Сырдарияның төменгі ағысындағы мавзолейлердің классификациясы

Сырдарияның төменгі ағысындағы мавзолейлердің классификациясы

6М011400 - Тарих мамандығы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының

Қазақстан Республикасы

Қызылорда, 2013 жыл

Диссертациялық жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, «Тарих, құқық және экономика институты», «Тарих, саясаттану және әлеуметтану» кафедрасында орындалды.

Еуразияның тарихы мен мәдениетіндегі Арал-Сырдария өңірінің маңызы қазақтар мен олардың ата-бабалар мәдениетін ғылыми білімдер арқылы зерттелуінің негізгі және басым міндеттерінің бірі болып табылады. Азия мен Еуропаның тарихи түйіскен жерінде орналасқан бұл ірі өңір - құрлықтағы этникалық мәдени, саяси тарихта аса маңызды рөл атқарды. Өзіне Тұран, Каспий маңы жазықтарын, Орал тауының оңтүстік бөктерлерін, Сырдария мен оның салаларын, сонымен қатар едәуір шектес аумақтарды қамтитын Арал-Сырдария аймағы ежелден көшпелілердің классикалық елі ретінде қалыптасты. Жалпы тарихи тұрғыда – бұл шығыс ортаазиялық («көне») ошағымен қатар, еуразиялық дала өркениетінің ірі батыстық («мұсылмандық») ошағы. Ежелгі, ортағасырлық және жаңа дәуірдің көптеген халықтарының тарихи тағдыры; көшпеліліктің қалыптасуы мен мамандырылған мал шаруашылығының дамуы; ірі этносаяси бірлестіктердің, мемлекеттердің: массагеттік Тұранның, Оғыз мемлекетінің, Ноғай Ордасының өркендеуі мен құлдырауы; қазақтардың бірқатар ірі саяси-әкімшілік орталықтарының, шаһарларының тарихы; көшпелі малшылардың дәстүрлі – тұрмыстық, рухани мәдениетінің көпқырлы дамуы; өзіндік ғұрыптық – еске алу ескерткіштерінің және т.б. қалыптасуы осы өңірмен байланысты [1, 7-37б].

Арал-Сырдария аумағын мекендейтін халықтардың рухани мәдениеті зерттеушілердің назарынан тыс қалмауы керек. Тәңірге табыну көшпелі мемлекеттердің талабын қанағаттандыратын идеологияға айналды [2], сондай-ақ, көне түркі жазбасы ежелгі қазақ мәдениетіндегі алғашқы мемлекеттік құрылымдарда пайдаланылды [3;4]. Кейінгі маңызды мәселелердің бірі исламның таралуы болып табылады, ол Қазақстан жеріндегі тайпалық бірлестіктерді сатылы түрде мұсылмандық мәдениетке тартты [5]. Исламға дейінгі дәуірде түркештер де өлген адамды ат-әбзелімен, қару-жарағымен қоса жерлейтін болған. Арабтардың VІІІ ғасырдан бастап Орта Азия мен Қазақстан жеріне дендеп енуі мұндағы түркі тайпаларына, соның ішінде оғыз-қыпшақтардың өміріне, мәдени тіршілігіне көп өзгерістер туғызды. Бұл өңірді бұрынан мекен еткен түркі тектес ежелгі сақ, қаңлы, ғұн тайпаларының діні – Тәңір діні, тіпті Түркі қағанатының мемлекеттік діні Тәңірлік дін болып келген еді. Ислам архитектурасы – әлемдік сәулет өнері қазынасына енетін, ислам дінінің ықпалы мен салынып-қалыптасқан ерекше үлгідегі ғимарат кешендерінің жүйесі. Ислам дінінің нығайып, қанат жаюымен бірге, мұсылмандықтың әсемдік хақындағы ұғымдары мен салт-дәстүріне үйлесетін жаңа құрылыстар (мешіт, медресе, кесене, т.б.) Орта Азия мен Қазақстанда ислам архитектурасының ескерткіштері салына бастады [6, 216б].

Ислам дінінің қазақ даласына таралуының өзіндік ерекшеліктері болды. Сондай-ақ ислам дінінің таралуында ортағасырлық азаматтық қоғамдағы білім мен ғылым ошақтары – мектеп-медреселер мен забиялар арқылы да таралды [7,57б]. Бұл үрдістерде, әрине, Ұлы Жібек жолындағы сауда-саттық маңызды орын ала отырып, дипломатиялық және мәдени тамыр ретінде Батыс пен Шығыс өркениетінің қатынасын дамытты [8;9.224-225 бб].

Сыр өңірінің әлемдік мәдениетке қосқан үлесі жөнінде қорытынды пікірді қалдырған Әуелбек Қоңыратбаев «Азияда екі қосөзен бар. Бірі – Месопатамиядағы Тигр мен Ефрат, екіншісі Сыр мен Әму. Мұның екеуі де бүкіл адамзат баласы мәдениетінің көне ошақтары болған»[10, 6б] - деп жазды.

