Смж-ніњ 3 дењгейлі ќ±жаты
Курстық жұмыстың жаңашылдығы
жүктеу/скачать 0,49 Mb.
|
1 2
Байланысты:Аружан
- Бұл бет үшін навигация:
- Жұмыcтың көлемі мен құрылымы.
| Курстық жұмыстың жаңашылдығы Біздің зерттеулерімізде Жамбыл облысындағы мақсыр рапонтикум – Rhaponticum carthamoides (Willd.) Iljin, кәдімгі бақбақ- Taraxacum officinali Wigg, киіз шоңайна – Arctiumtomentosum Mili, биік андыз - Іпula helenium l., дәрiлiк ромашка– Chamomilla recutita (l) Rauschert., егістік пастернак –Pastinaca sativa L. сияқты дәрiлiк өсімдіктердің онтоморфогенездік ерекшеліктері егістік және зертханалық тұрғыда анықталып, оның химиялық құрамы және пайдалану жолдары ұсынылды.
Жұмыcтың көлемі мен құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі 2 бөлімнен, қортындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. 1 Негізгі бөлім 1.1 Жамбыл облысының географиялық-климатологиялық ерекшеліктері Қазақстанның кең байтақ далалы, таулы өңірінің бір бөлігін Жамбыл облысы алып жатыр. Оның климатикалық және табиғи жағдайлары да Қазақстанның оңтүстік аудандарында ұқсас келеді. Жамбыл облысы Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан, ол солтүстікте Қарағандымен, батыста Оңтүстік Қазақстанмен, шығысында Алматы облысымен және оңтүстігі Қырғызстан Республикасымен шектесіп жатыр. Жамбыл облысының аумақтық жалпы көлемі 145,2 мың км квадрат, облыс шекарасының сыртқы қолдану есебі бойынша 153,14 мың км квадрат. Облыс территориясы солтүстіктен оңтүстікке дейін 400 км, батыстан шығысқа дейін 500 км-ге созылған. Жамбыл облысының орталығы – Тараз қаласы. Облыс аймағында Тараз қаласынан басқа үш бағынушы аудандық қалалар (Қаратау, Жанатас, Шу) және он аудандар (Жамбыл, Байзақ, Жуалы, Меркі, Шу, Қордай, Талас, Сарысу, Мойынқұм, Т.Рысқұлов) орналасқан. Облыс аймағы көбінде жазық, оңтүстігінде Қырғыз жотасы, оңтүстік – батысында Қаратау жотасы , оңтүстік – шығысында Шу – Іле Алатау жоталары орналасқа . Облыстың біразын Бетпақ – Дала шөлі және Мойынқұм құмы алып жатыр. Ең басты өзендері –Шу, Талас, Аса. Жамбыл облысы табиғат жағдайына байланысты үш аймаққа бөлінеді : шөл, шөл – дала, таулы - дала және биік таулы. Облыс территориясының 70,5% шөлді аймақ (Бетпақ – Дала, Мойынқұм облыстың солтүстік және орталық бөлігінде және Шу өзенінің төменгі сағасында орналасқан) болып келеді. Облыс территориясының 17,4% шөл – дала аймағы алып жатыр (Қаратау бөктері, Қырғыз жотасы және Шу – Іле тауы). Облыстың 7,9% таулы – далалы аймақ және басты үш таулы сілем – Шу – Іле, Қаратау таулары және Қырғыз жотасы алып жатыр . Жамбыл облысының климаты өте құрғақ және күрт контенентальды өзгеруімен ерекшеленеді. Бұл облыстың Евразия материгінің ортасында және мұхиттардан алыс орналасуына, атмосфера циркуляцисының ерекшелігіне байланысты ауа райы көбінесе ашық немесе аз бұлттанады, сонымен қатар оңтүстікте орналасуына байланысты, күн сәулесінің көп түсуін қамтамасыз етеді. Күрт контенентальдылығы климаттың қарама-қарсы күн мен түннің температурасының жиі өзгеруіне, қыстың жазға тез ауысуына байланысты болады. Облыстың оңтүстік таулы аймақтарының климаты жылы, қысы жұмсақ және ылғалдылығы мол. Республиканың Қызыл кітабына енген 65 түрлі жоғарғы сатыдағы өсімдіктер түрлері өседі. Мамандардың пікірінше, шөл өсімдіктеріне қарағанда тау өсімдіктерінің жойылып кету қаупі 5 есе артық. Осы жағдайлар тау өсімдіктерін тез арада қатаң қорғауға алуды талап етеді. Себебі, Қазақстан Халықаралық биологиялық алуан түрлілікті сақтау Конвенциясын қабылдаған мемлекеттің бірі. Республика жеріндегі осы түрлерді сақтауға, біз дүние жүзілік қауымдастық алдында жауаптымыз. Осы орайда үлкен бір шешімін таппай тұрған экологиялық мәселені айтпай кетпеуге болмайды. Мамандардың пікірінше, біздің облыста ғана, бүкіл Республика бойынша ормандардың aгaш қорын есепке алғанда ондағы биологиялық алуан түрлер есепке алынбайды екен. Орман қорының есебі алынғанда, ондағы aгaштардың құрамы ғана есепке алынады да, ал оның түрі қандай туысқа жататындығы анықталмайды. Осының салдарынан, ормандағы құнды генетикалық, селекциялық қор (тұқымдық) болатын жабайы Сиверс алмасы, Регель алмұрты, Тянь-Шань шиесі, нағыз жаңғақ, т.б. популяцияларды сақтау мен қорғау шаралары ұйымдастырылмаған. Орман шаруашылығында ареалы 40% алып жатқан aгaш пен бұталардың түрлері ғана есепке алынады. Ал ареалы шағын, биологиялық түр ретінде жойылып кету алдында тұрған жоғарыдағы aгaш пен бұталар есепке алынбайды. Популяциясы шағын ареалды алып жатқан құнды жабайы жеміс aгaштарының жойылып кетуінің тағы бір себебі, олардың генетикалық ластануы. Облыс жерінде 1947 жылдан осы жабайы жеміс aгaштарының қасына мәдени алманың, алмұрттың отырғызылуы Мақпал шатқалындағы Мамай – Қайыңды және Сөгетіде Сиверс алмасы мен кәдімгі жабайы өріктің генетикалық құрылымы өзгеріп, жартылай мәдени түрлерге айналып барады. Осындай жағдайлар Жуалы, Меркі және Қарақұндыз орман шаруашылығы жерлерінде де орын алып отыр. Мәдени өсімдіктермен бірге, таулы ормандарға тән емес өсімдік зиянкестер келеді. Бұл жабайы жылқылардың мәдени жылқылармен будандасып, мутант жылқылардың пайда болып отырғанымен пара құбылыс. Осындай мысалдарға тосқауыл қойылмаса, онда жер бетіндегі биологиялық түрлердің жойылуы одан әрі жалғаса береді де, табиғи селекциялық қоры жойыла береді. Жамбыл облысындағы орман алқаптарына бөтен аймақтар aгaштарының, атап айтқанда, американдық түрлер – үйеңкі, жалған акация, үштікенекті глядичия, т.