Сопылық және «бақыт алхимиясы» Қартабаева Е. Т

Қ-42
Сопылық және «бақыт алхимиясы»

E-mail: erke_66@mail.ru

E-mail: baxa14@mail.ru

Мақалада исламның сопылық бағытындағы «бақыт алхимиясы» мәселесі қарастырылады. Бұл мәселе орта ғасырларда мұсылмандық Шығыстан бастау алып, кейін Еуропа елдеріне де кеңінен мәлім болған болатын. Бақыт алхимиясы тақырыбына көптеген ортағасырлық сопы ғұламалары қалам тартты, соның ішінде, әсіресе Абу Хамид әл-Ғазали өзінің басты еңбектерінің бірін «Бақыт алхимиясы» деп атап, осы еңбегінде аталмыш мәселені жан-жақты әрі толық ашқан болатын. Бұл мәселе кейінгі дәуірлерде де күн тәртібінен түскен емес. Атап айтқанда ХХ ғ. басында өмір сүрген, Үндістаннан шыққан сопы ойшылы Хазрат Инаят Хан бақыт алхимиясы төңірегінде көптеген ізденістер жасады. Біз мақаламызда сопылардың осы еңбектерін негізге алдық.

«Бақыт алхимиясы» ұғымын дұрыс түсіну үшін, ең алдымен, сопылардың ерекше, құпия тілін, бұл тілдегі символдар, тұспалдар, ишара, бір сөзбен айтқанда аллегория түсінігінің мәнін ашу, игеру қажет. Сопылардың өз практикасында немесе шығармашылығында «астыртын тілді» пайдалануын зерттеушілер олардың ортодоксалды дінбасыларынан, ресми «шіркеуден» немесе биліктен өздерінің шынайы ойларын жасыру үшін қолданған тәсілі деп түсіндіреді. Атап айтқанда, қазіргі түрік зерттеушісі, профессор Хасан Камиль Йылмаздың пікірінше, сопылардың аллегориялар мен символдар тілін қолдануының себебі, олардың өздерінің рухани рахатқа бөлену сезімдерін бұл сезімдерді түсінбейтін адамдардан жасыру болған [1, 10 б.]. Шынында да, діннің формальді, сыртқы қабатын ғана қарастыратын «дүмше молдалардан» діннің шынайы, ішкі өзегін басшылыққа алатын сопылардың діни түсініктері бөлектеу болды. Осы жағдай сопылардың өз ойларын бүркемелеп жеткізуінің бір себебі болған шығар.

Сопылардың аллегория тәсілін кеңінен пайдалануының тағы бір себебі, біздің ойымызша, сопылардың негізгі мақсаты – адам баласының санасын, рухын ояту, сол арқылы адамның өзін өзі тануы, Алланы тануына қол жеткізуі болуымен байланысты болған тәрізді. Ал қалыпты, стереотипті түсініктер, сөздер санаға әсер ете қоймайды (құлаққа жауыр болған, әбден үйреншікті болып кеткен стереотиптер, шаблонды ойлар, қасаң қағидалар ғылымды дамытпайтындығы, керісінше оның тоқырауына ықпал ететіндігі қазіргі ғылымда мойындалып отыр). Сопылар қолданатын тұспалдар, ишаралар (аллегория) шынайы ақиқатты, мәнді (Алланы) бүркемелеп тұрған формалардың (материалдық әлемнің) ар жағына үңілуге, мәнге жетуге бағыттайды (адам санасының бір ерекшелегі құпияны ашуға ұмтылу екендігін психология ғылымы анықтап отыр). Оның үстіне, сопылар, негізінен, шығармашылық адамдары болды – ортағасырлық мұсылман елдерінде әдебиет пен өнердің ең ірі өкілдері сопылардан шыққандығы тарихи факт. Ал шығармашылықтың тілі аллегориялық тіл екендігі белгілі, әсіресе поэзияда метафора, теңеулер кеңінен қолданылады.