Сыр бойы - Қазақстан жеріндегі көне өркениет іздері мол сақталған өлкенің бірі. Антикалық грек - рим тарихшылары мен саяхатшылары Яксарт, ортағасырлық араб жазбаларында Сейхун деп аталған Сырдария бойы тас ғасырынан бері тіршілігі үзілмей келе жатқан құтты өлке. Көне ескерткіштер туралы алғашқы деректер де сол антикалық жазбалардан кездеседі. Дегенмен ғылыми ізденістер, зерттеулер біздің заманымыздағы ХҮІІІ ғасырдың үлесіне тиеді. Көптеген ескерткіштердің орналасқан жері, көлемі, тіршілік еткен уақыты, туралы И. Гладышев, Д.В. Муравин, С. Ремезов, П. Рычков, А.И. Левшин, И. Кастанье т.б. тұңғыш мәлімет береді. Ал археологиялық зерттеуді 1867 жылы П.И. Лерх Жанкент қала жұртынан бастайды. Кең көлемді, жан-жақты нағыз ғылыми қазба жұмыстары 1946 жылдан басталды деуге болады [11,14б]. Сырдария мен Әмударияның бойын профессор С.П. Толстов басқарған Хорезм археологиялық-этнографиялық кешенді экспедициясы ұзақ ұзақ уақыт зерттеді. Нәтижесінде жүзден аса өте құнды қалалар мен қоныс орны, қорымдар, тас дәуірінің тұрақтары қазылып зерттелді [12].

Ежелгі Тұран ойпатынан орын тепкен Сыр өлкесінде қала мәдениетімен қатар, егіншіліктің, терімшілдік пен отырықшы-көшпелі мал шаруашылығының жоғары деңгейде дамығандығын көрсетті. Сыр өңірінің тарихы, табиғаты мен ғұн, сақ, үйсін, оғыз-қыпшақ, кейіннен қазақ хандығына біріккен халықтар жасап қалдырған мәдени-рухани, архитектураның және жазба мұралар атақты археолог ғалым С.П. Толстовқа дейінгі А.Н. Бернштам, П.И. Лерх, В.А. Каллаур сияқты өлкетанушылардың назарынан тыс қалған жоқ.

Еліміз еркіндіктің туын көтеріп тәуелсіздік алған жылдардан бері жүргізілген зерттеулер нәтижесінде К.М. Байпақов, Ж. Құрманқұлов, Т. Қоңыратбаев сынды қазақстандық ғалымдарымыз Сыр өңірі - қалалық және далалық өркениеттердің тоғысында орналасқан аймақ деп танылды.

Сәулет өнері рухани және материалдық құндылықтардың жинағы мен нәтижесі болып табыла отырып, жалпы адами мәдениеттің маңызды құраушысы ретінде қызмет етеді. Осыған байланысты, Қазақстанда қолдағы бар сәулет пен қала құрылысының тарихи мұрасын зерттемейінше, қазақ халқының тарихи мәдени мұрасын зерттеудің біртұтас жүйесі толық болмайтынына ерекше назар аудару керек.

2004 жылы 13 қаңтарда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қаулысы бойынша қабылданған «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасын іске асыру Қазақстан мәдениетінің тарихи негізін зерттеу мен оны әрі қарай дамыту үшін қоғамның рухани саласын дамытудағы маңызды кезеңдердің бірі болып табылады [13,5б].

Қазіргі кездің ерекшеліктерінің бірі тарихи-мәдени тамырымызды білуге жоғары қызығушылық таныту болып табылады. Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың сөзімен айтсақ: «Тарих сабақтары бізге өткенімізді бағалау үшін ғана емес, болашаққа нық қадам басуда сенімді бағдар жасау үшінде қажет». Сонымен осы негізімізді дамыту бүгініміздің ерекшелігін анықтады және отандық мәдениетіміздің болашақ жағдайының келешегін қалайды. Жалпы қазіргі мәдениеттің жетістіктерінің бір аспектісі мәдени мұраға, соның ішінде, архитектуралық-қала құрылыстық мұраға құнықтап көңіл бөлу болып табылатын осы секілді көзқарастардың жемістілігі жайлы дәлел болады [14.5б].

Қазіргі күнге дейін тарихи сәулет мұраларының архитектуралық тұрғыдан қалыптасу, даму тарихы, аймақтық ерекшеліктері зерттеуді қажет етеді. Сыр өңіріндегі мемориалды тарихи сәулет ескерткіштерінің архитектуралық формаларының құрылымы, жіктелуі, құрылыс материалы туралы мәліметтер осы уақытқа дейін зерттелмей келеді.

Мазарлар құрылымы бойынша кесенелер, мұнаралар, төртқұлақтар, сағанатамдар болып бөлінеді. Мавзолей ұғымы, атауына келгенде зерттеушілердің пікірі әртүрлі. Профессор Н.Т.Сауранбаев «мавзолей» - қабірдің үстіне салынатын үлкен мазар, бейіт деген анықтама берген. Ал зерттелу мақсатына қарай қорым, мавзолей, кесене, ғимарат, мазар, сағаналар т.б. болып аталады [15,76б]. Кейінгі әдебиеттерде олардың мағынасы анықтала түсті. Оны П.Агапов пен М.Қадырбаев діни сәулетке [16,197б], М.М. Меңдіқұлов халық сәулетшілігі, С.И. Ажигали дәстүрлі жерлеу діни сәулетіне, Т.К. Бәсенов сәулет көркемөнері [17,4б], ал К.М. Байпаков, З.Ж. Шарденова, С.Я. Перегудова сәулет археологиясының ескерткіші ретінде қарайды [18.36б]. Ал, төртқұлақтар төрт бұрышты дуалдардан тұрғызылған, архитектуралық композициясында оңтайлы құрылысы міндетті түрде ескерілген, өзіндік техникалық құрылыс әдістері, қосымша элементтері бар яғни, бұрыштарының ұшар басы алдын-ала өңделген қабырғалық материалдан тұрады. Төртқұлақ–термині қарапайым, түсінікті тура мағынасында зерттеушілер төрт құлағы бар яғни төрт бұрышты дөңестен тұрады деп түсіндіреді [19,280б]. Төртқұлақ туралы Б.А. Ибраев «әрбір бұрышында төрт кішкентай күмбезі бар» деп атап көрсеткен, бұрыш күмбездердің орнына үшкір ұшты мұнаралар немесе үшбұрышты құйылыстар (төртқұлақ) тұрғызылды. Көптеген зерттеушілер (Е.Э. Бертельс, Б.А. Латвинский) бұрыш мұнараларды, кесенелер мен дуалдардағы шығыңқы жерлерді ежелгі космогониямен байланыстырады. Әлемнің көптеген халықтары жерді төрт бұрышынан «әлемдік ағаштар» өсіп тұрған, төрт «күмбез» немесе «жұмыртқа» бар төрт бұрышты формада елестеткен [20,555б].