б. жерсіндірілуі, табиғи жергілікті түрлердің ареалын «жаулап алып», олардың жойылып кетуіне әсер етуде. Осының салдарынан табиғи таулы экожүйелер бөтен жердің түрлерімен «ластануда». Бұл жайт биологиялық түрлерді сақтаудың Халықаралық Конвенциясының талаптарына тағы да қайшы келіп отыр. Жамбыл облысының аймақтық геоэкологиялық ерекшеліктері, оның жеріндегі табиғат пен шаруашылықтың мамандану саласына байланысты екендігіне көз жеткіздік. Облыстың ішкі және сыртқы экологиялық қауіптері деп бөлгеніміз, әрине шартты, себебі географиялық қабық біртұтас, оның бір аймағындағы өзгеріс міндетті түрде екінші бір жерде сыр білдіріп жататыны белгілі екендігі де жаңалық емес. Табиғи ортаның тепе-теңдігінің бұзылуына Жамбыл облысындағы топырақ жамылғысының табиғи қасиеттері де әсер етуде. Топырақтың әр түрлі типі мен оның түрлері, облыс аумағында бірін-бірі жиі алмастырып дамыған. Аумақтың 90% алып жатқан жазықтардың топырағы, негізінен, құм-сазды, саздақты, әрі жұқа, құнарлылығы төмен болады. Осындай экологиялық қасиеті бар топырақ жамылғысы, әрине эрозия мен дефляцияға өте тез ұшырайды. Осындай табиғи құбылыстарға адамның шаруашылық әрекеттері де көп ықпал жасайтыны сөзсіз. 1.2 Дәрiлiк өсімдіктер және оларды денсаулық сақтау практикасына енгізу Мыңдаған жылдар бойы адамзат адамның әртүрлі ауруларымен күресуге дәрiлiк өсімдіктерді пайдаланды. Әрине, ол әртүрлі елдерде әрқалай, әртүрлі дәрежеде пайдаланылды. Өркениетті елдерде дәрiлiк өсімдіктерді пайдаланудың өте бай тәжірибесі жинақталды. XX ғасырда ғылым мен техниканың дамуы нәтижесінде фармакологияда синтетикалық химияның дамуы көптеген ауруларды емдеу үшін пайдалануға болатын жасанды препараттар өмірге келді. Соның нәтижесінде көптеген елдерде сол синтетикалық препараттарды пайдаланудың нәтижесінде дәрiлiк өсімдіктерге деген көзқарас өзгеріп, яғни қызығушылық төмендеді. Соңғы 20-30 жылдың аумағында дәрiлiк өсімдіктерге деген көзқарас өзгеріп, оларды кеңінен пайдалана бастады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы өсімдіктерден алынған дәрілерге өте үлкен мән береді. Өйткені көптеген кедей мемлекеттер халықтарының дәріханалардан дәрілер сатып алуға шамалары жоқ. Сондықтан олар бұрынғыша емдеудің дәстүрлі әдістерін қолданады. ДДС ұйымының бағасы бойынша дүние жүзі халқының 80%-ы осындай жағдайда. Кейбір Азия мемлекеттерінде, мысалы Қытай, Жапония, Үндістан бұрынғыша қазіргі заманғы медицина жетістіктерімен қатар халық емшілерінің емдері кеңінен пайдаланылады. Соңғы жылдары дамыған елдерде ауырған адамдардың көбі табиғи жолмен алынған дәрілерді артық көре бастады. Мысалы, Жапонияда 1974 жылдан 1989 жьшға дейінгі 15 жылдың ішінде синтетикалық жолмен алынған препараттарды сатып алу 2,6 есе өссе, табиғи жолмен алынған дәрілерді пайдалану 15 есе өсті. Қытайда 1993 жылы өсімдіктерден алынған дәрілер сатудың жалпы бағасы 2,5 млрд доллар болды. [1] Үндістан медицинасының да Қытайдікі сияқты өзіндік орны бар. Үндістанда ең белгілі еңбек - ол «Аюрведа» («Наука о жизни» - өмір туралы ғылым). Ол еңбек бірнеше рет қайта өңделген. Олардың ішіндегі ең белгілісі - ол үнді дәрігері Сушруттың (IV ғасыр б. д. д.) өңдегені. Ол еңбекте дәрiлiк өсімдіктердің 700 түрі келтірілген. Тибет медицинасы Үндістан медицинасы негізінде пайда болган. Ол Тибетке буддизм арқылы енген. Тибет медицинасындағы белгілі еңбектердің бірі - ол «Джуд-Ши» («Сущность целебного» - «Шипалықтың мәні»), ол Үндістандағы «Аюр-веда» негізінде жазылған. Медицина және фармацияның даму тарихына араб ғалымдары үлкен үлес қосты. Джундишапур және Александрия қалаларында медициналық мектептер гүлденіп дами бастады. Бұл мектептерде Грецияда және Римде шыққан медициналық кітаптар араб тіліне аударылды. Тарихта көптеген араб дәрігерлерінің еңбектері туралы мәліметтер бар. Олардың ішінде, атап айтатын болсақ, Абу Мансур Мувафикті келтіруге болады. Ол 977 жылы фармакогнозия Іуралы кітап жазды. Ол кітапта 466 дәрiлiк өсімдік туралы мәліметтер бар. Бұл кезевде ең белгілі, дүние жүзіне атағы жайылған тәжік халқының ¥лы Абу Али Ибн-Сина болды (Авиценна Бұқардан). Ол 980-1037 жылдары өмір сүрді. Абу Али Ибн-Синаның дүние жүзіне әйгілі болған еңбегі - «Канон врачебной науки». Ол еңбек латын тіліне аударылған. Содан кейін көптеген тілдерге аударылған. Орыс тіліне 1954 жьшы аударылған. Ол еңбек Европада ұзақ уақыт үлкен қу-рметпен пайдаланылды. Сол еңбектің 2 және 5-томдарында фармация туралы мәліметтер қамтыған. Ибн-Сина шығу тегі өсімдік, жануар және минералдар болатын дәрiлiк заттарды, әсіресе өсімдіктен алынған дәрiлiк заттарды кеңінен пайдаланды. ТарГУ университетінде А.Я. Томингас дәрiлiк өсімдіктер химиясын және олардың филогенетикалық байланыстарын зерттеумен айналысты. Кейінірек бұл бағытты И.К. Томмеорг (1929-1986) жалғастырды. Украинада фармакогнозияны дамьпуға Харьков фармацевтикалық институтының профессоры Ю.Г. Борисюк еңбек сіңірді. Кавказда фармакогнозияның дамуы Тбилиси медицина институтының профессорлары Э.Я, Аболяға және В.Е.Шотадзеге байланысты. Фармакогнозияның дамуы Әзірбайжанда профессор И.А. Дамиров, Өзбекстанда профессор Р.Л. Хазанович және профессор Х.Х. Халматов, Томскіде профессор Л.Н. Березнеговский еңбектеріне тікелей байланыс-ты. Қазіргі кезде Қазақстанда фитохимиялық зерттеу жұмыстары Қарағандыдағы фитохимия (проф. С.М. Адекенов), Шымкент химфарм заводында, ҚазҰУ-дың химия факультетінде табиғи қосылыстар химиясы кафедрасында кеңінен жүргізілуде. [3] 1.3 Дәрiлiк өсімдік шикізатын дайындау Дәрiлiк өсімдіктерді жинау әдістері және уақыты ол өсімдіктердегі шипалық әсері бар заттардың ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Биологиялық белсенді заттар (ББЗ) өсімдіктердің әртүрлі мүшелерінде немесе тек бір мүшесінде жинақталуы мүмкін. Сондықтан дәрiлiк өсімдіктердің барлық бөліктерінің түгел шипалық қасиеті бар деп айтуға болмайды. ББЗ белгілі бір өсімдік түрінің қай мүшесінде жинақталатынын біліп алып, содан кейін ғана нақты қажетті мүшелерін жинау керек. Қазақстандағы кейбір дәрiлiк өсімдіктерді жинаудың жылдық мөлшері туралы мәлімет қосымшадағы 1-кестеде келтірілген. Жалпы, дәрiлiк өсімдіктің жер үсті мүшелерін тек ауа райы құрғақ кездерде ғана жинайды.