Шырай категориясы заттың бір түрлі сындық белгісінің түрлі дəрежеде болуын білдіретін грамматикалық категория

54
Шырай категориясы – заттың бір түрлі сындық белгісінің 
түрлі дəрежеде болуын білдіретін грамматикалық категория. 
Грамматикалық категорияның бұл түрі сапалық сын есімге тəн. 
Мұндай тұжырым тек қазақ тілінде ғана емес, жалпы түркі тілдерінде 
де қалыптасқан. Қазақ тілінде сын есім шырайларына қатысты 
қарама-қайшы тұжырымдар бар. Ондай қарама-қайшылықтар мына-
дай жағдайларда көрініс табады: 1) шырай түрлері жəне саны, 2) шы-
рай жұрнақтарының қызметі. «Қазіргі қазақ тілі» (1954) еңбегінде 
шырай категориясын сапалық сын есімге тəн грамматикалық ка-
тегория ретінде анықтап, мынадай түрлерге бөледі: 1) жай шырай,
2) салыстырмалы шырай, 3) күшейтпелі шырай, 4) асырмалы шы-
рай. Ал «Қазақ тілінің грамматикасында» (1967) шырайдың төрт 
түрін көрсетеді. Олар: салыстырмалы шырай, бəсең я шағын шырай, 
күшейтпелі шырай жəне асырмалы-үдетпелі шырай. «Қазақ грамма-
тикасында» (2002) сапалық сын есім шырайларының тек екі түрін, 
атап айтқанда, салыстырмалы жəне күшейтпелі шырай түрлерін 
көрсетеді. Қазақ тілі грамматикаларындағы шырай түрлерінің топ-
тастырылуы мен аталуы жағынан бірізділік жоқ. Мəселен, жай шы-
рай кейінгі грамматикаларда көрсетілмейді. Ал екінші еңбекте бəсең 
я шағын шырай түрі көрсетілсе, соңғы грамматикада шырайдың тек 
екі түрі ғана қамтылған.
Сапалық сын есімдердің шырай түрлері А. Байтұрсынұлы, 
А. Ыс қақов, Н. Оралбай, т.б. ғалымдардың еңбектерінде де түрліше 
анықталады. Ғалым А. Байтұрсынұлы шырай категориясын сыр сы-
нына қатысты қарастырады. Ғалымның пікірінше, сыр сынында үш 
шырай бар: 1) жай шырай, 2) талғаулы шырай, 3) таңдаулы шырай. 
Анықтамасы, жасалу жолы жағынан талғаулы шырай салыстырмалы 
шырайды, таңдаулы шырай күшейтпелі шырайды ауыстыра алады. 
Нəрсенің сиқын артық-кем демей жай көрсететін шырайды жай шы-
рай деп атайды. Мысалы: 
тентек бала, биік ағаш, қызыл шүберек, 
т.б. Нəрсе сиқының бірінен-бірі артық-кемдігін көрсететін шырай 
талғаулы шырай деп аталады. Ғалым талғаулы шырайдың екі түрлі 
жасалу жолын көрсетеді: 1) -рақ/ -рек талғау қосымшалары арқылы: 
жақсырақ, жаманырақ, кішірек
т.б.; 2) күшейткенде сөз қосылып 
айтылуы арқылы: 
қыстан күз жылы, ағаштан темір берік, айран-
нан қымыз жақсы,
т.б. Нəрсенің сиқы өте артық екенін көрсететін 
шырайды таңдаулы шырай деп атап, оның екі түрлі жасалу жолын 
көрсетеді: 1) жай шырайдағы сөздің алдына 
ең, нақ, тап, тым, бек, 
хас
сөздерінің қосылып айтылуы арқылы:
 ең жақсы, тым қорқақ, 

55
бек нəзік, 
т.б.; 2) жай шырайдағы сөздің бас дыбыстары бөлек алы-
нып, оған «п» дыбысы жалғанып, сөз бөлектенген дыбыстардың сөз 
алдына қойылып айтылуы арқылы: 
ап-анық, қып-қысқа, шоп-шолақ, 
т.б. Шырайды түрлеріне қарай А. Ысқақов жай шырай, салыстыр-
малы шырай, күшейтпелі шырай жəне асырмалы шырай деп төртке 
бөлсе, Н. Оралбай сындық белгіні негізгі, төменгі жəне жоғарғы 
дəрежесіне қарай анықтап, соның негізінде шырайдың жай шырай, 
салыстырмалы шырай жəне күшейтпелі шырай түрлерін көрсетеді. 
Сапалық сын есімнің шырайлары жекелеген зерттеулерде де сан 
жағынан түрліше топтастырылып, түрліше аталады. Жоғарыдағы 
пікірлерді негізге ала отырып, қазақ тілінде сапалық сын есімнің 
салыстырмалы шырай, күшейтпелі шырай жəне асырмалы шырай 
тəрізді үш түрін бөліп көрсетуге болады. 
Бір заттың сынын, сапасын екінші заттың бір тектес белгісімен 
салыстырып, сол салыстырылатын белгілердің бір-бірінен сəл кем 
я артық екенін білдіретін сапалық сын есімнің шырайы салыстыр-
малы шырай деп аталады. Салыстырмалы шырай екі түрлі жолмен 
жасалады: 1)