Ал, сағанатам терминіне келер болсақ, сағана сөзі (сағона) персид тілінде 1) жабынды, шатыр; 2) сопақша ғимарат деген мағына берсе, тәжіктерде сағона-мазар, мола деген мағына берген [19,295б].

Қазақстан ортағасырлық сәулет туындысын жоспарлаудың негізі-кеңістіктік көлемдік жоспарлау болғаны мәлім. Сондықтан уақыт талабына сәйкес өткеннің тәжірибелері негізінде ғимараттардың салыну, даму жүйесі осы бағдарды ұстады. Өңірде мемлекеттік есепке алынып аттары тарихи жазбаларда танымал болғанымен, белгісіз төбеге айналған археологиялық, сәулеттік тұрғысынан зерттеліп жаңғыртылатын мавзолейлер көп. Барлығы 489 ескерткіштің, 123-і археологиялық, 366-ы қала құрылысы және сәулет өнері ескерткіштері, 21-і республикалық, 274-нің жергілікті маңызы бар ескерткіштер болып отыр.

Сайып келгенде, жиналған материалдардың ғылыми жалпылаулары қазіргі зерттеу өзектілігінің қажеттілігінен туындап отыр. Қазіргі кезеңде, Сыр өңірі ескерткіштеріндегі сәулетшілік мұраны зерттеудің қажеттілігі бүгінгі күннің кідірпейтін мәселесі. Сондықтан отан тарихында өзіндік орны бар маңызды мәселе – Сырдарияның төменгі ағысындағы мавзолейлердің классификациясын жасау бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі де бірегейі. Ғылыми-зерттеу жұмысы – өлке тарихымен қатар отандық тарихымыздың да көптеген қырларын ашатынына сенімдіміз.

Сонымен бірге, С.Ажигалидің редакциялық етуімен 2001 жылы шыққан «Арал-Каспий өңірінің тарихы мен мәдениеті» атты мақалалар жинағында: Қазақстан мен ТМД елдерінің (тарихшылар, археологтар, этнологтар, мәдениеттанушылар, филологтар) белгілі ғалымдарының жұмыстарынан құралған. Жинақта Арал-Каспий аумағы халқының қазіргі таңдағы проблемалы сұрақтары этногенезі мен мәдениеті, Евразиядағы мәдени-тарихи маңызды ошақтардың бірі ретінде қаралады. Зерттеу жұмысында басты назар Арал-Каспий даласында ежелден малшаруашылығымен айналысқан көшпелілердің тарихы мен мәдениетіне аударылды [20,2б].

2010 жылы Өнер баспасынан шыққан Ә. Марғұлан, Т. Бәсенов М. Меңдіқұловтардың Қазақстан архитектурасы [13] атты еңбектерінде тарихи құндылықтар мен жазба негіздерден бөлек көптеген сәулет ескерткіштер, қызықты қалашықтар мен басқа сәулеттік-қала құрылыстық нысандардың орындары туралы, ондаған ежелгі және ортағасырлық археологиялық қалалар мен мекендерді ғылыми-зерттеулер және консервациялау бойынша жұмыстардың нәтижелері туралы айтылып, ортағасырлық тарихи және географиялық әдебиеттер мен төңкеріске дейінгі және қазіргі ғалымдардың зерттеулерінің мәліметтері бойынша Қазақстан аймағында жүздеген ежелгі және ортағасырлық қалалар, қоныстар, мыңдағын сәулеттік ескерткіштері анықталған.

Ә. Марғұланның 2010 жылы Алматыдан шыққан Шығармаларында [22] оңтүстік өңірдегі мавзолейлерді салудағы құрылыс техникасында қолданылған материалдар туралы мәліметтерге тоқталады.

Б. Глаудиновтың Қазақстан архитектурасы [23] атты 2012 жылы шыққан еңбегінде ХХ ғасырдың басына дейін салынған Қазақстан аумағындағы тұрғын үй, қоғамдық және мемориалдық ғимараттардың архитектуралық құрылымын сипаттайды. Еліміздегі бой көтерген беймәлім ғимараттарға кеңірек ғылыми зерттеу жұмысын жүргізеді. Аймақтағы сәулет өнерінің өзіндік ерекшелігі мен өзгешелігі анықталады.

Э.М. Байтеновтің «Сыр бойында сырын бүккен, Төлегетай мен Қылышты-ата мазарлары-қазақ сәулет өнерінің бір қазынасы болып табылады» атты Егемен Қазақстан [24,3б] газетіне 1993 жылы шыққан мақаласында Төлегетай мен Қылышты Ата кесенелерінің тарихи-мәдени жағынан маңыздылығына тоқтала отырып, Қазақстанда санаулы ғана сақталған бұндай ескерткіштер соңғы ортағасырлық сәулет өнері туралы көптеген мәліметтер беретіндігі туралы мағлұмат берді.