Ескеретін нәрсе, шаң басқан, әртүрлі насекомдармен жарақаттанған немесе тат саңырауқұлақтарымен ауырған дәрiлiк өсімдіктерді жинауға болмайды. Бүршіктерді ерте көктемде, яғни наурыз-сәуір айларында әлі таралмаған ісінген кезінде жинаған дұрыс. Медициналық мақсатпен өсімдік қабықтарын тек жас бұтақтардан алған дұрыс. Шөптесін өсімдіктерді гүлдеген кезінде жинайды, оларды төменгі жапырақ деңгейінде кесіп алады. Жапырақтарды гүлдеу алдында және гүлдеу басталғанда немесе толық гүлдегенде жинайды. Өсімдік өліп қалмау үшін жапырақтардың көбісін жинамай қалдырады. Гүлдерді гүлдеу енді басталғанда жинаған дұрыс. Медицинада шырынды және құрғақ жемістерді пайдаланады. Оларды тек піскен кезде ғана жинаған дұрыс. Шырынды жемістерді таңертең ерте немесе кешке жинайды. Оларды жинағанда үлкен сақтықпен езіп алмай жинап, ішінде тартып-керіп қойған қалта немесе қабы бар себетке салады. Тез түсіп шашылып қалатын жемістері бар өсімдіктердің жемістерін жинағавда олардың гүлшоқтарын кесіп алып бауға байлап, көлеңке жерге жемістері пісіп-жетілгенше іліп қою керек. Сосын сондай кептірілген бауларды өңдеп жемістерін алады. Жалпы өсімдіктерді кептірудің 4 әдісі бар: 1. Табиғи, бұл жағдайда шикізатты қағаздың немесе матаның бетіне жайып қойып жиі-жиі аударып тұрады. 2. Көлеңкеде кептіру, бұл жағдайда жақсы желденетін жабық ғимараттың ішінде кептіреді. Табиғи нақыштары сақталады. 3. Күн түскен жерде кептіру, бұл жағдайда өсімдіктер қабығы, тамырлары, тамырсабақтары, тұқымдары және жидектері кептіріледі. 4. Жылулықта кептіру (колдан жылыту арқылы), бұл жағдайда температураны реттеп түруға болады, шикізат тезірек кебеді. Өсімдік өркендерін, жапырақтарын, гүлдерін, бүршіктерін сақтау 2 жылдан аспауы керек, ал тамырларды, тамырсабақтарды және қабығын сақтау - 3 жылдан аспауы керек. Көрсетілген мерзімнен ұзағырақ сақтағанда дәрiлiк шикізат өзінің белсенділігін жоғалтады. Жалпы, орташа алғанда шикізат шамамен 2 жыл сақталуы керек. Кейбір жағдайларда ол мерзімді қысқартуға немесе керісінше ұзартуға болады: Улы және әсері күшті шикізаттар. Эфир-майлы шикізаттар. Жемістер және тұқымдар. Бір-бірінен бөлек жеке жайларда сақталуы керек. Шикізаттар сөрелерде (стеллаж), қатарларда (штабель) сақталады. Сөрелер мен еденнің арасы 25 см-ден кем болмауы керек. Қатарлар арасы 80 см-ден аз болмауы керек. Қатарларға шикізат атын, жиналған жылын, айын көрсетіп, этикетка жапсырып қою керек. Жайдың ішін және сөрелерді жьш сайын дәрілеп (дезинфекциялап) түру керек. 1.4 Дәрiлiк өсімдіктердің химиялық құрамы Өсімдік организмі өзінің химиялық құрамы және атқаратын қызметі жағынан өте күрделі. Табиғатта тек өсімдіктер ғана органикалық емес заттардан органикалық заттар түзе алады, ал оларсыз адамдардың және жануарлардың тіршілік етуі мүмкін емес. Өсімдіктер таңғаларлық әртүрлі зат алмасу процесінен және көмірқышқыл газынан, судан және органикалық емес зат қосылыстарынан алуан түрлі қосылыстарды синтездеуге қабілетгі. Қорыта айтқанда, барлық өсімдіктер судан және құрғақ заттардан тұрады, судың мөлшері жалпы салмағының 70 % шамасында болуы мүмкін. Су - бұл орта, ал ол ортада барлық биохимиялық процестер жүреді. Құрғақ заттарды былайша бөлуге (Мамонов, Музычкина, Корулькин, 2008) болады. Құрғақ заттар Органикалық Минералдық Алғашқы синтез заттары:белоктар, витаминдер, липидтер, карбон қышқылдары, көмірсулар, ферменттер Екінші синтез заттары: алкалоидтар, әртүрлі гликозидтер, полуфункционалды органикалық қышқылдар, әртүрлі фенолды қосылыстар, стероидтар, терпеноидтар және т.б. Әр өсімдік организмінде заттардың пайда болуы және жинақталуы көптеген факторларға бағынышты: қоршаған ортаға, жасына, тіршілік жағдайына, дамуына, қоректенуіне. Динамикалық процесс жоғарыда аталған факторларға және басқа жағдайларға байланысты өзгереді. Оған косымша әрбір өсімдік онтогенез процесінде вегетациялық түрлену, гүлдену, жемістену және тыныштық фазаларынан өтеді. Онтогенез барысында өсімдіктердегі заттар мөлшері оның әртүрлі мүшелерінде әрқалай болуы мүмкін. Өсімдіктер құрамында 21 химиялық элемент табылған (Муравьева, 1991). Олардың 16 элементі (Н, С, I, Р, S, Ка, К, С1, Мn, Ғе, Со, Сu, Zn) барлық өсімдіктерде кездеседі, ал 5 элементі (В, А1, V, Мо, Г) тек кейбір түрлерде ғана кездеседі. Сандық құрамына байланысты оларды макро (К, Са, Мs, Ni, Сl, Р, Si) және микро (Си, Zn, I, Со, Мп, Мо, А1, 8, Ре) элементтерге бөледі. Қарапайым органикалық емес қосьшыстар (Со, Н2О, N03, ЗОд, "2 және РО4") өсімдіктерге 6 негізгі элементгі береді: С, Н, 0, К, S, Р, ал олардан ұлпалардың көптеген компонентгері құрамында белоктар, нуклеин қышқылдары, көмірсулар, липидтер және т.б қарапайым қосылыстар негізінде өсімдіктерде күрделі қосылыстар синтезделеді (алкалойдтар, фенолды қосылыстар, терпенойдтар және т.б.). Өсімдіктер құрамында болатын заттар таза клетчатка - суда ерімейтін және әдеттегі еріткіштерде ерімейді. Қабықта, тамырда, сүйектерде aгaштанған клетчатка болады. Өсімдік клетчаткасы қабықшасының негізгі құрам бөлігі. Целлюлоза - өсімдіктер клеткалары қабырғаларының сүйегі, сүйеніші. Пектинді заттар - өсімдіктер мүшелерінің клеткааралық заттары. Өсімдікті қайнатқанда пектинді заттар суға ауыспайды, салқын суда ерімейді. Салқындатқанда мөлшеріне байланысты сілікпе немесе қою коллойдты ерітінді пайда болады. Пигменттер - барлық өсімдіктерде болатын заттар, жасыл бөліктерінде - хлорофилл, қызыл, қызыл-қоңыр, сары каратинойдтар, флаванойдтар, антрахиновдар, антоциандар. Олардың ең көп мөлшері гүлдерде, жемістерде жинақталады. Көмірсулармен, органикалық қышқылдармен және белоктармен қатар органикалық қышқылдар өсімдіктер мүшелерінде ең көп кездесетін заттар қатарына жатады, олар көп мөлшерде шырынды жемістерде, жапырақтарда, азырақ мөлшерде өсімдіктердің басқа мүшелерінде кездеседі. Өсімдіктердегі минералды заттар екі топқа бөлінеді: 1) макроэлементтер; 2) микроэлементтер, олар туралы жоғарыда айтылды. Дәрiлiк өсімдіктердегі минералдық элементтердің болуы олардың күліне байланысты болады. Шикізаттың түріне байланысты күлінің мөлшері 3%-дан 25%-ға дейін болуы мүмкін. Липидтер - жоғары май қышқылдарының және глицериннің немесе басқа көпатомды (жоғары молекулалық) спирттердің күрделі эфирлері. Өсімдіктерде липидтер барлық ұлпаларда болады, әсіресе көп мөлшерде тұқымдарда және жемістерде. Дәрiлiк өсімдіктердің пайдаланылатын мүшелерінде немесе жеке бөлшектерінде фармакологиялық белсенді заттардың көптеген түрлері, яғни кешені болады. Солардың арасынан бір немесе бірнеше өсімдіктің медициналық қажеттігін анықтайтын негізгі фармакологиялық белсенді заттарды ажырату қажет. Осындай негізгі фармакологиялық белсенді заттарды әрекеттесуші заттар деп атайды. [8] 1.5 Құрамында алкалойдтары бар дәрiлiк өсімдіктер Алкалойд дегеніміз - табиғи күрделі органикалық азотты зат. Әдебиеттегі мәліметтер бойынша, дүние жүзі флорасының 10% түрлерінің құрамында алкалойдтар болады. Профессор В.