ХХ ғасырдың атақты сопылық зерттеушілерінің бірі Идрис Шахтың пікірінше, сопылардың құпия тілінің қалыптасуына араб тілінің өзіндік ерекшеліктері ықпал еткен [2, 37]. Атап айтқанда, бұл тілде бір түбірден әр түрлі мағыналар беретін бірнеше сөздер шығаруға болады. Оның үстіне бұл тілде тек дауыссыз дыбыстар ғана қағазға түсіріліп, дауысты дыбыстар контекске қарай қойылатындықтан (константты жазу) бір түбір көптеген мағынаға ие болды. Араб тілінің осы ерекшелігін шебер пайдалана отырып, сопылар өздерінің ерекше тілін қалыптастырды. Құпия тілді ортағасырлық атақты сопы ғұламаларының бәрі бірдей қолданды десек артық айтпаймыз.

Сопылық әдебиетте бақытқа жеткізетін жолды немесе әдіс-тәсілді «алхимия» деп атау қабылданған. Сопыларға тән аллегориялық символдар тілінде алхимия процесі былай суреттеледі: философиялық тастың көмегімен қарапайым металды химиялық әдіспен алтынға айналдыруға болады. Бұл символдық идеяларды дұрыс түсінбей, тура мағынасында қабылдаған адамдар белгілі бір қоспалардың қосындысы (химиялық реакция) арқылы қолдан алтын жасап шығарамыз деп, бос әурешілікпен көп уақытын текке өткізді [3]. Бұл қателік француз химигі Бертело, 1888 ж. көптеген әр түрлі алхимиялық құжаттарды жинақтап, зерттегеннен кейін де түзетіле қоймаған тәрізді. Бертеллоның мұқият зерттеулерінің нәтижесінде, мұндай құжаттың ең көнесі 2000 жылдай уақыт бұрын жазылғандығы анықталды. Аталмыш зерттеу жарық көргеннен кейін де ортағасырлық алхимия ежелгі Египет пен Грекияда ерекше дамыған металлургияны тоқыратушы адасушылық болды деген жаңсақ пікірлер сақталып қалды [2, 221 б.].

Бір сөзбен айтқанда, алхимиялық материалдарды зерттегенде алхимияның металлургиямен ешқандай қатысы жоқ екендігі, оның тек сопылардың адам баласын бақытқа жеткізу жолын көрсету мақсатында пайдаланған символдық терминдер жүйесі екендігі назардан тыс қалдырылған тәрізді.

Алхимияның ғылымда белгілі ең алғашқы атасы, яғни негізін қалаушы ҮІІІ ғ. өмір сүрген, Куфадан шыққан сопы Джабир Ибн аль-Хайан болып табылады [2, 222]. Оның еңбектерінде және кейінгі «алхимиктердің» трактаттарында үш элемент – тұз, күкірт, сынаптың қосындысы жөніндегі ілім қалыптасқан (философиялық тасты алу үшін осы элементтерді дұрыс мөлшерде араластыру керек). Ортағасырлық араб және латын тіліндегі еңбектерде Джабирді «ас-суфи», яғни сопы деп атағаны белгілі. Джабир Еуропада Гебер деген атпен белгілі болды.

