анасы үшін теңдей ауыр болуы мүмкін. Жанұяда мүмкіндігі шектеулі баланың дүниеге келуі, ата-аналардың өмірге, өздеріне және басқа адамдарына деген көзқарасты өзгертеді. Дамуында мүмкіндігі шектеулі балаға тұрақты үздіксіз қамқорлық ету қажеттілігі, ата-аналардың еңбек ету мүмкіндігін шектейді, қалыптасқан жанұя өмірін өзгертеді, жанұяның экономикалық және қоғамдық статусына теріс әсер етеді. Бұның барлығы жанұяда белгілі психологиялық ерекшеліктерді қалыптастырады: қарым-қатынас қиынға соғады, жанұяның өмірлік перспективалары кемиді, жанұя бірлігі кемиді. Бұл кезде жанұялық қарым-қатынастардың оптимальдық күйге жетуі және жанұяны қоғамдық дезадаптациялау кезінде баланы жақсы дұрыс реабилитациялау тек медициналық және педагогикалық әдістермен шешілмейді. Қол жеткізген нәтижелерді, ата-ана тарапынан дамуында және әрі қарай жетілдіруіне ықпал жасалуы қажет. Басқаша болған жағдайда баланың дамуындағы оң нәтижелер уақытша болады немесе нольге теңеледі. Сондықтан түзету процессі ұйымдастырудың тиімді әдісі, тек қана баламен жұмыспен шектелмейді, жанұямен белсенді әрекеті арқасында жүзеге асады, жанұя түзету жұмысының нәтижесіне тек жауапты мүше.

Оңалту орталығының мамандарының жұмысының бастапқы және маңызды кезеңі ретінде, жанұя, баладағы ағзалық (шектеулер) кемшіліктеріне қарамастан психикалық дамудың негізгі бұлағы болып табылады. Бұған байланысты жақын ересек адамның, мүмкіндігі шектеулі баланың оқыту және тәрбиелеуге деген жауапкершілігі көп ретке өседі. Бұл жауапкершілік баланың өмірлік қажеттіліктерін қанағаттандыру ғана емес, оған махаббат пен қамқорлық көрсетіп, эмоциялық қолдау көрсетіп қана қоймай, бұл баланың өзіндік белсенділігі мен автономиясын қолдап, қалыптастыру, өзіндік өмірлік тәжірибені жинауға көмектесу.

Ерте жасынан қалыптасқан жанұямен қарым-қатынас, оның психикалық дамуына ерекше әсер етеді, баланың соңғы өмірін анықтайды. Жанұя ішілік қарым-қатынастардың бұзылуы, баланың психофизикалық күйлеріне күйінің кемшілігін арттырады. Осыған байланысты бір көргенде «балалық» мәселелерді талдаған кезде, жанұяны түзету процесіне белсенді түрде енгізу қажет, «ата-ана» арқылы балаға ата-анаға кеңес беру нәтижесінде балаға әсер ету.

Осылайша, жанұялық-орталықтан әсер ету, түзетіп-дамыту процесін ата-аналарды белсенді қатысушы болып енгізуді талап етеді. Баламен жеке түзету жұмысының нәтижесін бекіту, ата-ананың психологты-педагогикалық компоненті болып табылады, баланың шектеулеріне конструктивті таңдау жасау, оларға компенсация жасау және баламен эмоционалды әсер етудің адекватты әдістерін үйрену. Біздің оңалту орталығында түзету процесі жанұяның қатысуы біздің мекемені басқа арнайы білім беру мекемелерінен ерекшелендіреді, оларда мамандардың барлық күш-қуаты тек баламен жұмысқа негізделген. Көптеген себептерге байланысты ата-аналарды түзету процесіне енгізу өте күрделі мәселе болып табылады. Алайда. Бұл мәселенің тиімді шешімі бала дамуына керемет әсер етеді.


Қолданылған әдебиеттер.

1.Олигофренопедагогика Р.Сулейменова

2.Основы дефектологии В.Лапшин. Б.Пузанов

изд.Москва «Просвещение» 1990г.

3.Психология умственно отсталого школьника

С.Рубинштейн изд.Москва «Просвещение» 1986г.

4.Логопедия Л.Волковой изд.Москва «Просвещение» 1989г.