С. Соколов әдебиеттегі мәліметтерді жинақтап, қорытып, құрамында алкалойдтары бар өсімдіктерді (папоротниктерден бастап Asteraceae-ға дейін) үш класқа бөлді: 1 класқа В.С. Соколов өсімдіктер туыстарының құ.рамыңда 20%-дан кем емес алкалойдтар бар тұқымдастарды жатқызады. Мұңдай тұқымдастарды проф. В.С. Соколов құрамында алкалойдтары мол класс деп атауды ұсынды. 2 класқа құрамында 10-20% туыстарында алкалойдтары бар тұқымдастарды жатқызуды ұсынды. Мұндай тұқымдастарды құрамынца алкалойдтар мөлшері орташа тұқымдастар деп атауды ұсынды. 3 класқа құрамындағы алкалойдтары бар туыстарының мөлшері 1-10% болатын тұқымдастарды жатқызды. Мұндай тұқымдастар алкалойдтары аз деп аталады. Құрамында алкалойдтар мөлшері көп туыстар және түрлер бар тұқымдастарға мыналар жатады: Еqіusеtасеае, Lусороdіасеае, Rаnunсulасеае, Вегbегіdaсеае, Меnіsрегmасеае, Рараvегасеае, Ғаbасеае, Rutасеае, Сасtасеае, Lоgаnіасеае, Аросупасеае, Вогаgіnасеае, Sо1аnасеае. Алкалойдтар құрылысы жағынан әртүрлі, сондықтан олардың өсімдіктерде пайда болуы туралы бірыңғай гипотеза немесе теория ұсыну - өте күрделі нәрсе. Осыған байланысты құрылыстары әртүрлі алкалойдтар өсімдіктерде жалпы бір биологиялық рөл атқарады деп айту қиын. Алкалойдтардың өсімдіктердегі рөлі туралы әртүрлі көзқарастар бар. Олардың негізгілері мыналар: 1. Алкалойдтар - өсімдіктердің тіршілік әрекеттерінің қалдықтары. Бұл көзқарасты жақтайтындар алкалойдтарды өсімдіктердегі зат алмасудың соңғы өнімдері - азот қосылыстарының ыдырауы нәтижесінде пайда болған деп санайды. Егер алкалойдтар қалдықтар болса, онда олар өсімдіктер организмінен шығарылуы керек. Мұндай факторлар жоқ. Сосын алкалойдтар өсімдіктерде әртүрлі органикалық қышқылдармен байланысады және тұздар түрінде өсімдікте қалады. 2. Алкалойдтар - қорлық заттар. Алкалойдтар өсімдіктерде бар, бірақ тұқымдарында, қорлық заттар құрамында жоқ, олар кейін тұқым өнгенде содан өсіп шыққан өсімдік құрамындаболады. 3. Алкалойдтар - қорғаушы заттар. Кейбір өсімдіктерде алкалойдтың болуы оларды жануарлардың жеуінен қорғайды. Бірақ ешкілер темекінің жапырағын жейді, қояндар красавка өсімдігінің жапырақтарын жейді, ал құстар осы өсімдіктің жидектерін жейді. Кейбір бунақденелілер құрамында алкалойды бар өсімдіктердің көп массасын жұлып қояды. [6,21] Академик А.П. Орехов ұсынған алкалойдтар классификациясы: 1. Ациклді алкалойдтар және бүйір тізбектерінде азоты бар алкалойдтар. 2. Пирролидинді және пирролизидинді алкалойдтар. 3. Пиридинді және пиперидиңді алкалойдтар. 4. Пиролидин және пиперидин сақиналарымен конденсацияланған (қоюланған) алкалойдтар. 5. Хинолизидинді алкалойдтар. 6. Хинолинді алкалойдтар. 7. Изохинолинді алкалойдтар. 8. Индольді алкалойдтар. 9. Хинозолинді алкалойдтар. 10. Пуринді алкалойдтар. 11. Дитерпенді алкалойдтар. 12. Стереойдты алкалойдтар (және гликоалкалойдтар). Құрамында алкалойдтары бар өсімдіктер фармацияда әртүрлі мақсат үшін пайдаланылады. Олардың бір бөлігі дәріханаларда әртүрлі дәрiлiк заттар жасауға пайдаланылады (мысалы, тұнба, қайнатпа). Құрамында алкалойдтары бар өсімдіктердің көпшілігі өндірісте препараттар алу үшін пайдаланылады. 2 Зерттеу әдістері 2.1 Дәрiлiк өсімдіктерді зерттеу әдістері Мамандардың мәліметі бойынша, біздің планетамызда гүлді өсімдіктердің 250-300 мың түрі кездеседі. Қазақстанның өзінде 6000 түрі бар. Оның ішінде әлі толық зерттелмеген шипалы өсімдіктер жеткілікті. Бірақ осы уақытқа дейін бұл мәселе әлі толық зерттелген жоқ. Сол 6000 өсімдіктің ішінен жаңа дәрiлiк өсімдіктерді айқындап әшкерелеудің бірнеше әдістері бар: 1. Халықтық медицина тәжірибесін зерттеу. Өйткені осы кездегі қолданылып жүрген барлық дәрiлiк өсімдіктер сол халықтық медицинадан алынған. Халықтық медицинамен танысудың бастапқы этапы ол: а) арнайы экспедициялар ұйымдастыру, мәліметтер жинау. ә) жиналған мәліметтерді бір жүйеге келтіріп, әдебиеттермен танысып, олардың каталогын жасау. 2. Ғылыми медицинада пайдаланып жүрген дәрiлiк өсімдіктерді тереңірек зерттеу. Қазіргі материалдарды, ғылыми жетістіктерді пайдаланып ревизия жасау. Алынған мәліметтерді халықтық медицинадағы мәліметтермен салыстыру. Мұндай жұмыстың нәтижесінде кейбір дәрiлiк өсімдіктердің медицинада қолданылу бағыты өзгеруі мүмкін. Сонымен қатар арнайы учаскелерде және ғылыми зерттеу орталықтарында дәрiлiк өсімдіктерді өсіріп, олардың онтоморфогенездік ерекшеліктерін зерттеу қажет.Себебі қазіргі кезде кейбір дәрiлiк өсімдіктердің саны сиреп барады. Ауылшаруашылығында кейбір дәрiлiк өсімдік түрлерін егістік алқаптарында өсіру тиімділігін тереңірек зерттеуді де қажет етеді. 3. Филогенетикалық әдіс. Ботаникалық тұрғыдан туыс өсімдіктердің химиялық құрамы ұқсас болуына байланысты ол өсімдіктердің фармакологиялық әсері де ұқсас болуы мүмкін. Олардың мұндай биологиялық заңдылықгарын білу арқылы бұл бағыттағы жұмысты белгілі бір мақсатпен тиімді жүргізуге болады. Бұл - әсіресе Орта Азияда, Қазақстанда өте өзекті мәселе. Өйткені біздің Қазақстанда Европада, Ресейде дәрiлiк қасиеті дәлелденген өсімдіктердің көптеген түрлері кездеспейді, бірақ оларға өте жақын түрлер сол туыстың өкілдері кездеседі. Соларды тереңірек зерттеп, қажетті түрлерді тауып өндіруге болады. 