Археолог Ж. Құрманқұловтың редакторлығымен «Қазақстан Республикасының тарихи және мәдени ескерткіштерінің жинағы» [25]. Қызылорда облысы. 2011 жылы шыққан еңбекте Қызылорда облысының территориясында сақталған мемлекет қорғауындағы археология, тарих, қала құрылысы, сәулет өнері және монументті құрылыс ескерткіштері туралы ғылыми-анықтамалық мақалалары қамтылған еңбектер жарияланды.

Өлке тарихына қатысты жергілікті ғалымдардың еңбектері; Ж.А. Жонтаева, Ш.Ш. Әбдібаевтың Сыр елінің мәдени мұралары [26] атты 2005 жылы шыққан еңбекте Сыр өңіріндегі ескерткіштер және олардың зерттелуі мен тарихы туралы мәліметтер береді.

Өлке тарихына қатысты келесі бір көлемді еңбек Т. Мәмиевтің Қорқыт Ата туралы аңыз бен ақиқат [27] және Кейінгі орта ғасырдағы Арал өңірінің қалалары (ХІІІ-ХҮІІІ ғғ.) [28] атты еңбегінде кейінгі орта ғасырдағы Арал өңіріндегі Қазақ еліндегі қалаларды өмірі археологиялық тұрғыдан алғаш рет зерттеліп қайта жаңғыртылады. Кейінгі орта ғасыр жәдігерлері – қалалардың топографиясы мен құрылымы, үй – жайлары, сағана және керамика, нумизматикалық және металл өнімдері тарихи дерек ретінде Орта Азия және Қазақстан озық зерттеу жетістіктерімен салыстырмалы жіктеліп, тұжырымдау нәтижесі - Сырдарияның төменгі ағысындағы қалалардың тіршілігі монғол шапқыншылығынан кейін толастаған деген пікірді жоққа шығарып, олардың осы кезеңдегі Қазақстан тарихында алатын орнын ғылыми-танымдық негізде саралаған.

Келесі бір 2010 жылы жарық көрген Сыр елінің тарихи-мәдени мұралары [29] атты 3 бөлімнен тұратын еңбекте аудандар бойынша археологиялық және тарихи сәулет ескерткіштерінің зерттелуі туралы мағлұматтар беріледі. Аталған ғалымдардың іргелі еңбектерінің біздің өлке тарихы үшін маңызы зор.

Зерттеу барысында ерекше құнды ақпараттарды орыс зерттеушілерінің (әскери қызметкерлер мен саяхатшылардың) шекара шенеуніктері және әкімшілік қызметкерлердің ізденістерінің нәтижесінде алынған деректерде назарға алынды. Зерттеу жұмысына байланысты тарихнамалық шолу жасай келе Сырдарияның төменгі ағысындағы мавзолейлердің классификациясына қатысты ешбір еңбекте арнайы қарастырылмаған, дегенмен кесенелерге қатысты мәліметтерді атап көрсетуге болады.

Әрине, жоғарыда көрсетілген жұмыстар, қорыта келгенде диссертация материалдарының негізін қалайтын кешенді материалдар ретінде салыстырмалы түрде пайдаланылды.

- Қазақстан Республикасы Президентінің 2004-2011 жылдарға арналаған “Мәдени мұра” бағдарламасына сәйкес, көне ескерткіштермен тарихи-мәдени мұраларды зерделеуге өз үлесімді қосу;

- Сырдарияның төменгі ағысындағы мавзолейлердің сәулетшілік формасының құрылуы, негізгі эволюциялық даму кезеңдерін айқындау;

- Сыр өңіріндегі мемориалды тарихи-сәулет ескерткіштерінің архитектуралық дамуына тоқталу;

- Сырдың төменгі ағысындағы мемориалды-культтік сәулет ескерткіштерінің даму тарихы, ескерткіштерді жіктеу және талдау, негізгі типологиялық топтарын айқындау;

- Мемориалды-культтік сәулет ескерткіштерінің композициялық ерекшеліктерін айқындау және классификациясын жасау;

Жұмыста қарастырылған мәселенің барлық тұстарын жан-жақты зерттеу және қорытындылар беру арқылы археологиялық және тарихи тұрғыдан жаңаша көзқараспен бейнеленуіне әрекет жасалды. Соған сәйкес соңғы уақытта қалыптасып келе жатқан жаңа бағыттағы ой-тұжырымдар мен пікірлер де назарға алынды.

- Зерттеу барысында Сырдың төменгі ағысы бойында орналасқан мемориалды культік ескерткіштерінің архитектуралық формасы қаралды;

- Сыр өңіріндегі кесенелер алғаш рет жүйеленіп, типологиялық тұрғыдан топтастырылды;

- Сыр бойындағы мавзолейлердің құрылысында өзгеше, өзіндік бірегей халық дәстүрлерінің сақталғандығы анықталды;

• 
  Сырдарияның төменгі ағысының тарихи–мәдени ерекшеліктері жекелеген тарихи кезеңдерде қазақ даласының этносаяси өмірінде, зерттеу аймағын мекендеген қазақтардың тарихы мен мәдениетінде зор рөл атқарғанын айқындады;
  
• 
  Ғылыми және археологиялық-этнографиялық ізденістер нәтижесінде жинақталған материалдардың негізінде Сырдарияны мекен еткен халықтардың жартылай отырықшылыққа көшу кезеңіндегі мәдениетінің аймақтық ерекшеліктері анықталды;
  
• 
  Этнографиялық деректерді сараптай отырып Сырдарияның төменгі ағысын мекен еткен қазақтардың тұрақты және уақытша тұрақтарының жаңа жүйесінің пайда болу және қалыптасу себептері, қоршаған орта өзгерістері, құрылыс материалдары және ондағы өзгерістер көрсетілді;
  