5.Дефектология №3 2000г,№5 2002г,№2 2004.

Мектепке бару ата-ана және балада үлкен толқулар әкеледі. Бірінші көргенде бұл толқулар абсурдты, сөз университеттің бірінші курсы туралы емес, мектептің бірінші сыныбы туралы, яғни баланы жүйелі түрде оқыту жайында. Ата-аналар бекер уайымға салынбайды – баланың күн режимінің өзгеруі, оқу бағдарламасының күрделілігі, жаңа міндеттер мен талаптар, қозғалыс белсенділігінің төмендеуі оқушылар үшін біршама қиындықтар туғызады. Мектепте оқытудың бірінші аптасы мен айларында көптеген балалардың ағзасында өзгерістер пайда болады, оларға қарап «мектеп шокы» немесе «мектеп стресі» туралы айтуға болады.

Мұндай өзгеріс себебі болып бала көтеру және босанудың жақсы өтпеуі болуы мүмкін. Босану кезінде алған травмалар, ерте жасында немесе бір жасар кезінде баланың қатты ауырған аурулары, дамудың кейбір этаптарында шектеу туғызуы мүмкін.

Баланың мектепке дайын еместігінің бір себебі баланың денсаулығының нашар болуынан болуы мүмкін, өйткені жиі ауырса ағза мүмкіндігі төмендейді, бала тез шаршайды, оқу бағдарламасына шамасы келмей қалады. Дайын еместіктің тағы бір себебі жанұяда жағдайдың жақсы болмауы: күнделікті ұрыс-керістер баланы қорқыныш сезіміне бөдейді, қадағалау жоқтығына әкеп соқтырады. Бұл көбінесе өздігінен әрекет ете алмайтын, ұяң балалар. Олар қойылатын талаптарды жөнді түсінбейді, жұмыс істеу қабілеті төмен болады. Мұндай балалар мақсатты іс-әрекетте тез шаршайды, сабақты әрең өткізеді, берілген тапсырмаға мән бере алмай, әр нәрседен қауіптенеді, ұқыпсыз болады.

Баланы мектепке дайындау ата-аналардың негізгі парызы. Балалар мектепке қоршаған орта жөнінде қарапайым болса да біліммен келулері тиіс, жануар және өсімдік патшалығы, кейбір эстетикалық және моральдық түсініктерді жақсы мен жаман, шындық пен өмірлік және т.б. айыра білулері керек. Балаларының дамуына ниет білдірген ата-аналар бұл мәселенің маңыздылығын түсініп, оны шешуге тырысады.

Педагогтармен қосымша оқу, мектеп алды сыныптарға бару, әр түрлі «мектепке дайындық топтарына» жексенбілік мектептерде, оңалту орталықтарына қатысу, сонымен қатар оқыту материалдары мен көрнекіліктің көптігі, балалардың мектепке «интеллектуальды дайын» күйде келуіне ықпал жасайды. Алайда мектепте оқытудың алғашқы күнінен-ақ осы балаларда проблемалар басталады. Бұл неліктен олай болады? Бала жақсы ойлана алатын болса да, сабақта жұмыс істей алмайтын жағдай болуы мүмкін. Мынаған көңіл бөлу керек: баланың интеллектуальды дамуынан оның мектепке дайын деп есептеу ата-ана мен мұғалімнің қателігі. Көпшілік баланың мектепке дайындығы белгісі ретінде, оның білімінің мөлшері деп есептейді. Ата-аналар бұған деген талпынысы мол.

Психологтар мен педагогтардың жүргізген жаңа зерттеулері бірінші сыныпта оқитын балаларда пайда болатын мәселелер, баланы осылайша бір жақты дайындағаннан туындайтынын көрсетеді. Шын мәнісінде баланың мектепке дайындығы тек интеллектуальды дайындық емес, тұлғалық, психикалық және физикалық дамуды талап етеді. Осы компоненттердің қайсы бірі дамымаса мектептегі балаларда әртүрлі проблемалар туындайды.