4. «Елек» әдісі. Бұл әдіс жаппай далалық негізгі биологиялық белсенді заттарға фитохимиялық анализ жасағанда қолданылады. Белгілі бір ауданда, регионда, экологиялық жағдайда сол жерде өсетін барлық өсімдіктерге фитохимиялық анализ жасалады. Бұл жұмыстар осылай аналитикалық «електен өткізгенде» белгілі бір құрамында қажетті алкалойдтар, жүрек гликозидтері, сапониндер, эфир майлары және басқа да белсенді заттары бар өсімдіктер, болашағы бар өсімдіктер табылады-ау деген мақсатпен жүргізіледі. Бірақ бұл әдіс өте қымбат, көп күш жұмсауды қажет етеді. Қазіргі кездерде экспедициялар белгілі бір мақсатпен алдын ала әдебиеттегі мәліметтерге анализ, өсімдіктерден халық медицинасында қолданылатындардың тізімі жасалып, сол өсімдіктер ғана жиналып, оларға фитохимиялық анализ жасалады. 2.2 Мақсыр рапонтикум – Rhaponticum carthamoides ( Willd.) Iljin) онтогенезі Rhaponticum carthamoides ( Willd.) Iljin.- рапонтикум сафлоровидный - Asteraceae тұқымдасы, цинария трибасы, рапонтикум туысының өкілі. Сабағы тік, жіңішке көп қырлы, қуысты, аздап шатасқан түкті, төбелік буынның ұшы ірі, шар пішінді себетпен аяқталатын көпжылдық шөптесін өсімдік (1-сурет). Жер асты мүшесі біршама сүректелген, көлбей орналасқан, қысқарған күңгірт қоңыр түсті сүректелген тамырсабақты. Тамыр жүйесі тамырсабақтан бастау алатын көптеген жіңішке қосалқы тамырлардан түзіледі. Жапырақтары кезектесе орналасқан, сағақты қауырсынды тілімделген, бөліктері ланцетті немесе сопақша пішінді, ұзындығы 12-40 см, ені 5-20 см, ұшталған, жоғарғы бөліктері майда, жиектері майда ара тісті. Жапырақтың жоғарғы беті жылтыр, төменгісі әлсіз түкті жұмсақ. Сабақтың жоғарғы буын-аралықтарындағы жапырақтары ұсақ, қондырмалы орналасқан тұтас тақталы. Гүлшоғы жекелеген себет, жартылай шар пішінді, ұзындығы 3-5 см, диаметрі 4-6 см, себеттің орама жапырақшалары қоңыр, ал түктері ақ түсті. Оның қосалқы өскіні қабыршақты кең жұмыртқа пішінді ұшталған. Гүл тұғыры қылшықты, күлте жапырақшалары қара қошқыл түсті, ұзындығы 25-32 мм, гүл сабағы 13-19 мм, желегі жіңішке жіп тәрізді ұзындығы 6-8 мм, аталық жіпшелері қалың сопақша бүршікті. Л атенттік кезең –тұқымның тыныштық күйі Rhaponticum carthamoides (Willd.) Iljin.. Жемісі құрғақ, бір ұялы, паракарпты гинециядан қалыптасқан,жалғыз тұқымды тұқымша, жеміс серігі біршама тығыз.Тұқымның орташа ұзындығы 6,49 ±1,31 мм, ені 2,97 ± 0,58 мм, ал олардың 1000 данасының салмағы 26,01 ± 1,84 г Тұқымша төрт қырлы, әлсіз көлденең қатпарлы, қоңыр түсті, ұшы қысқа тісті, айдаршасы қоңыр, ақ немесе сары түсті, ұзындығы 15-18 мм, екі қатарлы, қысқа қауырсынды, қылшықты. Түп негізі сақина тәрізді тұтасқан. Тұқымның егістік жердегі және зертханалық жағдайдағы өнімділігі әр бір жүз тұқымнан біріншіде - 16, ал екіншісінде -52 пайызды көрсетеді. Демек, егістіктегі тұқымның өну қабілеті, зертханалық жағдайдан 3 еседен астам төмендігін айғақтайды. Rhaponticum carthamoides (Willd.) Iljin. прегенеративтік даму кезеңі бірінші жылы - өскін, ювенильдік, имматурлық және виргинильдік тіршілік күйлерден өтеді. Өскіндік тіршілік күйі (р). (1-сурет,р) Тұқым егілгеннен кейін 12-14 күндері гипокотильдің белсенді өсуінің нәтижесінде тұқым жарнақ топырақтың бетіне шығады, яғни тұқымның өнуі жер үсті типті. Гипокотильдің жоғарғы жағы сарғыш, төменгісі ақшыл түсті, жұмыр пішінді, ұзындығы 0,67 ± 0,56 см, диаметрі 0,16 ± 0,17 см. Өскін екі тұқым жарнақты, қанықжасыл түсті, жаяпақ жазық пішінді, жиектері тегіс. Тұқымжарнақ ұзындығы 0,76 ± 0,41 см, ені 0,41 ± 0,24 см. Өніп шыққаннан кейінгі 22-26 күндері өскіннің алғашқы нағыз жапырағы, ал 37-43 күндері екінші жапырақтары пайда болады. Олардың ұзындықтары 2,21 ± 0,62 см, ені 0,76 ± 0,58 см. Өскіннің ұрық тамыры сарғыш-қоңыр түсті, тік бағытта өсіп топыраққа 7-10 см тереңдікке енеді. Одан ұзындығы 1-2,5 см шамасында бірінші ретті 7-10 жанама тамырлар таралады. Өскін тіршілік күйі ұзақтығы 40-45 күн. Имматурлық тіршілік күйі (іm). (1-сурет, іm) Өсімдікте 3-5 жапырақ болады. Жапырақ тақтасы көлемі өсіп, олардың ұзындығы 7-9 см, ені 2 - 4 см жетеді. Кіндік тамыр мойнының диаметрі 0,3 - 0,4 см дейін жетеді. Кіндік тамыр топыраққа 67 см тереңдікке енеді. Одан жанама тамырлардың бірінші және екінші қатарлары дамиды. Кіндік тамырдан 6 - 7 ірі бірінші қатарлық 1- сурет - Rhaponticum carthamoides ( Willd.) Iljin.онтогенезі. p-өскін тіршілік күйі,j-ювенильдік тіршілік күйі, im- имматуралдық тіршілік күйі, v- виргенильдік тіршілік күйі, - жас генеративтік күйі (2 жыл), - орта жас генеративтік тіршілік күйі (3 жыл ) жанама тамырлар таралған, олардың ұзындықтары 2 - 14 см аралығында. Екінші қатарының жанама тамырлары жіңішке әрі нашар жетілген, олардың ұзындығы 3 - 7 см аспайды. Имматурлық тіршілік күйінің ұзақтығы 28 - 30 күн шамасында. Виргинильдік тіршілік күйі. (1-сурет) Бұл тіршілік күйінде өсімдіктің ювенильдік және имматурлық күйлері аралығындағы дамыған жапырақтары қалады. Жапырақ саны артып 14 — 16 жетеді. Олардың ұзындығы 18-25 см, ені 6-10 см. Жапырақ жиектері майда ара тісті, қанық жасыл түсті. Бірінші жылы өсімдіктің дамуы виргинильдік кезеңмен аяқталады және оның тамыры топыраққа 128 - 139 см тереңдікке дейін енеді. Тамыр мойнының диаметрі 0,7 - 0,9 см дейін жетеді. Топырақтың 60 - 70 см тереңдігіне дейінгі аралықта жіңішке ұзын жанама тамырлары көп таралған. Өсімдіктің тамыр жүйесі бірінші жылы, жанама тамырлардың үшінші қатарына дейін дамиды. Жанама тамырлардың бірінші қатарының ұзындығы 37 - 48 см, екінші қатарынікі 5-17 см, ал үшінші қатарыныкі 2-7 см аралығында болады. Виргинильдік тіршілік күйі ұзақтығы 35-40 күн. (3-кесте) 3- кесте. Rhaponticum carthamoides ( Willd.) Iljin өсімдігінің морфологиялық көрсеткіштері
