Сыбайлас жемқорлық (лат. corruptio сатып алу) - мемлекеттік басқару құрылымдарындағы лауазымды қызметкерлердің өздеріне тапсырылған қызмет мүмкіндіктерін жеке бастарының пайдасы мен мүддесі үшін пайдалану мақсатында жасаған қоғамға қауіпті қылмыстық іс-әрекеттері.
ТМД соның ішінде Қазақстанда сыбайласжемқорлыққа әкелетін келесі себептер бар:
1.Сыбайлас жемқорлығының кадрлық базасы реттеушілік шенеуніктер санының өсуі;
2. Көлеңкелі экономиканың кең дамуы және соның нәтижесінде заңсыз үлкен пайда көру;
3. Шенеуніктер аппараты мен бизнес құрылымдары арасындағы кадрлық алмасуының көбеюі;
4. Белгілі бір іс - әрекетке рұқсат етумен байланысты мемлекеттік қызмет сферасының үлкен болуы.
5. Бюрократиялық процедураларының күрделілігі;
Көптеген ғасырлар тәжірибесі көрсеткендей, қолында билігі бар адам, қылмыс жасауға бейім тұрады және де тиісті шекке жетпейінше, сол бағытта әрекет жасай береді.
Шарль Луи Монтескье
Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес,сыбайлас жемқорлық қылмыстарға негізінен лауазымдықылмыстар жатады:
• қызмет өкілеттігін теріс пайдалану,
• билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану, пара алу, пара беру,
• парақорлыққа делдал болу,
• қызметтік жалғандық жасау,
• көрінеу жалған сөз жеткізу,
• сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету,
• көрінеу жалған жауап беру, сарапшының жалған қорытыңдысы немесе қате аудару,
• жалған жауап беруге немесе жауап беруден жалтаруға, жалған қорытынды беруге не қате аударуға сатып алу,
• лауазымды адамдардың сот үкімін, сот шешімін немесе өзге де сот актісін орындамау, осындай қылмыстардың барлығы жемқорлық сыбайластық байланыстарды пайдалану арқылы жасалады.
Сыбайлас жемқорлықтың түрлері
Қызметтік бабын өз басының пайдасына пайдаланушы субъект
1. Тездету үшін пара беру (пара алғанадам бір істі жедел орындауы тиіс)
2. Тежеу үшін пара беру (пара алған адам бір істің орындалуын тоқтатуытиіс, сөйтіп өз қызметтік міндеттерін бұзады)
3. «Жылы көзбен қарау» үшін берілетін пара (пара алған адам қызметбабында белгілі бір тұлғаның «тырнақ астынан кір іздей бермеуі тиіс» )
Сыбайлас жемқорлықтық байланыстардың жиілігі
1. Ауық-ауықтүрдегі сыбайлас жемқорлық
2. Жүйелі түрдегі сыбайлас жемқорлық
3. Клептократия (биліктің ажырамас бөлігі ретіндегі сыбайласжемқорлық )
Сыбайлас жемқорлықтық қарым-қатынастың орталықтандырылу дәрежесі
Орталықтандырылмаған жемқорлық (пара беруші кез келген адам өзбетінше әрекет етеді).
2. Орталықтандырылған сыбайлас жемқорлық «төменнен жоғары жаққақарай»
3. Биліктің жоғарғы сатысында орын алған сыбайласжемқорлық
4. Халықаралық сыбайлас жемқорлық (шаруашылық қарымқатынас саласында)
Қорыта келе айтатынымыз, ХХ ғасырда сыбайлас жемқорлықтық қарым-қатынастың даму үдерісі мынадай:
Қорыта келе айтатынымыз, ХХ ғасырда сыбайлас жемқорлықтық қарым-қатынастың даму үдерісі мынадай:
- сыбайлас жемқорлықтың түрі мен формасыкөбее түсті.
- ауық-ауық түрдегі сыбайлас жемқорлық жүйелітүрдегі сыбайлас жемқорлыққа айналды.
- биліктің төменгі сатысында орын алғансыбайлас жемқорлық биліктің жоғарғысатысында кездесетін, одан әрі халықаралықсыбайлас жемқорлық сипатына ие болды.
Сөйтіп, жоғарыда айтылғандардан мынадайқорытынды шығаруға болады:
- бостандыққа ие азаматтық қоғам - мемлекеттежемқорлық деңгейі өте төмен болуының кепілі.
- саяси тұрлаулылық, үкіметтің, басшылардың жиіауысуы, сыбайлас жемқорлықтық өрістеуінің бастышарты.
- мемлекеттің жалпы саяси бағытының жиі өзгеруіелдегі әлеуметтік - экономикалық ахуалдыңтұрақсыздығына әкеп соғады.