• 
  Зерттеу барысында бүгінге дейін зерттелмей келген Сыр өңіріндегі ХVІІІ-ХІХ ғасырдың бас кезіндегі мемориалды-культтік ескерткіштердің архитектуралық ерекшеліктері мен құрылыс материалдарының құрамын анықтауға негіз болды;
  
• 
  Сырдарияның төменгі ағысындағы ескерткіштердің архитектуралық ерекшеліктері мен құрылымына, құрылысына қарай классификациясы жасалды;
  

Сырдарияның көне арналық негізгі тармағы, сірә, Іңкәрдария болса керек. Сырдария сағасына оңтүстіктен жанасқан Қызылқұмның климаты құрғақ, жазы өте жылы, қысы жұмсақ Арал өңірі аймағының Еуразия құрлығының түкпірінде орналасуы, тәуліктік және жылдық температуралар тербелісінің құрғақ болып келуі континенталді климатпен ерекшеленеді.

Сырдарияның ежелгі арналарының бірі Ақшадария Сырдариядағы су тасқыны кезінде Іңкәрдария суымен толыққан. Бұл үдеріс кейінірек, тарихи кезеңдерде қайталанған. Ол ХҮІІ ғ. соңы мен ХVІІІ ғ. карталарында графикалық көрініс тапқан Әмудария мен Сырдарияның сулары қосылуы туралы аңызға негіз болды [31,17-22б].

Тараудың екінші бөлімінде, «Арал маңы көшпенділері архитектурасының зерттелу тарихы» қарастырылады. Біздің ортамызға сөзсіз қоршаған орта әсер етуде және экология, климат ұғымдары әрқашан адам қызметіне әсер етеді. Адам өзара табиғатқа тәуелді өйткені адамзаттың дамуында, заттық және рухани мәдениеттердің қалыптасуында, тарихи даму процестерінде, ұлы процестердің жүруінде табиғат адамзат баласына қызмет етуде [39,261б]. Сырдарияның төменгі ағысындағы мавзолейлердің классификациясы туралы зерттеуіміз кездейсоқ таңдалмаған. Дәстүрлі көшпелі қоғамда нақ осындай өзгерістер ХІХ ғасырда да тереңірек айтылған болатын. Оның үстіне бұл аймақ экологиялық типтердің яғни шөл даланың және жартылай шөлдің, тегіс бетегелі даланың түрлерінің кездесуімен ерекше. Арал өңірі аумағының географиялық локализациясына қарайтын болсақ; Үлкен және Кіші Борсық құмдарымен, Сырдарияның төменгі ағысынынан Оңтүстік Арал даласынан оңтүстіктен солтүстіккке-шығыстан батысқа дейін Мұғалжар тауларының тау ұштарымен және Торғай өзені бассейнімен шектесіп жатыр [40,30б].

Екінші тараудың бірінші бөлімі «Мемориалдық-культтік ескерткіштердің архитектуралық ерекшеліктері және құрылыс техникасы» деп аталып өлкеміздегі сәулет өнері ескерткіштерінің құрылыс техникасына тоқталып, қорытынды жасалады.

Жаңа құрылыс түрлері Оңтүстік Қазақстанға Х-ХІІ ғасырларда келді. Кеңестік кезең ғалымдарын құрылыс өнерінің Х-ХІІ ғасырларда Оңтүстік Қазақстанға Орта Азиядан келгендігі ерекше көңіл аудартты. Бұл уақыттағы архитектура құрылымында, сарайлардың сәндік өнерінде, мешіт-медреселер, күмбездер, керуен-сарайлар құрылыстары туралы яғни порталдардың және ғимараттардың құрылымдық бөлігінің, тромптар мен көпқырлы барабандардың, күмбездердің дамуы туралы жаңа ойлар дүниеге келді [22,173б].

Сырдарияның төменгі ағысындағы мемориалдық-культтік ескерткіштердің архитектуралық ерекшеліктері мен құрылыс техникасына тоқталғанда кеңес зерттеушілерінің сансыз халықтардың тұрғын үйлерін жан-жақты терең зерттеген этнографиялық зерттеулеріне тоқталып өту біздің зерттеу жұмысымыздың көкейкесті міндеттерінің бірі болып табылады.

Бір жағынан бұл тақырыптың өзектілігі басқа халықтардың тұрғын үйлерінің даму жетістіктері, ежелгі дәуірден қазіргі күнге дейінгі сәулет пен құрылыс техникасының даму ерекшеліктерін салыстырмалы түрде айқындау болып табылады.

Орта Азия елдерімен салыстырмалы түрде архитектуралық ерекшеліктері мен құрылыс техникасын және құрылыс техникасындағы ұқсастықтарымен байланыстыра отырып қарастыратын болсақ; Орта Азия елдерінде де ұлттық архитектураның зерттелуі революцияға дейінгі уақытта қолға алынбады. Зерттеушілер сыланған үйлер мен лашықтарды көруге қабілеті болмады және бұқара халықтың архитектурасын, ұлттық өнерін бағалай алмады. Қазан төңкерісінен соң Орта Азияның ұлттық тұрғын үйлерінің құрылым жүйесін зерттеу қолға алына бастады. Бұл жұмыстарды алғаш рет 1935 жылы Самарқанда құрылған экспедиция қолға алды. Архитектор С.Н. Полупанова мен фотограф И.П. Завалинаның Орта Азия ескерткіштерінің архитектуралық құрылысы туралы қалдырған еңбектерінен Сыр өңіріндегі құрылыс материалдары туралы да көптеген деректер алуға болады. Құрылыс ісінің өркендеуі мен сәулет құрылысында пайдаланылған құрлыс материалдары туралы ХІХ ғасырда орыс ғалымдарының еңбектерінен Н. Богочевский, М. Татаржинский, М.Я. Киттары, сонымен бірге кеңестік ғалым А.Н. Глухованың еңбектерінде Қазақстандағы сәулет өнерінің тарихы мен құрылыс материалы туралы сұрақтар қарастырылып, мәліметтер берілді. [22,174б].

