Сөж тақырыбы: Радиациялық баланс Орындаған: Абдуламит Е

ҚР Білім және Ғылым министрлігі 
Әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті 
 География және табиғатты пайдалану факультеті 
География, жерге орналастыру, кадастр кафедрасы 
 
СӨЖ
 
Тақырыбы:
Радиациялық баланс

Орындаған: Абдуламит Е. 
 
Қабылдаған: Оразымбетова К.
Алматы, 2021ж 

Радиация - дегеніміз энергияның толқын және бөлшек (өте ұсақ) түрде 
ауаға және денеге (физикалық дене) таралуы. 
Радиация бірнеше топқа бөлінеді: 
Электромагниттік радиация, мысалы, микротолқындар (тамақ жылытатын 
пеште болады), инфрақызыл сәулесі (лаборатория да көп қолданылатын 
инструментте болады), күн сәулесі, ултракүлгін сәулесі, рентген сәулесі 
және гамма радиация. 
Бөлшекті радиация - бұған алфа радиация, бета радиация және нейтрон 
радиациясы жатады. 
Акостик радиация- ултрадыбыс толқындары, дыбыс толқындары жатады. 
Гравитациялық радиация - гравитациялық толқындардан пайда болады. 
Қандай радиация зиянды? 
Энергиясы 10 eV (электрон вольт) тан жоғары болатын радиация өте 
зиянды. Бұндай сәулелер немесе толқындар денеде өзгеріс тұғызады. 
Ондай зиянды радиацияға жататындары: α, β, және γ сәулелері, Рентген 
сәулесі. 
Бұл сәулелер қайдан шығады? 
Рентген сәулесі біз медицинада үнемі қолданылатын Рентген апаратыннан 
шығады.
Ал α, β, және γ сәулелері біріншіден күннен шығады да жерге өте аз 
мөлшерде жетеді. 
Екіншіден атомдық номері 84 тен үлкен (Tc мен Pm ді қоспағанда) барлық 
металдар радиоактивті болып келеді. 
Ал радиоактивті металдар өте бағалы болып келеді. Ондай металдар 
ядролық қаруларда, атом оғында (атом бомбасы), радиоактивті 
змрандарда, Атом Электр Станциясында қолданылады. 
Қоршаған ортаның адам организміне теріс әсер ететін факторларының бірі 
радиация болып табылады. Радиация адамның клеткалары мен 
органдарының түрлі функцияларына зиянды әсер етеді. Радиация әсер 
еткенде клеткалардың шапшаң бөлінуі, құрылымы мен құрамының өзгеруі 
мүмкін. Радиациялық сәулелену тұқым қуалаушылық аппаратын 
өзгертуге, яғни мутацияға душар етуі мүмкін. 

Соңғы он жыл ішінде радиациялық сәулеленудің табиғи фоны көтерілді. 
Бұл кейбір елдерде ядролық қарулардың өндірілуіне, ядролық 
энергетиканы пайдалануға, уран өндіруді көбейтуіне, радиация 
қалдықтарының дұрыс сақталмацуына байланысты болып отыр. Осыған 
байланысты барлық тіршілік иелеріне - өсімдіктерге, жануарларға, 
адамдарға нақты қауіп төнді. Мутация көлемі ұлғайды, тұқым қуалайтын 
әр түрлі аурулар, дамуында түрлі кемістіктері бар (қатерлі аурулары, 
сәлелік аурулары және тағы басқа) ауру балалар мен адамдардың саны 
ұлғайды. Табиғаттың барлық жерлерінде табиғи радиабелсенді сәулелері 
болады. Барлық тірі организмдер сияқты адамға да табиғи сәулелердің 
әсері тиеді. Сәулелердің артық мөлшері адам организмде ауытқуларды 
және әр түрлі ауруларды туғызады. Сондықтан адам радиосәулелердің 
мүмкіндік мөлшерін анықтай алуы тиіс. Оны дозиметр деп аталатын 
арнайы құралмен өлшейді. Сәулелердің артық мөлшері организмнің 
ауруға қарсы мүмкіндігін төмендетеді, тыныс алу, көз, тері және тағы 
басқа ауруларға себеп болады.
Жер бетінің радиациялық тепе-теңдігі деп белгілі бір көлемдегі немесе 
белгілі бір беттегі сәулелену ағындарының алгебралық қосындысы, яғни 
жұтылған сәулелену мен осы беттің әсерлі сәулеленуі арасындағы 
айырмашылықты айтады. Оның жылдық мәндері әдетте Жер үшін оң. 
Климат түзуші факторлардың бірі, ауылшаруашылық дақылдарының 
микроклиматының маңызды сипаттамасы және олардың фотосинтезінің 
шарттары. Жер атмосферасы үшін радиациялық баланс оң бөліктен – 
жұтылатын тікелей (S ') және шашыраңқы күн радиациясынан (D), сондай-
ақ жер бетінің жұтылатын ұзын толқынды сәулеленуінен (инфрақызыл) 
және тұтынылатын бөлігі – жылудан тұрады. атмосфераның жер бетіне 
(атмосфераның қарсы сәулеленуі деп аталатын) және ғарыш кеңістігіне 
ұзақ толқынды сәулеленуінен болатын шығын.
Жер асты бетінің радиациялық балансының оң бөлігі астыңғы бетке 
жұтылатын тура және шашыраңқы күн радиациясынан, сонымен қатар 
атмосфераның жұтылатын қарсы сәулеленуінен тұрады. Тұтынылатын 
бөлік өзінің жылу сәулеленуіне байланысты астыңғы беттің жылу 
жоғалтуынан тұрады. 
Радиациялық тепе-теңдік күннің горизонттағы биіктігіне байланысты, ол 
күннің уақытымен, жыл мезгілімен, ендікпен, сонымен қатар жер бетінің 
альбедосымен, атмосфераның мөлдірлігімен, бұлттылықпен анықталады.

Радиациялық баланс күндіз оң, түнде теріс. Радиациялық тепе-теңдік 
белгісінің керісінше өзгеруі күн шыққаннан кейін шамамен бір сағат және 
күн батқанға дейін бір сағат бұрын болады. Оң радиациялық баланс жер 
бетіндегі жылудың артық болуын білдіреді, ол турбулентті ағындар және 
жылу алмасу түріндегі энергияның шығуымен, фазалық ауысулар үшін 
жылу шығынымен өтеледі. Теріс тепе-теңдік атмосферадан және 
топырақтың немесе судың тереңдігінен энергия ағыны арқылы 
толтырылатын жылудың жетіспеушілігін білдіреді. Радиациялық тепе-
теңдіктің мәні, оның кеңістіктегі біркелкі еместігі атмосфералық 
циркуляция режиміне әсер ететін жер бетіндегі ауаның жылыну немесе 
салқындау аймақтарын анықтайды. 
Далада радиациялық баланс Ю.Д.Янишевский құрастырған, көлденең 
орнатылған екі пластинадан (радиация қабылдағыштардан) тұратын 
теңгерім өлшегіштің көмегімен өлшенеді: біріншісі – зенитке, екіншісі – 
жер бетіне. Пластиналарға түсетін радиацияның айырмашылығына 
байланысты температура айырмашылығы пайда болады, ол электр тогын 
тудырады, оны гальванометр тіркейді. 
Пайдаланылған әдебиеттер : 
1.https://ru.m.wikipedia.org 
2. Stud.kz 
3. Rad.org.by