Жас генеративтік тіршілік күйі (1-сурет). Бұл кезеңде ересек өсімдікке тән мүшелері толық қалыптасқан, 10 — 16 дейін делекті жапырақты, алғашқы гүлдеген өсімдік. Биіктігі 60 - 70 см жетеді, сабағы көп қырлы жапырағы кезектесе орналасқан. Мамыр айында толық гүлдейді. Сабағы жуантық түзу, көп қырлы, әлсіз қалың түкті, себеттің асты қысқа ірі түкті, басқа жақтары жалаң. Жапырағы қауырсынды тілімденген, тілімдеу пішіні ланцетті немесе сопақша. Жапырақ табақшасының ұзындығы 12 - 40 см, оның көлденеңі 25 - 20 см, қондырмалы, ұшталған, екі беті де жасыл түсті, жұмсақ, жоғарғы беті жалаң, асты әлсіз майда түкті. Төменгі жапырақтары сағақты, қалғандары қондырмалы. Гүлшоғыры-себет, оның көлденеңі 4 - 6 см жекелеген. Орамды жапырақшалары жарты шар пішінді, көлденеңі 4 — 5 см қоңырлау түктері ақ түсті. Гүлтабаны көп тікенді. Күлтесі қызыл-күрең түсті, ұзындығы 25 - 35 мм. Тамырдың орталық шеңберіндегі алғашқы ксилема элементтері алты топты, әр топтың метаксилемалық түтіктері стела ортасында өзара түйіспейді де, оның ортасы өзекті болады. Ұрық тамыр диаметрі 1137,89 ± 1,47 мкм, ал орталық цилиндр диаметрі 482,17 ± 0,52 мкм. Көпшілік қосжарнақты шөптесін өсімдіктер тамырының құрылымында жоқ бұл ерекшелікті анатомиялық әдебиетте перицикл астындағы прокамбий сілемдерінің ксилема орнына паренхималық ұлпа қалыптастыруымен түсіндіреді. Ксилема түтіктерінің ауданы (32,17x10° ± 0,41 мм2). Алғашқы флоэманың құрамды элементтері ксилема топтарының сыртында орналасады, аралық камбий үзілмелі. Өзек паренхимасының клеткалары жұқа қабықшалы, әр түрлі пішінді де, мөлшерлі, клеткааралықты. [13,15] А Б 2-сурет Rhaponticum carthamoides ( Willd.) Iljin. ювенильдік тіршілік күйі (63x) А - Жапырақ, Б – тамыр. 1 - жоғары эпидермис, 2 - бағаналы мезофилл, 3 - борпылдақ мезофилл, 4 - өткізгіш шоқ, 5 - төменгі эпидермис, 6 - түк, 7 - қабық, 8 - ксилема, 9 - флоэма . Rhaponticum carthamoides ( Willd.) Iljin.. - Генеративтік кезеңіндегі вегетативтік мүшелерінің анатомиялық ерекшеліктері. Мақсыр рапонтикум сабағының кесіндісі жұмыр пішінді, ойысты майда көп кырлы (3-сурет А). Кесінді сыртын қалың кутинді, түксіз, клеткалары түгелдей сүректелген, өзара түйіскен бүйірлік қабырғалары қабысқан, дөңгелек формалы эпидермис жабады. Сабақ эпидермисінен төмен оның қырларында клеткалары 12-14 қатарлы колленхима, ал астындағы қабық паренхимасында жапырақ ізінің ірі өткізгіш шоқтары орналасады. Қабық паренхимасы салыстырмалы кеңкөлемді 10-12 қатарлы, оның клеткалары әрқилы пішінді, жұқа қабықшалы, анық клеткааралықты. Қабықтың крахмалды кынапшасының клеткалары майда, әр түрлі мөлшерлі, дөңгелек пішінді, жұқа қабықшалы тізбекті. А Б В 3-сурет - Rhaponticum carthamoides ( Willd.) Iljin.Генеративтік жас күйі (х 63) А - сабақ, Б - жапырақ, В - тамыр.1 - эпидермис, 2 - бұрыштық колленхима, 3 - қабық паренхимасы, 4 – склеренхималы қалпақша, 5 - өткізгіш шоқ, 6 - өзектік паренхима, 7 - жоғарғы эпидермис, 8 - бағаналы мезофилл, 9 - борпылдақ мезофилл, 10 - төменгі эпидермис, 11 - түк, 12 - қабық паренхимасының ыдыраған қабаты, 13 - сүректі паренхима, 14 – соңғы ксилема, 15 - соңғы флоэма. Сабақтың орталық шеңбері үзілмелі, коллатеральды ашық өткізгіш шоқты. Өткізгіш шоқтар айналмалы, екі түрлі үлкенді - кішілі, олардың жалпы диаметріндегі саны шамамен 28 - 36. Барлық өткізгіш шоқтар перицикл жағынан үлкендерінде 8-10, кішкентайларында 5-6 қатарлы склереихималық «қалпақшамен» жабылған. Өткізгіш шоқтардың алғашқы флоэмасы 4-6 қатарлы, клеткалары жұқа, қабықшалы електі түтік элементтерінен қалыптасқан, аралық камбий шоқтық. Орталық шеңбер өткізгіш шоқтарының ірілерінің ксилемасы 10 - 12, ал майдаларыныкі 5-6 тізбектен, біріншісінде әр тізбек 9 - 10, екіншісінде 5-6 алғашқы ксилема түтіктерінен түзіледі. Тізбек аралық сүректік паренхимасы 1 - 2, ал өткізгіш шоқтар аралығындағы өзектік сәуле паренхимасы 3-5 қатарлы да, клеткалары пәрменді сүректелген. Орталық шеңбердің өзекпен шектес перимедулярлы аймағындағы ксилема тізбектерінің соңындағы паренхималық клеткалары толық сүректелген склеренхима тектес (3-кесте). Сабақ өзегі қуыс, ал сақталған паренхимадық клеткалары жұқа қабықшалы, дөңгелек немесе көпбұрышты пішінді, анық клеткааралықты, 16 - 18 қатарлы. Таралуы: Rhaponticum carthamoides ( Willd.) Iljin. Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатаудың таулы шабындықтарында, Қаратау бөктерінде, Мақпал шатқалында таралған. 2.3 Биік андыз - Іпula helenium l.онтогенезі Іпula helenium l. – девясил высокий - Астралар тұқымдасы, инулалылар трибасының өкілі, көпжылдық өсімдік, цилиндр тәрізді кіндік тамырлы(8-сурет). Л 8-сурет - Іпula helenium l атентті кезең -тұқымның тыныштық күйі. Биік аңдыз жемісі - паракарпты гинецейден дамыған , бір ұялы, бір тұқымды тұқымша. Тұқымшасы призма пішінді, майда, көп қырлы, сырты тегіс, қара қоңыр тусті, қоңыр ақшыл айдаршалы. Тұқымшаның орташа ұзындығы 3,67 ± 0,87 мм, ені 1,07 ± 0,61 мм, ал олардың 1000 данасының салмағы 3,82 ± 0,58 г. Зерттеуге арналған тұқымдар теңіз деңгейінен 1347 м биіктіктегі Мақпал шатқалыңдағы қыраттың оңтүстік беткейінен әр түрлі шөпті өсімдіктер қауымдастығындағы 2-3 жылдық өсімдіктерден жиналды. Далалық тәжірибеде көктемгі себу стратификацияланған тұқымдармен жүргізілді. Тұқымдарды стратификациялау 0'С температурадағы ылғал aгaш үгіндісінде 30 минут бойына өткізілді. Тұқымдарды себу кезіндеп тәуліктік орташа температура 20 - 22 С болды. Тұқым себілу уақытысындағы топырақтың ылғалдылығы қолайлы болды, ол мамыр айындағы 5 см тереңдіктегі, оның ылғалдылығы 30% шамасында болады, Биік андыз тұқымының далалық өнгіштігі 47%, оның өну қуаты 17 күні 29% болды. 