Тараудың екінші бөлімі, «Сырдарияның төменгі ағысы бойындағы сәулет ескерткіштерінің классификациясы» деп аталып Сыр өңіріндегі сәулет ескерткіштерінің классификацисы жасалады. Қазақ жерінде сәулет құрылысы ерте дәуірлерде дамығандығын көруге болады. Бірақ ол кезеңдегі құрылыстардың қам кірпіштен салынуынан ол құрылыстар бүгінгі күнге жеткен жоқ. Қызылорда облысы тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау мемлекеттік инспекциясының қорындағы деректері бойынша қазіргі таңда өңірде барлығы-489 ескерткіш бар, оның-123 археологиялық, 366-қала құрлысы және сәулет ескерткіштері, 21-республикалық маңызы болса, 274-жергілікті маңызы бар ескерткіштер болып табылады. Кесенелер жалпы композициялық және жоспарлық белгілеріне қарай екі негізгі бөлімге яғни біркамералы және көпкамералы болып бөлінеді. Одан әрі типологиялық талдау жоспарлық құрылымы мен архитектуралық кеңістіктегі көлемдеріне қарай сапалық-сандық болып жіктеледі. Жіктеу барысында құрылымдық пішіндерінің ерекшеліктерімен қатар қолданылған құрылыс материалдарынада талдау жасалды [19,225б]. Зерттеу барысында өлкеміздегі 54 кесенені типологиялық тұрғыдан талдап, классификациясын жасауға көңіл бөлінді.

Тараудың үшінші бөлімінде, Сырдарияның төменгі ағысы бойындағы мавзолейлердің классификациясы тақырыбын оқыту әдістемесі көрсетілген.

Қорытындылай келгенде Сырдарияның төменгі ағысындағы мавзолейлердің классификациясын талдай келе өңіріміздегі мемориалды-культтік ескерткіштердің көлемі мен құрылымын зерттеп, алыс жақын ескерткіштермен салыстырмалы сарапталып, ескерткіштер дамуының басты тарихи кезеңдері зерделеніп, оларға деген жаңа тарихи көзқарас қалыптасты.

Сыр өңіріндегі кесенелердің пайда болуының бастапқы кезеңі (Баланды, Сырлытам кесенелері) порталды – күмбез тәрізді типпен алмасады және осының негізінде ары қарайғы бөлшектену болады. Орта Азиядан айырмашылығы-Сыр өңірінде тамаша дамыған мемориалдар, сондай-ақ негізгі көлемінен порталы кең порталды кесенелер тән емес. Алайда, көп камералық Қазақстанның ортағасырлық кесенелері үшін біршама сирек құбылыс, сонымен қатар Орта Азиямен тығыз қатыныста болған Оңтүстік Қазақстанмен айрықша байланысты. Сондай-ақ, Сыр бойындағы кесенелерге призмалы корпусқа жазылған порталды-күмбез тәрізді композиция тән.

• 
  Кез - келген ұлт пен халық қалдыратын мәдени мұралар да біздің өлкемізде жетерлік. Сол мәдени мұраларымызды «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында Республика және облыс көлемінде атқарылған зерттеу жұмыстары мен нәтижелерін жастарымыздың рухани азығына жарата білу;
  
• 
  Сырдарияның төменгі ағысындағы халықтардың мәдени ерекшеліктерін анықтап, аумақтағы жылжымайтын жәдігерлерді жан-жақты терең зерттеу;
  
• 
  Ескерткіштерді сақтау мәселелері мен мәдениеттердің экологиясын жер асты байлықтарын сараптай отырып, туризмді дамыту;
  

1. 
   Ажигали С. Очерк этнической истории аридной зоныАрало-Каспия (в свете проблем этногенеза) // История и культура Арало-Каспия. Сборник статей. Вып 1./под общ ред С.Ажигали. – Алматы: Құсжолы, 2001. -228с.
   
2. 
   Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. –М., 1969
   
3. 
   Аманжолов С. Вопросы диалектологии и историй казахского языка. – Алма-Ата, 1959. –Ч. 1.
   
4. 
   Кононов А.Н. Опыт анализа термина турк. // СЭ.-1949. -№1.
   
5. 
   Мустафина Р.М. Представления, культы, обряды у казахов. –А., 1992.
   
6. 
   Ислам. Энциклопедиялық анықтамалығы. – Алматы, Аруна. 2010, -585б.
   
7. 
   Сатершинов Б. Ислам дінінің Қазақ даласын таралу ерекшеліктері. //Әл-Фараби философиялық және саясаттанулық және рухани-танымдық журнал. №1(37) 2012ж.
   
8. 
   Байпаков К.М. Великий шелковый путь (на территории Казахстана). –А., 2007.
   
9. 
   Шалекенов У.Х. Город Баласагун в Ү-ХІІІ веках. / Пер. с каз. Жумалиевой Б.К. –Алматы: «Жибек жолы», 2009. -272 с.
   
10. 
    Қоңыратбаев Т. Ертедегі ескерткіштер. –А.,1996.-6б.
    
11. 
    Құрманқұлов Ж. Шірік-Рабат экспедициясының 2004-2008 жж. зерттеулері. «Еуразия тарихы мен мәдениетіндегі Арал-Сырдария өңірінің орны» атты халықаралық ғылыми конференция материалдары. Алматы,2009.14б.
    