Алхимия түсінігін жан-жақты қарастырған ортағасырлық сопылардың бірі әл-Ғазали болды, ол өзінің ең маңызды еңбектерінің бірін «Бақыт алхимиясы» деп атады. Осы еңбегінің кіріспесінде кітабының мақсатын көрсете отырып, ол былай деп жазады: «Адам баласы ермек үшін жаратылмаған; ол таңғажайып, кереметтің күшімен және қандай да бір ұлы мақсат үшін жаратылған. Ол мәңгілердің қатарынан болмағанымен, сонда да ол мәңгі өмір сүреді. Оның тәні төменнен, топырақтан жаратылғанмен, оның рухы жоғары, құдайлық табиғаттан. Тақуалықпен сынақтардан өткенде ол нәпсілік құмарлықтарынан тазарады, биіктейді, өз құмарлықтары мен ашу-ызасының құлы болудың орнына, періштелік қасиеттерге ие болады. Осы ахуалға жеткенде ол Мәңгі Сұлулықты тануда өз биігіне жетеді, енді ол бақыт деген тән құмарлықтарын қанағаттандыру емес екендігіне көз жеткізеді. Адам бойында осындай өзгерістерді жасайтын рухани алхимия (тексіз металдарды алтынға айналдартын алхимия тәрізді) жеңіл жұмыс емес және ол әркімнің қолынан келе бермейді. Сондықтан да осы алхимияны түсіндіру үшін автор осы еңбекті жазуды қолға алып, оны «Бақыт алхимиясы» деп атады» [4].

Ғазали өз еңбегінде алхимияның 4 құрамдас бөлігін көрсетеді:

1. 
   Өзіңді тану;
   
2. 
   Алланы тану;
   
3. 
   Осы дүниені сол күйінде, бұрмалаусыз, шынайы тану;
   
4. 
   О дүниені сол күйінде, бұрмалаусыз, шынайы тану.
   

Ғазалидің көзқарасы бойынша алхимия негізінде таным процесі жатыр және бұл процесс өзін-өзі танудан басталады. Өйткені сопылық дүниетаным бойынша адамның жаны – микрокосм, ал жалпы әлем – макрокосм. «Өзіңді танысаң, Алланы танисың» тезисін Мұхаммед пайғамбарымыздан бастап, барлық атақты сопы ғұламалары өз еңбектерінде атап өтеді.

Алайда сопылықтағы таным рационалды ғылымда қолданылатын танымнан бөлектеу. Сопылықтағы таным – «мағрифат» деп аталып, онда жүрекке басымдық беріледі. Әрине, адам баласын басқа мақлұқтардан ерекшелейтін ақыл-ойдың қажеттілігі мен маңызын сопылар мүлде жоққа шығарады деп жаңсақ түсінуге болмайды. Бірақ, егер ақыл-ой жүрекпен байланыспайтын болса, ол тек осы дүниенің, яғни физикалық әлемнің заңдылықтарын игерумен ғана шектеліп қалады. Осы дүние шектерінен шығып, Құдай әлемін тануға рационалды таным мүмкіндік бермейді. Сондықтан да рационалды ғылым сопылықты мистика, иррационализм деп қарастырады. Ал сопылар үшін мағрифат ешқандай да мистика емес, керісінше, нағыз шынайы таным, осы дүниелік құндылықтармен шектелген рационалды танымның біржақтылығынан азат, нағыз реалистік, кең әрі толық таным.

Негізінен алғанда, сопылықтағы алхимия тәсілімен алынатын «алтын» немесе «философиялық тас» ол адамның таза, пәк жүрегі, адамның Алладан берілген ең қасиетті мәні, ешқашан өлмейтін, мәңгі, тұрақты рухы. Нағыз, шынайы дін адамның осы ең қасиетті мәнін, яғни өз «Менін» тануына жол көрсетіп, сол арқылы бақытқа жеткізуге тиіс. Шынайы діндар адам нағыз бақытын тапқан адам. Өйткені Алланың көркем есімдерінің бірі - «Бақыт»: Алла махаббаттың, үйлесімділік пен сұлулықтың ең кемел мәні [3]. Бұдан шығатыны, егер белгілі бір дінді ұстанатын діндар кісі үнемі жабырқаулы жүретін болса, өзін бақытсыз сезінсе, онда бұл дін тоқыраған, оның формасы сақталғанымен, рухы жойылған, яғни формальді, догматизмге белшесінен батқан дінге айналып қалғандығы.