9-сурет – Іnula helenium L. р-өскін тіршілік күйі, j-ювинильдік тіршілік күйі, im-имматуралық тіршілік күйі, v-виргинильдік тіршілік күйі, g1-жас генеративтік тіршілік күйі, g2-орта жас генеративтік тіршілік күйі. Өскіндік тіршілік күйі (р). (9-сурет, р) Гипокотилінің белсенді өсуінің нәтижесінде тұқымжарнақ сопақ эллипс пішінді, топырақтың бетіне шығады, яғни өну жерүсті типті. Гиокотильдің жоғарғы жағы жасыл, төменгісі ақшыл-сары түсті, жұмыр пішінді, ұзындығы 0,57 ± 1,25 см, диаметрі 0,16 ± 0,14 см. Өскін екі тұқымжарнақты, жасыл түсті, жалпақ жазық пішінді, жиектері тегіс болады. Тұқымжарнақ ұзындығы 0,83 ± 1,24 см, ені 0,28 ±0,11 см. Өскіннің ұрық тамыры сарғыш түсті, тік бағытта өсіп, топыраққа 5,65 ± 0,54 см тереңдікке енеді. Тамыр мойнының диаметрі 0,1 - 0,3 см. Өскін тіршілік күйі ұзақтығы 35-37 күн. Ювенильдік тіршілік күйі (j). (9-сурет, j) Бұл тіршілік күйінде тұқымжарнақтың жасыл түсі сақталады да, оның 2-4 нағыз жапырақтарының көлемі өсіп, бүтін тақталы, кең жұмыртқа тәрізді немесе әлсіз ойық жиекті қалыптасады. Бұл тіршілік күйде өсімдік жапырағының ұзындығы 2,17 ± 1,21 см, ені 1,58 ± 0,47 см болады. Оның ұрық тамыры біршама белсенді өсіп, топыраққа 15 — 25 см тереңдікке дейін енеді де, көптеген жанама тамырлардың бірінші қатарын береді. Бірінші реттегі жанама тамырларының ұзындығы 1,5 - 5,5 см аралығында. Ұрық тамыр диаметрі 0,47 ±0,12 см. Ювенильдік тіршілік күйі 27 - 30 күнге созылады. (5-кесте) 5- кесте. Іпula helenium l өсімдігінің морфологиялық көрсеткіштері
Имматурлық тіршілік күйі (іm). (9-сурет, іm) Өсімдік тамырының морфологиясы осы тіршілік күйінен бастап мәдени жағдайда зерттелді. Бұл кезеңде өсімдіктің жер беті бөлігі 4-5 жапырақты, биіктігі 10 см шамасында, ал тамыр мойнының диаметрі 0,3 - 0,5 см аспайды. Ұрықтан дамыған кіндік тамыр аздаған доға тәрізді бұрылыстар жасай отырып, топырақтың 62 см тереңдігіне дейін енеді. Топырақтың 17 см тереңдігінен бастап кіндік тамырдан көптеген жанама тамырлардың бірінші қатары таралады. Олардың кейбіреулерінің ұзындығы 25 см, жанама тамырлардың екінші қатарының ұзындықтары 7 см. Имматурлық тіршілік күйінің ұзақтығы 23 - 27 күн шамасында. Виргинильдік тіршілік күйі (v). (9-сурет, V) Бұл кезеңде өсімдіктің жер беті бөлігінде нағыз қалыптасқан 6-7 жапырақтары түзіледі де, олар жертағанды орналасады. Жекелеген жапырақтардың ұзындығы сағағымен қосылғанда 25 см-ге дейін жетеді, ал еиі 10 - 12 см шамасында. Бұл кезеңде тамыр мойнының жуандығы 0,9 - 1,2 см аралығында болады. Жалпы биік андыздың бірінші жылғы дамуы осы виргинильдік кезеңмен аяқталады. Кіндік тамыры бірінші жылдың соңында топыраққа 125 см тереңцікке дейін енеді. Жанама тамырдың бірінші қатары негізінен горизонталь бағытта өседі де, 47 см ұзындыққа дейін жетеді. Бірақ та, тамырлардың тарамдалуы жанама тамырлардың үшінші қатарынан аспайды. Жанама тамырлардың екінші қатарының ұзындығы 23 см, ал үшінші қатардікі 6-7 см. Виргинильдік тіршілік күйі ұзақтығы 37 - 42 күн. Генеративтік кезең (g). Табиғи фитоценоздар жағдайында (9-сурет, g2-і) Табиғи фитоценоздар жағдайында Іпula helenium l тамырлар жүйесі Мақпал шатқалыңда зерттелді. Кіндік тамыры 30 см тереңдікке дейін әрі жуан, әрі етженді болады. Одан әрі кіндік тамыр күрт жіңішкеріп, жіп тәрізді болады да, топыраққа 155 см тереңдікке дейін енеді. Кіндік тамырдың базальды бөлігінен 5-10 см тереңдіктен аздаған (1-2) жетілген жанама тамырдың бірінші қатары кетеді. Олардың жуандауы, тармақталуы, қор заттарын жинауы кіндік тамырға сәйкес келеді. Әдетте кіндік және жанама тамырлардың бірінші, екінші қатарлары 25 - 30 см тереңдіктен күрт жіңішкеріп, көптеген жіп тәрізді, жуандығы бірдей тамырлар береді. Олар сырт қарағанда шашақ тәрізді болып тұрады. Іпula helenium l, тамырлары алғашқы 50 см-ге дейінгі тереңдікте аса қалың болып тармақталады. Одан арғы тереңдікте ұсақ тамырлардың саны біртіндеп азая бастайды. Бұл жағдайды екі нәрсемен тусіндіруге болады. Біріншіден, Мақпал шатқалы жағдайында, әсіресе жотаның солтүстік экспозициясында топырақтың құнарлылығының жоғары болуымен, екіншіден тауда жаңбырдын жиі жаууына байланысты топырақтың 50 см тереңдікке дейінгі қабаттарында ылғалдылық жеткілікті болуымен түсіндіреміз. Т абиғи фитоценоздарда андыздың тамырын зерттеу үшін топырақ қазбасы Мақпал шатқалында алынды. Бұл экспозицияның топырағы - таудың қарашіріндісі мол қара топырақты. Топырақ қазбасы биік жотаның етегіне жақын жерден әр түрлі шөпті өсімдіктер қауымдастығында салынды 10-сурет- Іпula helenium l. Ювенильдік тіршілік күйі (х 63). А - жапырақ, Б - тамыр.1-жоғарғы эпидермис, 2 - бағаналы мезофилл, 3 – борпылдақ мезофилл, 4 - төменгі эпидермис, 5 - түк, 6 - ыдыраған қабық паренхимасы, 7- эндодерма, 8 – шайыр жолдары, 9 - соңғы флоэма, 10- соңғы ксилема. . Іпula helenium l. - ювенильдік тіршілік күйіндегі анатомиялық құрылыс ерекшеліктері. Биік андыз жапырағының ювенильдік тіршілік күйіндегі кесіндісі айқын дорзовентральді типті (10-сурет А). Жапырақ тақтасының екі беті де көп клеткалы, ұштары ұшталған жай түкті. Жоғарғы эпидермис клеткалары сопақ пішінді, ірі, сыртқы және түйіскен бүйірлік қабырғалары қалыңдаған. Жоғарғы эпидермис клеткаларының қалыңдығы 41,46 ± 1,52 мкм, ал төменгі эпидермис 38,81 ± 0,71 мкм. Мезофилл клеткаларының қалыңдығы 387,94 ± 1,58 мкм. Бағаналы мезофилл клеткаларының бұрыштары доғал төртбұрышты немесе трапеция пішінді, бір қайсыбір жерлерінде екі қатпарлы, клеткааралықты, борпылдақ паренхимаға өтуі айқын. Борпылдақ мезофилі 2-3 қатарлы, клеткалары әр түрлі мөлшерлі көпшілігі сопақ пішінді көлбей орналасқан. Төменгі эпидермис клеткалары салыстырмалы біршама майда, түкті, жиі устьицелі, ось бойынша созыңқы, сопақ пішінді. Устьице кешендері эпидермис деңгейінен көтеріңкі орналасқан. Жапырақ жүйкелеріндегі өткізгіш шоқтар толық, коллатеральды жабық. Өткізгіш шоқтың тұсындағы үстіңгі және астыңғы эпидермис клеткалары дөңгелек пішінді, қалың қабықшалы, екі жағында да эпидермис асты 2 - 3 қатарлы, колленхималы, қалған мезофилдік клеткалар біршама ірі, жұқа қабықшалы, дөңгелек пішінді. Өткізгіш шоқ паренхималы қынапшалы, астыңғы жағындағы клеткалары 3-4 қатарлы талшықты «қалпақшалы» да, алғашқы флоэма элементтеріиің клеткалары жұқа қабықшалы, 4-5 қатарлы. Өткізгіш шоқтың ксилемасы біршама көлемді, 7-9 тізбекті, әр тізбек 4-6 түтікті де, аралықтары бір қатарлы сүректік паренхимамен толтырылған. Генеративтік