12. 
    Құрманқұлов Ж., Жетібаев Ж. Шірік Рабаттағы археологиялық зерттеулер. //Мәдени мұра №4 (25) тамыз-қыркүйек 2009.
    
13. 
    Марғұлан Ә., Бәсенов Т., Меңдіқұлов М. Қазақстан архитектурасы. –Алматы: Өнер, 2010. –Т.1. -5с.
    
14. 
    Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздіктің бесжылдығы. –Алматы: 1996. -292 с.
    
15. 
    Қазақ ССР қысқаша энциклопедия. Алматы: 1989. Т.ІҮ.-76с.
    
16. 
    Агапов П., Кадырбаев М. Сокровищица древного Казахстана. Алма-ата: 1979.-197с.
    
17. 
    Басенов Т.К. Орнамент Казахстана в архитектуре. - Алма-ата.1957. -4с.
    
18. 
    Байпаков К.М., Шарденова З.Ж., Перегудова С.Я. Раннесредневековая архитектура Семиречья и южного Казахстана на Великом шелковом пути. - Алматы. 2001. -36с.
    
19. 
    Ажигали С.Е. Архитектура кочевников – феномен истории и культуры Евразии (памятники Арало-Каспийского региона) –Алматы: Научно-издательский центр «Ғылым», 2002.-654с.
    
20. 
    История и культуры Арало-Каспия,Сборник статей.Вып.1/Под общ ред С.Ажигали.-Алматы:Құс жолы,2001.-228с.
    
21. 
    Бекназаров Р.А. XIX ғ. – XX ғ. бас кезіндегі солтүстік Арал аймағы қазақтары (тарихи-этнографиялық зерттеу). Тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның автореферат. - Алматы, 2010.
    
22. 
    Марғұлан Ә. Шығармалары. – Алматы: Алатау, 2010. –Т.8.-173с
    
23. 
    Глаудинов Б. Қазақстан архитектурасы. – Алматы: Өнер, 2012. - Т.8.
    
24. 
    Байтенов Е. Сыр бойында сырын бүккен, Төлегетай мен Қылышты-ата мазарлары-қазақ сәулет өнерінің бір қазынасы болып табылады // Егемен қазақстан. 1993. -13 наурыз.
    
25. 
    Қазақстан Республикасының тарихи және мәдени ескерткіштерінің жинағы. Қызылорда облысы. –Алматы: Аруна,2011. 14-15с.
    
26. 
    Жонтаева Ж.А. Әбдібаев Ш.Ш. Сыр елінің мәдени мұралары. Қызылорда, 2005. 22-25бб.
    
27. 
    Мәмиев Т. Қорқыт Ата туралы аңыз бен ақиқат. Қызылорда,2000. -115с.
    
28. 
    Мәмиев Т. Кейінгі орта ғасырдағы Арал өңірінің қалалары (ХІІІ-ХҮІІІ ғғ.) Қызылорда,2000.
    
29. 
    Сыр елінің тарихи-мәдени мұралары. (1 кітап - Жаңақорған, Шиелі, Сырдария аудандары бойынша).- Қызылода. 2010.- 75с.
    
30. 
    Левина Л.М. Этнокультурная история Восточного Приаралья. Москва:-1996. С.4-10.
    
31. 
    Итина М.А. Проблемы археологии Хорезма // СА.ІҮ. Москва,С.17-22.
    
32. 
    Алаштың Ақмешіті . Редакциялық алқа. Алматы: «ARNA-В», 2009, 9-10с.
    
33. 
    Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. – Алматы: Атамұра, 2010. – 640б.
    
34. 
    Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта, Москва., 1962, -185с.
    
35. 
    Сыр өңірі тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). - Алматы: Атамұра, 1998. 18-20с.
    
36. 
    Толстов С.П., Жданко Т.А., Итина М.А. Работы Хорезмской археолого-этнографической экспедиции АН СССР в 1958-1961 гг. МХЭ, вып.6,М., 1963.
    
37. 
    Ж.Қ.Құрманқұлов., А.Бірмұқанова., Ж.Қалиева, Ж.Утубаев., Шірік-Рабат қала жұрты мен оның маңындағы археологиялық зерттеулер. Археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы,2005. 53-54 бб.
    
38. 
    Құрманқұлов Ж.Қ., Е.Переводчикова., Жетібаев Ж., Утубаев Ж., Искаков А., Тажекеев А., Дарменов Р. Шірік-Рабат қала жұртында 2007 жылы жүргізілген археологиялық зерттеулер. // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2005 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. –Алматы, 2008.-55-60 бб.
    
39. 
    Бромлей Ю.В. Этнос и энография. - М., 1973. – 283 с
    
40. 
    Востров В.В. Некоторые вопросы этнографии казахов Кзылординской области // Материалы и исследования по этнографии казахского народа. ТИИАЭ. т.18. А-А., 1963. – С. 30–50
    

1. 
   Сыр өңіріндегі күмбезді мавзолейлер // Қазақстанның ғылыми әлемі. Халықаралық ғылыми журнал. №6 (46) қараша-желтоқсан. 2012 жыл.-125б.
   
2. 
   Баланды мавзолейі // Ғылыми зерттеулер әлемі, ғылыми журнал. ҚР Білім және ғылым министрлігі білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті Алқасының шешімімен журнал «Диссертациялардың негізгі нәтижелерін жариялауға арналған ғылыми басылымдардың тізбесіне» енгізілген. №11-12(65-66), қараша-желтоқсан,2012 жыл.-54б.
   
