Сөж тақырыбы: Вербалды коммуникациядағы мәдениеттің психологиялық ерекшеліктеріне салыстырмалы талдау жасау
жүктеу/скачать 87,33 Kb.
|
Психология семинар
|
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті Факультеті: «Георафия және табиғатты пайдалану» Кафедрасы: «Картография және геоинформатика» СӨЖ Тақырыбы: Вербалды коммуникациядағы мәдениеттің психологиялық ерекшеліктеріне салыстырмалы талдау жасау. Орындаған: Тлекаев Алишер Тексерген: Адилова Э.Т Аңдатпа: Әлемдік интеграцияға байланысты елімізде шетел тілін оқыту өзекті мәселеге айналып, білім саласына өзгертулер мен жаңартулар енгізу өмір талабы болып қалмақ. Мақалада коммуникация терминині жан-жақты зерттеріп, оның шықан тарихы мен түрлерін анықтап, шетел тілін оқытуда студенттерге мәдениетаралық коммуникациялық құзіреттілікті қалыптастырудың маңыздылығын көрсетеді. Түйінді сөздер: коммуникация, мәдениетаралық коммуникация, мәдениет, үлгі, бейвербалды және вербальды коммуникация, шетел тілі. Annotation: According to the worldwide integration in our country teaching a foreign language is becoming an actual issue, and implementation of the new teaching method into the education system remains as a require of life. In this article the term communication was investigated broadly, and its types have been distinguished, the importance of formation intercultural communication has been represented as a compulsory discipline for students. Key words: communication, intercultural communication, culture, model, verbal and non-verbal communication, foreign language. XIX – ғасырда әлемнің беделді жоғарғы оқу орындарында реторика кафедрасы ашылып, ғалымдар мен қоғамдық қайраткерлер реторика пәні бойынша дәрістер беруді бастады. 1800-1900 жылдар аралығында реторика қоғам өміріне араласатын адамдарды сөйлеу мәнеріне үйретті. Чикаго Университетінде 1900 ж. Коммуникация жеке пән болып қалыптасты. Соңғы ғылыми зерттеулерде коммуникацияның сегіз түрі анықталған [1, 26 б.]: 1. интратұлғалық коммуникация – intrapersonala communication – дегеніміз тұлғаның жеке ойлауы, яғни, адамның өз-өзіне сөйлесуі; 2. тұлғааралық коммуникация – interpersonal communication – екі адам арасындағы әңгіме; 3. топтық коммуникация – group and team communication – шешім қабылдау барысында туындайтын, арасында өздерінің лидері бар шағын топ; 4. қоғамдық коммуникация – public communication – ремти түрде тұлғаның қоғам алдында тұрып сөйлеуі; 5. ұжымдық коммуникация – organizational communication – жұмыс бабына байланысты туындайтын әріптестер арасындағы коммуникация; 6. ақпараттық коммуникация – mass communication – ақпарат құралдары мәдени құндылықтарға қатты әсер етеді, мәселен, қыз балалардың киіну стильдері; 7. тұлғалық және әлеуметтік ақпараттық құралдар — personal and social media – техниканың дамуына байланысты ақпараттық құралдар адамдар арасындағы коммуникацияны одан әрі жақсарта түсті, мәселен, ғаламторда қоғамдық желілерді қолдану арқылы адамдар тез әрі тиіммді түрде коммуникацияға түсе алады; 8. мәдениетаралық коммункация – intercultural communication – екі түрлі мәдениет иесінің арасындағы қатысым. Коммуникация (лат. Communicatio – ортақ қылам, байланыстырам, қарым-қатынас орнатам) — адамдардың өзара қарым-қатынасының формасы, ой бөлісу түрі. Аристотельдің түсіндіруінше, коммуникация дегеніміз тұлғамен, оның сөйлеу әрекетімен, оны тыңдайтын аудиториямен және оның сөйлеу мақсатымен байланысты процесс [1, 33 б]. Лоретаның тұжырымдауынша, коммуникация символдар жиыны, өйткені біз адамның ойын, сезімін тікелей біле алмаймыз. Мысалы: ғашықтар бір-біріне сезімін білдіру үшін жүзік сыйлайды. Cонымен қатар, Лорета коммуникацияның үш түрлі үлгісін көрсетті: 1. Сызықты үлгі – linear model. 