тіршілік күйі . Биік андыз екінші жылғы тіршілікті күйіндегі сабағының кесіндісі көпжылдық маусымды шөптесін өсімдіктерге тән анатомиялық алғашқы құрылымды (11-сурет А). А Б В 11-сурет - Іпula helenium l . Генеративтік жас күйі (х 63). А - сабақ, Б - жапырақ, В – тамыр: 1 - эпидермис, 2 - қабық паренхимасы, 3 - склеренхима абықшасы, 4 - флоэма, 5 - ксилема, 6 - өзектік паренхима, 7- жоғары эпидермис, 8 - бағаналы мезофилл, 9 -борпылдақ мезофилл, 10 - төменгі эпидермис, 11 - түк, 12 - экзодерма, 13 – қабық паренхимасы, 14 - соңы флоэма, 15 - соңғы ксилема. Сабақ кесіндісі жұмыр пішінді, оның сыртын жоғарғы, астыңғы және өзара түйіскен қабырғалары пәрменді қалыңдаған, клеткалары дөңгелек формалы, доғал ұшты, жай түкті эпидермис жабады. Екінші жылы генеративтік тіршілік күйіндегі сабақтағы жапырақ, оның делекті жапырақтарымен салыстырғанда эпидермисі қалыңдаған, мезофилдік клеткалары майда, клеткааралықтары тарылған, біршама тығыз орналасқан, бағаналы және борпылдақ паренхималары өзара айкындалған. Таралуы: Жалпы дымқыл ылғалды жерлерде, Тобыл, Есіл, Ертіс, Семей қарағайлы ормандарында, Көкшетау, Каспий маңы, Ақтөбе, Мұғалжар, Батыстың ұсақ шоқыларында, Ұлытау, Зайсан, Арал маңы, Мойынқұм, Балқаш-Алакөл, Алтай, Жоңғар Алатауы, Іле, Күнгей Алатауы, Қаратаудың бөктерінде, мақпал шатқалында кеңінен таралған. Қорытынды Қазақстанның флорасы дәрiлiк шөптерге бай болып саналады. Сонымен қатар, олардың дәрiлiк қасиеттеріде, басқа зоналардағы өскен шөптермен салыстырғанда, сапсы өте жоғары. Бұған Қазақстанның топырақ және климаттық жағдайы себеп болады. Өсімдіктерді өсіп дамуына қолайлы жыл мерзімі ұзақ және күн сәулесінің үлесінде айтарлықтай артық. Өсімдіктер құрамында дәрiлiк қасиет беретін химиялық заттардың мөлшері көп. Өсімдіктер өзінің вегетациясының барысында күн сәулесін тиімді пайдаланады. Жамбыл облысында бұл жұмыстардың жандануынан көршіліес қаладағы өте ірі өндірістердің бірі болып саналатын «Шымкент» фармацевтика зауытының жұмыс істеуі болды. Облыстың кейбір аудандарында ең басты дәрiлiк шөптердің түрлері дақылдандылып, олардың өнімін өндіру технологиялары меңгеріле бастады. Кеңес өкіметінің кезінде бұл жұмыстар қарқынды дамып фармацевтика зауытының өндірістік көлемдегі мұқтаждығы толығымен қамтамасыз етіліп отырды. Бұл жұмыстардың өндірістік тиімділігін арттыру және технологиялық реттілігін қалыптастыру үшін зерттеулік жұмыстар өндірістік жағдаймен байланысты түрде қаралды. Қазіргі заманда, еліміздің жалпы экономикасының өрлеуіне байланысты дәрiлiк шөптердің егістіктерін қайта қалпына кетіру және өнім өндірудің көлемін ұлғайту жұмыстары жаңа талаптарға сай қарастыруды қажет етеді. Бұрынғы пайдалануда болған және технологиясы қалыптасқан дәрiлiк шөптер түрлерін қайта жандандыру талаптары қойылуда. Сонымен қатар, фармацевтика өндірісінің жаңа технологияларымен жұмыс істеуіне және жаңа дәрiлiк препараттардың технологиясын меңгеруіне орай, жаңа бұрын соңды дақылдандырылмаған өсімдік түрлерін технологиялық негіздеу жұмыстары қазіргі заманның талабына сай іс-шаралар осы болып саналады. Біздің зерттеулерімізде Жамбыл облысындағы мақсыр рапонтикум – Rhaponticum carthamoides (Willd.) Iljin, кәдімгі бақбақ- Taraxacum officinali Wigg, киіз шоңайна – Arctiumtomentosum Mili, биік андыз - Іпula helenium l., дәрiлiк ромашка– Chamomilla recutita (l) Rauschert., егістік пастернак –Pastinaca sativa L. сияқты дәрiлiк өсімдіктердің онтоморфогенездік ерекшеліктері егістік және зертханалық тұрғыда анықталып, оның химиялық құрамы және пайдалану жолдары ұсынылды. Жамбыл облысындағы дәрiлiк өсімдіктерді арнайы учаскелерде өсіріп, фармацевтика өндірісінде пайдалы тосаптар, тұнбалар, яғни адам ағзасы үшін пайдалы дәрі-дәрмек жасау арқылы отандық дәрілердің сапасын жақсартуға мол мүмкіндік бар екендігін айтқым келеді. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР Кукенов М.Н. және т.б.Қазакстан дәрiлiк өсімдіктері және олардың пайдаланылуы. - Алматы: 2019ж. - 340 б. Муравьева Д.А. Фармакогнозия. - М.,"Медицина" 2019г. - 560с. Кукенов М.Н. Лекарственные растения Казахстана и их использования. - Алматы: Ғылым, 1996. - 396 с. Кукенов М.К. Ботаническое ресурсоведения Казахстана. - Алматы: Ғылым, 1999. - 160 с. Беклемишева Н.Д. и др. Руководство по работе с лекарственными растениями, - Алматы: 1999. - 232 с. Гаммерман А.Ф., Гром И.И. Дикорастущие лекарственные растения СССР. - М: 1976. - 286 с. Махлаюк В.П. Лекарственные растения в народной медицине. -Саратов. 2019г..-559 с. Павлов Н.В. Дикие полезные и технические растения СССР. -М.: 1942.-640 с. Синииин Г.С. Новые лекарственные растения Казахстана.-Алматы: Наука, 1990г.-127 с. Губанов И.А., Крылова И.А., Тихонова В.Л. Дикорастущие полезные растения СССР. - М.: 1973. - 360 с. Котухов Ю.А. Народные медицинские растения Рудного Алатая. // Бюл. Главного бот. сада. Вып. 36. – 2019г. Зимин В.М. Библиотечка лекарственых растение. - СПб.: Дорваль, 1993. - Т. 1. - 264 с. Зимин В.М, Библиотечка лекарственых растение. - СПб.: Дорваль, 1993.-Т.2.-301 с. Косев П.А. Польный справочник лекарственных растений. -М.: Эксмо-пресс, 2002. - 990 с. Иллюстрированный определитель растений Казахстана. Изд-во "Наука" КазССР. - 1972. т.1,2. Мухитдинов Н.М., Паршина Г.Н. Лекарственные растения. -Алматы: Қазақ университеті, 2017ж.. - 308 с. Әметов Ә.Ә. Ботаника.Алматы. 2003,135бет. Ковалев Н.Г. Лечение растениями. М.: Издательство «медицина».1972 Петров В.В. Растительный мир нашей Родины. М.: Издательство «Просвещение». 1991 Петров Д.Ф. Генетика с основами селекции. М.: Издательство «Высшая школа».1971 Сыбанбеков Қ.Ж. Жабайы өсімдіктер сыры. Алматы «Қайнар». 1986 Цингер А.В. Занимательная ботаника. Издательство «Наука». 1952 Редкие и исчезающая флора СССР. Л.: «Наука».1981 Юдин Ф.А. методика агрохимических исследований. М.: Издательство «Колос».1971 жүктеу/скачать 0,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1 2