3. 
   Айқожа Ишан кесенесі // «Нұрпейіс оқулары» аясында өтетін «Қалыптасқан Қазақстан және ғаламдану аясындағы әлемдік тарихи үдеріс» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары (Алматы қ., 15 наурыз 2013ж.) -118б.
   
4. 
   Шығыс Арал өңіріндегі мұнаралы ескерткіштер // Білім және Инновация. Педогогикалық оқу әдістемелік журнал. №3.2013 жыл. -7б
   

6М011400 – История

Независимость государства сформировала новые взгляды на материальные ценности и проявления общественного сознания на историю казахского народа, этногенеза, духовности. Представляют большой интерес собранные новые данные о письменности, археологические сведения и анализы данных находок по истории Казахстана и помогают сформировать общественное представление о прошлом. Историческая наука уделяет особый интерес проблемам которые остались без внимания в годы до обретения независимости. Важные проблемы в таких сферах как, общественная политическая жизнь, социальные, культурные сферы. Таким важным проблемам необходимо уделять полноценное внимание. В сегоднешнее время история архитектуры, строительный техника казахского народа нельзя сказать что полностью и разносторонне исследована.

Архитектурное искусство и скульптура являются духовной и материальной ценностью, формирующия общечеловеческую культуру. Поэтому не исследуя полностью архитектуру и историю строительства городо Казахстана, историю культуры наследия казахского народа невозможно составить единую систему исследования. Сегодня исследование памятников в окрестностьях Сыра является актуальной проблемой. Поэтому в истории отечества особое место занимает классификация мавзолеев в низовьях Сырдарии.

Научно - исследовательская работа раскрывает грани истории края и истории отечества.

Главной целью исследовательской работы является – изучение исторического наследия края, определить историческое архитектурное наследие Сыра с древнейших времен до ХІХ века, исследовая архитектуру памятников и мовзолеев, анализируя особенности и различия архитектурного искусства региона, исследовать историю наследия с научной точки зрения, в целях выполнения диссертационной работы поставить такие задачи, как:

• 
  в соответсвии Государственной программы Президента Республики Казазхстан «Культурное наследие» на 2004-2011 годы, внести свой вклад в исследований историко-культурного наследия исторических памятников;
  
• 
  определить основные стадии эволюционного развития, формы архитектурного строения мовзолеев в низовьях Сырдарьи;
  
• 
  обратить внимание на историко-архитектурные памятники мемориала в местностьях Сыра;
  
• 
  Определить основные типологии дать анализ и классифицирю памятников, историю развития мемориалов, историко-культовых архитектурных памятников в низовьях Сыра;
  
• 
  Классифицировать и определить особенности композиций мемориальных культовых архитектурных памятников края.
  

Классификация мовзолеев в низовьях Сырдарьи является объектом исследования диссертационной работы, исследование проведено с научной точки зрения и можно указать следующие новшества работы:

• 
  во время исследования были рассмотрены формы архитектурных мемориально-культовых памятников расположенных в низовьях Сырдарьи;
  
• 
  в первые проведена группировали и систематизация мавзолеев региона Сырдарьи по типологии;
  
• 
  определиль единые особенностии соблюдения народных традиций в строении мавзолеев низовья Сырдарьи;
  

• 
  были определены важная роль мавзолеев в культуре и истории казахов в этнополитической жизнь степи, историко-культурные особенности населения в низовьях Сыра;
  
• 
  были определено классификация строении архитектурных особенностей памятников низовья Сырдарьи.
  

Исследовательская работа состоит из введения, двух разделов, заключения, списка использованной литературы.

6M011400-History

Independence of the state formed a new views on wealth and manifestations of social consciousness in the history of the Kazakh people, ethnogenesis, spirituality. Showing great interest in the new collected writings, archaeological information and analysis of the data finds the history of Kazakhstan and helps to create a public image. Historical science pays special interest issues that were ignored during the years of independence. Such important issues are paying full attention. Important problems in areas such as public political life, social and cultural spheres. In time for today's architecture, construction machinery Kazakh people can not say that a fully diversified and investigated.

Architectural art and sculpture is the spiritual and the material value of forming human culture. It is therefore not fully exploring the architecture and history of the construction of cities in Kazakhstan, the cultural history of the Kazakh heritage narodanevozmozhna single system research. Rather collected materials require public research.

Today the study of monuments in the neighborhood Cheese is an urgent problem. Therefore, in the history of the fatherland occupies a special place - the classification movzoleev in the lower reaches of the Syr Darya.

Scientific research - will reveal the brink of history of the region and the history of the fatherland.

The aims of work:

The main purpose of research is - the study of the historical heritage of the region, to determine the historical architectural heritage Cheese from ancient times to the twentieth century to explain the architecture of monuments and movzoleev analyzing the characteristics and differences of the architectural art of the region, explore the history of heritage from a scientific point of view, the purpose of the thesis there are such problems as:

- According the State Program of the President of the Republic of Kazazhstan "Cultural Heritage" for the period 2004-2011, to contribute to the research of historical and cultural heritage of historical monuments;

- Identify the main stages of evolution, shaped architectural structure movzoleev in the lower reaches of the Syr Darya;

- Pay attention to the historical and architectural monuments of the memorial in the locality Cheese;
Scientific novelty of dissertational work:

-Identify the main typologies, analyze and classify the monuments, the history of memorials, historical and religious monuments in the lower reaches of the Syr;

- Classify and identify features kompazitsy memorial religious architectural monuments.

The main conclusions offered to protection:

- Identify important role in the culture and history of the Kazakhs, ethnic and political life of the Kazakh steppes, historical and cultural characteristics of the population in the lower reaches of the Syr;