1948 ж. Харолд Ласвел коммуникацияның сызықты түрін анықтады: кім айтты – нені — қандай жолмен – кімге — қандай нәтижемен айтылды? Бірақ 1979 ж. Клаудио Шанон мен Варен Вивер бұл үлгіні өңдеп, дыбыстық коммуникацияны қосты, себебі адам сөйлегенде интонация арқылы адамның ойын түсінуге болатындығын дәлелдеді. 2. Өзара белсенді үлгі – interactive model. 1955 ж. Вилбур Шрам коммуникацияның екінші үлгісін бейнеледі, егер адам коммуникацияға түскенде ақпаратты алып қана қоймай, оған кері жауап қайтарады. 3. Транзакциялық үлгі – transactional model. Коммуникацияның екі үлгісінің болғандығына қарамастан, 1997 ж. Ж. Т. Вууд үшінші үлгіні ойлап тапты. Вуудтың айтуынша коммуникация алма кезек болуы мүмкін емес, яғни бірінші адам сұрап, екінші адам жауап қайтарумен шектелмейді. Сонымен қатар, адам коммуникацияға түскенде бірін бірі күтпей сойлесе береді. Сондай-ақ, мұнда сыртқы дыбыстық әсерлер коммуникацияның мазмұнының өзгеруіне әсер етеді. Демек, коммуникативтік актіде белгілі бір мазмұны бар информацияны тіл арқылы алып-беру әрекеті іске асады, демек, қараым-қатынас барысында информация А есімді коммуниканттан Б-ға көшіп, керісінше, Б А-ға жауап қайтару немесе лебізін айту кезінде ауысып отырады. Коммуникацияның екі түрі бар [2]: бейвербалды коммуникация – сөйлеусіз іске асады, яғни сөздерсіз қозғалыс арқылы қатысымға түсу; вербалды емес қарым-қатынас — «дене тілі», «ым-шара тілі» деген ұғымдармен байланысты. Бұл қарым-қатынас құралына – поза, ым-шара, мимика, визуалды қатынас, тұлға аралық дистанция т. б. жатады; ал вербальды коммуникацияда тіл қолданылады, вербалды қарым-қатынас тіл, сөйлеу арқылы жүзеге асады, демек сөздер арқылы ақпарат беріліп, оған жауап қайтару түрінде жүзеге асады. Коммуникация семиотикалық амалдар арқылы іске асады. Сондықтанда сөйлеу этикетін лингвистикалық мәдениеттану тұрғысынан қарастырған кезде осындай бейвербалды компоненттерге ерекше көңіл аудару қажет. Бейвербалды амал-тәсілдер тілдік қатынаспен қатар мағыналық реңк береді. «Паралингвистика» тіл білімінде тілдік емес, демек, бейвербалды амалдарды қарастыратын бөлім. Вербалды емес қарым-қатынас ерекшеліктеріне байланысты зерттеулерді шетелдік ғалымдардың, Пол Экман, Аллан Пиз, Барбара Пиз, Роджер Акстел, Альбер Мерабян, Альберт Шефлен, В.Б. Шапарь, Э. Холл, Д. Ньюренберг, Г. Калеро, С. Данкелл, А. Штангль, Карстен Нимиц, А.Л. Ярбус, т.б. еңбектерінен көруге болады. Вербалды емес қарым-қатынас ерекшеліктерін білу әңгімелесушіні жақсырақ тануға ғана емес, сондай-ақ айтылған сөздің басқа адамдарға қалай әсер еткенін алдын ала көруге мүмкіндік береді, яғни қажетті нәтижеге жету үшін әрекетті және мінез-құлықты өзгертудің қажеттілігі жайлы білуге болады [2]. Кез келген «жемісті» қатынастың кепілі сенімді контакт болып табылады. Ал мұндай контакт сіздің не айтқаныңызға ғана емес, өзіңізді қалай ұстағаныңызға байланысты, әсіресе іскерлік қарым-қатынаста. Ғылыми ортаға «паралингвистика» терминін алғаш рет американдық зерттеуші А. Хилл ХХ ғасырдың қырқыншы жылдары енгізген. Коммуникациядағы бейвербалды элементтер семиотика ілімінде зерттеледі, осындай ғылыми зерттеулердің бастауында Р. Бердвистелл, Л. Вест, Т. Сибеок, Э. Сепир, В. Стокоу, Дж. Трейгер, Э. Холл т.б. ғалымдар болды. Олар коммуникативтік актіні вербалды және бейвербалды компоненттердің жиынтығы ретінде қарастырды. Коммуникативтік актідегі бейвербалды тәсілдерді зерттеу «кинесика» ұғымымен тығыз байланысты. Кинесика – kinesis — грек тілінен аударғанда «қозғалыс» деген мағынаны білдіреді. Тіл білімінде кинесика коммуникацияға енетін және қарым-қатынас барысында қолданылатын кинемалар, мимикалық және пантомикалық қозғалыстар, дене қимылдары сияқты ұғымдардың жиынтығы ретінде анықталады [8. 