Бір жағдайда бұл оқушының тұлғалық жетілмеуінен туындайтын ерекшеліктер: балалар оқушы ретінде өз жаңа рөлдерін түсінбейді, қашан сөйлесудің және қалай сөйлеу керектігін білмейді, өзінің нашар бағаларына мұғалімге ренжиді, бастаған істі аяғына дейін әрең жеткізеді, ал қиындық туса мүлдем доғара салады. Мұндай балаларда өз тәртібіне бақылау төмендетілген. Бұл балаларға, өз орнын ұжымда табулары қиын, сол себепті оқу процесіне әрең көндігеді. Басқа жағдайда – бұл баланың денсаулығының нашарлығы. Мектепте оқытуға дайын еместігі, денсаулығы, созылмалы ауру нәтижесінде нашарлауына байланысты. Бұл аурулардың диапазоны өте кең – көп суық тиуды бастап соңғы кезде көп етек алған гипертензионды синдромға дейін. Мұның нәтижесінде балалар тез шаршайды, көп нәрсеге зейін салмайды, кеңістікте жақсы бағдарлай алмайды, мимикасы кедей болып басқа да қозғалыс аз болады, өздігінен іс-әрекет ете алмайды, т.б.

Барлық кемшілік пен дамуында мүмкіндігі шектеушіліктер мектеп білімін алуды қиындатады, олардың басқа бала мен ересектермен араласуына қиындық туғызады, ойын мен сабақтан аластатады. Көпшілік жағдайда бұл баланың туыстарының немесе бала мекемесінің персоналының мектепке баланы дайындау процесіне жетік мән бермеуінен болуы мүмкін. Кей жағдайда, ата-аналар баланы мектепке дайындағанда неге көңіл бөлу керектігін білмейді.

Көпшілік жағдайда ата-аналар баланы мектепке әкелетін уақыт жақындағанда ғана дайындай бастайды. Мектепке дейінгі период бұл бала психикасын дамуына, біліктілік, дағды, іскерлікке негіз салатын, ерекше маңызды уақыт аралығы екендігін ескерген жөн. Алайда бұл уақыт бала өмірінің бір белгілі этапы емес, ол дамудың басқа этаптарымен тығыз байланысты. Әрбір этапта белгілі бір психикалық процестер қалыптасады, олар балаға келесі жас ерекшелігі этапына өтуге мүмкіндік береді.

Әрбір психикалық процесс үшін дамудың қолайлы сәттері бар: сәби жасы үшін (туылғаннан 1 жасқа дейін) – сезіну, ерте жас үшін (1 жастан 3 жасқа дейін) сөйлеу, мектепке дейінгі (3 тен 6-7 жас) қабылдау, бастауыш мектеп оқушысы (7 ден 9-10 жас) ойлау. Егер осы уақыттардың ішінде бұл функцияның біреуі (сезіну, сөз, қабылдау және ойлау) жетілмей қалса, онда шектеу пайда болып, оның өзі келесі жас этапына өтуге қиындық жасайды. Сол үшін бала дұрыс дамуы үшін, оған туылғаннан бастап өзінің жас ерекшілігіне сай жағдай жасалуы керек.

Ата-ананың баланы мектепке оқытуға дайындау мәселесі, ерте және мектепке дейінгі жас аралығында жүргізілуі керек. Әрбір мектепке келетін баланың мектеп бағдарламасын қабылдауға мүмкіндік беретін мүмкіндігі болуы шарт. Бұларға физикалық дайындық (баланың денсаулығы, белгілі қозғалыс дағдылары мен біліктіліктері); интеллектуальды дайындығы (белгілі білім, дағды біліктілік қоры), тұлғалық дайыдық (ересектерге, құрбыларға, өзіне деген қарым-қатынас).

Баланы мектепке уақытылы және жан-жақты дайындау, көптеген болуы мүмкін проблемаларды және олармен бірге жүретін тұлғалық теріс өзгерістерді (қауіптену, өзін-өзіне сенбеу, бұзақылыққа бару және т.б. ) болдырмауға мүмкіндік береді.

Қолданылған әдебиеттер.

1.Олигофренопедагогика Р.Сулейменова

2.Основы дефектологии В.Лапшин. Б.Пузанов

изд.Москва «Просвещение» 1990г.

3.Психология умственно отсталого школьника

С.Рубинштейн изд.Москва «Просвещение» 1986г.

4.Логопедия Л.Волковой изд.Москва «Просвещение» 1989г.