119-123 б.]. Кинесика паралингвистика, жалпы тіл білім, қарым-қатынас теориясы, лингвоелтану т.б. пәндердің аумағында қарастырылады. Кинемалар қарым-қатынастың ежелгі формаларының рудименті болғандықтан, кез келген этностың ұлттық.-мәдени ерекшеліктерінің белгісі болады, сол себептен бүгінгі күні кинесика ұғымы және оған жататын құбылыстарды лингвистикалық мәдениеттану пәнінің объектісі ретінде зерттеу қажет. Кинесиканың ерекшеліктері мен функционалдық жүйесін ғылыми тұрғыдан алғаш рет қарастыру белгілі ғалым Ч. Дарвиннің үлесіне тиді. Зерттеуші тілдің шығу тарихы мен дене қимылы, ымның дамуындағы байланыстарды ұштастырды. Лингвистикада осы мәселе ХХ ғасырдың елуінші жылдарының басында АҚШ пен Англияда П. Бэтсон, М. Джос, У. Лабарр, П. Оствальд, Э. Станкевич, Ч. Хукетт т.б. тіл мамандары мен психологтардың жұмыстарында қарастырылды. Ал бұрынғы Кеңес Одағын қамтитын елдерде сонғы қырық.-елу жыл көлемінде осы ұғым сөйлеу әрекетінің элементі ретінде Б. А. Успенский, Т.М. Николаева, Г. В. Колшанский, А. А. Леонтьев, Е. Ф. Тарасов, Ю. А. Сорокин, В. В. Андриянов, т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған. Белгілі ғалым Д. Хаймс атап өткендей, тілдердің арасындағы айырмашылық олардың коммуникативтік қызметіне байланысты, сондықтан да кез келген тілде өтетін қарым-қатынас процесінде тілдік және бейвербалды компоненттер ұлттық нышандарға ие. Паралингвистикалық амалдарға фонация (сөйлеу тембрі, дауыс екпіні, мелодиялық құбылыстар, кідірісті толықтырушы элементтер т.б.) және кинесика (ым, дене қимылы мен қалыбы) жатады. Аталған бірліктердің барлығы кез келген тілде кездеседі. Олар — қарым-қатынасқа қосымша мағына береді; кейбір тілдік амалдардың орнына қызмет атқарады; вербалды компоненттермен бірге коммуникативтік процесті жалғастырады; Р.С. Немов вербалды емес қарым-қатынастың маңызы зор екендігімен келісе отырып, кеңес беру барысында клиенттің психологиялық жағдайы мен жеке тұлғалық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін белгілерді көрсетті. Олар: мимика, жест, интонация. · Қолын басына қоюы — өзіне сенімді, өзгелердің алдында жоғары санайтын адамдардың қимылы. · Егер адам қобалжып, сынау немесе қорғаныс позициясын ұстанса – екі қолын көкірегінің алдына жинастырады; · Қолын көкірегіне жинастыруы – қорғанысты қажет ететін жағдайда тығылуға деген ұмтылыстың белгісі; · Егер сізбен әңгімелесуші адам екі қолын көкірегіне жинастырса, ол сіздің дегеніңізбен келіспей тұрғаны; · Өзінің жағымсыз сезімдерін жасыруға деген ұмтылысты иықты қарсы қолдың саусақтарымен қысқаны арқылы байқауға болады; · Егер қолды көкірекее жинастырғанда бас бармақ жоғары қараса, ол адам өзінің дәрежесін жоғары санағаны; · Қолды айқастыру, сондай-ақ, қорқыныш сезімінің туындағанын көрсетеді; Егер адам тамақ астын уқаласа, ол шешім қабылдау үстінде отыр; · Егер адамға өзінің шешімі жайлы айтуды сұрағанда ол аузына бір зат (саусақ, көзілдірік) салса, ол сенімсіз, алаңдауда, оған ойлануға уақыт керек болғаны; Егер адам желкесін алақанымен сипап, көзін шетке тартса, ол адам өтірік айтуда; · Екі қолын беліне қойып, бір қолымен екінші қолының білегін ұстаса, ол адам ашулы, ренжулі күде және өзін «қолға алуға» тырысуда; · Адам ашулы болған сайын, оның арқасындағы қолылы жоғары көтеріле түседі; · Адамның өтірік айтқанын немесе шынайы еместігін көрсететін белгілер: басын, бет бөліктерін қолымен ұстауы, әсіресе, аузын, мұрнын, көзін, құлағын және мойнын; · Саусағын аузына салуы, қолдауды қажет еткені. · Саусақпен немесе тырнақпен устел бетін тарсылдату шыдамсыздықтың белгісі; · Егер айқасқан қолдару жоғарыда болса, бұл адаммен келісу қиын болады [3]. Қарым-қатынастың бейвербалды түрі көптеген зерттеу жұмыстарының тақырыбына айналған. Ғалымдар паралингвистикалық амалдардың сөйлеу әрекетіндегі маңызын айта келе олардың атқаратын қызметін пайызбен есептеп көрсетті. Мысалы: француз психологы Француа Сюлже және ғалым Альберт Мейербан адамдардың қарым-қатынасы вербалды амалдар (тек сөз арқылы) 7%, интонация, дыбыс және үн арқылы 38%, ал бейвербалды тәсілдердің көмегімен 55% өтеді деп атап көрсетті. Ал профессор Бердвислл сұхбат кезінде тіл 35%, ал бейвербалды амалдар 65% қызмет етеді деген тұжырым жасаған.[4. 162 б]. Паралингвистикалық амалдардың этно-мәдени белгісі ретінде олардың ұлттық мәдениетіне, соның ішінде салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпына байланысты туған ерекшеліктерін атау керек. Кез келген лингвомәдени қауымдастық басқа социумдардан кинесикалық жүйесінің айырмашылықтары мен ұқсастықтарына байланысты өзгешелетіні белгілі. Сол себептен тілдегі паралингвистикалық факторлар белгілі бір этностың ұлттық белгілері тұрғысынан зерттеліп, сол тілді үйренушілерге оқытушы ақпарат беруі қажет. Коммуникацияның келесі бір түрі вербальды деп аталады. Коммуникациястильдері түрлі мәдениеттерде түрленіп отырады. Мәселен, Т.Г.Грушевская, В.Д.Попков, А.П.Садохин [5. б. 165-169] вербальды коммуникацияның төрт тобын (класын) бөледі: * тура және тура емес; * астарлы, дәл және сығымдалған; * тұлғалық және жағдайлық; * инструментальды және аффективті. Вербальды коммуникация стильдерінің арқайсысына кеңірек тоқталайық: 1) Коммуникацияның тура және тура емес стилі. Осы стилдердің арқасында адамның ішкі пайымын және қатынас үрдісіне пиғылын білдіру дәрежесі айқындалады, яғни адамның ашықтығының дәрежесі айқындалады.Тура стиль адамның шынайы пейіл білдіруімен байланысты. Тура емес стиль қатынаста адамның тілегін, сұранысы мен мақсатын жасыруына мүмкіндік береді. Коммуникацияны таңдау түрлі мәдениеттерде қатынастың контекстуальдылығымен байланысты екені сөзсіз. Зерттеушілердің пікірінше, қатынастың тура, қатаң стилі төмен контекстуальды (айтылу контексі маңызды емес мәдениеттер) американдық мәдениетке тән, онда айтылмай қалу аз. Американдықтар сөйлесіп тұрған адамын тура да ашық әңгімеге тартады, оларға „Көңіліңіздегіні айтыңыз“, „Іске көшейік“, „Тура айтыңыз“ сияқты айтылымдар тән.Жоғары контекстуальды (айтылым контесі үлкен роль атқарады) мәдениеттерде тура емес стиль коммуникацияның жетекші стилі болып табылады. Мұндайда тура емес, қос мағыналы коммуникация басым болады, бұл басқа адамды сыйлаудан туған. Бұл көбіне ұжымдық мәдениеттер. Мәселен, „ керегі жоқ“ немесе „сізбен келіспеймін“ деп кесіп айтпайды. Әдетте олар „негізі сізбен келісемін“ немесе „сізге жаным ашиды“ сияқты жалтарма жауаптар береді. Мұның бас тарту екенін жағдайдың контексінен түсінеміз. 2) Коммуникацияның озат, дәл және сығымды стилі. Бұл стильдер тілдің экпрессивті құралдарын, үзілісті, үнсіздікті қолдану дәрежесін көрсетеді. Озат немесе астарлы стиль қатынаста бай, экпрессивті тілдің қолданылуын қажет етеді. Мәселен, араб мәдениеттерінде сыйдан бас тарқанда, „жоқ“ деп қана қоймай европалықтың немесе американдықтың көзқарасы тұрғысынан мүлде қисынсыз анттар мен сендіру сөздерін қоса айтады. Себебі кейінгілер қысқа айтылымды қажет ететін дәл стильді қолдануға үйренген. Дәл стиль ақпарат беру үшін қажетті және барынша қысқа (қажеттіден көп те емес, аз да емес) айтылуында. Сығымды стильге қысқалықпен қоса жалтару, үзіліс жасау мен мәнерлі үнсіздік те енеді.Көптеген таяу шығыс мәдениеттеріне астарлы, Батыс Европа мен АҚШ үшін дәл, көптеген азиялық мәдениеттер мен американдық үндістердің кейбір мәдениеттеріне сығымды стиль тән. 3) Коммуникацияның тұлғалық және жағдайлық стильдері. Коммуникацияның тұлғалық стилі қатынаста екпінді индивидтің тұлғасына, жағдайлық стилі оның рөліне түсіреді. Вербальды құралдармен тұлғалық стильде мен-ұқсастық, ал жағдайлық стильде рольдік ұқсастық күшейтіледі. Әлеуметтік теңдікті білдіретін тіл тұлғалық стильді пайдаланып, жеке (индивидуальный) мәдениеттерге тән, жағдайлық стиль қоғамдық қатынастардың сатылығын білдіріп, ұжымдық мәдениеттерге тән деуге болады. Мәселен, американдықтар басқалармен араласқанда мінез-құлықтың формальды кодтарынан, атақ-даңқтан, құрмет көрсету мен салт-дәстүр нақыштарынан қашқақтайды. Ол сөйлесіп отырған адамын атымен атап, вербальды қатынас стилінде жыныстық айырмашылық жасамауға тырысады. Жапондықтар өздерінің адами қатынастарында формальдықты ең басты санайды. Олар қатынастың сыпайы және болжамсыз болуына мүмкіндік береді. Жапон тілі әңгімеге қатысушылар рольдік позицияға қоюға, дәрәжелік сатыда әркімнің орнын айқындауға бейім. 4) Коммуникацияның инструментальды және аффективті стильдері. Бұл стильдер вербальды коммуникацияға қатысушылардың қайсысына бағдарлануымен айрықшаланады. Қатынастың инструментальды стилі сөйлеуші мен коммуникацияның мақсатына, ал аффективті стиль тыңдаушы мен коммуникацияның үрдісіне бағдарланған. Инструментальды стиль айқындылыққа жетісіп, әңгімелеушінің келісімін алу үшін дәл білімге сүйенеді. Инструментальды стиль адамның өзіне сенуіне, бет-бейнесін көрсетуіне, жеке қасиетін білдіруіне және өзгеге тәуелді болмауына мүмкіндік береді. Аффективті стиль, керісінше, қатынас үрдісінің өзіне, әңгімелеушінің сезімі мен сұранысына бейімделуге, топтық үйлесімге жетісуге бағдарланған. Бұл аффективті стиль кезінде адамның байқап сөйлеуіне, оқыс пікір айтудан сақтануына соқтырады. Сол үшін дәлсіздіктерге сүйеніп, тура, кесіп айтудан қашқақтайды. Әңгімелесуші екі жақта осы стильді ұстанса, айтылғанды түсіндіру, оны тексеру проблемасы үнемі туындайды, бұны жанама түрде жүргізуге тура келеді. Мұндай жағдайда не айтылғаны емес, не істелгені маңызды. Сөйлеудің аффективті стилінде қатынас контексі ерекше маңызға ие болады. Қатынастың жапондық стилі коммуникацияның аффективті стиліне үлгі бола алады. Сөйлеушіден сөздер арасындағы мәнге интуитивті сергектік таныту күтіледі. Сөйлеушілерден бірін бірі түсіну үрдісін өзіне басты мақсат етіп қояды. Сөздердің өзі вербальды айтылымдар нақты мазмұнға шара ретінде ғана қызмет етеді, оларды ақиқатты бейнелейтін нақты фактілер ретінде ешкім қабылдамайды [6, б. 73−75]. Коммуникативтік стильдердің аталған варианттары барлық мәдениеттерде бар, алайда арқайсысы оны өзінше бағалап, оларға өзіндік мән береді. Әр жағдайда коммуникация стилі белгілі бір мәдениеттің негізінде жатқан құндылықтар мен нормаларды, әлемді өзіндік танымын көрсетеді. Сөйтіп, коммуникация, тіл, қоғам, мәдениет сияқты ұғымдар түрлі мәдениет иелерінің арасындағы қатынаста тілдік сәйкессіздік туу тұрғысынан мәдениетаралық коммуникациясын маңызын ашу үшін теориялық негіз жасауға ықпал етті. Тілдің байлығы мен маңызы жеке халықтың мәдени факторлары арқылы ашылады [7]. Мәдениетаралық коммуникацияны жеке ғылым ретінде де қарастыруға болады. жүктеу/скачать 87,33 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|