Адам баласының өз бақытын табуының жолдарын, сопылықтың өзіндік бір философиялық негіздемесін жасаған, сопылықтағы «вахдат-и вуджут» (болмыстың біртұтастығы) концепциясын жүйелеуші, ғұлама сопы Мухиддин Ибн Араби де қарастырады. Ибн Араби бақытқа жетудің жолы ретінде адам баласының осы дүниедегі, яғни материалдық әлемдегі құндылықтар мен игіліктерді Алланың сынағы деп қарастырып, қандай да болмасын жақсылық немесе қиындық көрсең де, қашан да Алла алдында ризашылық сезімде болу деп көрсетеді. Ибн Араби философиясында Алла мен адам арасындағы қатынастарда, ең алдымен адамның Алла алдында сұлу, көркем болуы талап етіледі. «Алланың өзі Сұлу және ол өз пенделерінен сұлулықты талап етеді [5]. Құранда Алла Тағала: «Ей Адам баласы! Әрбір құлшылық орнында зейнеттеріңді алыңдар (көркем киініңдер)» (Құран Кәрім. 7:31), тағы да: «Алланың құлдарына көркем етіп шығарған нәрсесін (киімін) және берген жақсы нәрселерін кім арам етті» де. «Бұл нәсібе дүние тіршілігінде иман келтіргендер үшін. Қиямет күні мүміндерге ғана» де. Білген елге аяттарды өстіп түсіндіреміз» (Құран Кәрім. 7:32) [6].

Алланың алдында кім көркем болмаса, ол Алланың ерекше сүйіспеншілігіне ие бола алмайды. Ал егер осы ерекше сүйіспеншілікке жете алмаса, ол Алланың сүйіспеншілігінен болатын игіліктерге де ие бола алмайды, яғни білімге, бақыт мекеніндегі әр түрлі көріністер мен берекеге қол жеткізе алмайды. Алайда бұл игіліктерге ол, дүниелік бос тіршілік, өркөкіректік пен мақтан үшін және басқалардың өзіне қызығуын туғызу үшін емес, тек Алла үшін көркем болса ғана қол жеткізеді. Адам баласы кез келген сынақта әрдайым Алладан сұрауы қажет, өйткені «Ол сондай Алла, ізгі, іс жүзінде қайсыларың жақсы, сынау үшін өлім мен тіршілікті жаратқан» (Құран Кәрім. 67:2).

Ибн Арабидің пайымдауынша Алладан болатын сынақтардың ең үлкені - әйел, байлық, бала және билік. Өз құлдарының біріне осылардың біреуін немесе бәрін бірдей берсе, ал құл Алла өзін не себепті сынап отырғанын түсініп, Алланың бергеніне шүкіршілік етіп, ризашылық сезімде болса, онда бұл сынақтар тура Жаратушының өзіне апарады.

Ал егер пенде Жарылқаушы иесіне шүкіршілік етпесе, ол Алланың ерекше сүйіспеншілігіне ие бола алмайды. Бұл жөнінде Алланың өзі Құранда: «Құлдарымнан шүкір етуші аз» деп көрсетеді (Құран Кәрім. 34:13). Алланың сүйіспеншілігіне ие болмағандар Алланы тани алмайды, Алланың дидарын көре алмайды және Ұлы Сынақ күні Алланың рахымына ие бола алмайды. Өйткені Алланың сүйіспеншілігі адамға ерекше білім (бұл жерде Ибн Араби ерекше білім деп сопыларға Алла тарапынан берілетін құпия білімді меңзеп тұрған тәрізді – Е.Қ.), рахаттану сезімі мен жақсы жағдай тарту етеді, мұндай сыйға ие болған адам басқалардан ерекшеленеді [5].

Ибн Арабидің бұл ой-тұжырымдары адам баласын бақытқа жеткізетін ең басты жол – Алла алдындағы ризашылық сезім, бұл дүниеде нендей жақсылықтарға жетсең де, оны Алланың сыйы деп қарастыруда жатқанын түсінеміз. Мұндай түсінік адам баласының барлық бақытсыздығының бастауы болып табылатын нәпсісінің (эгосының) тізгінделуіне, қоғамда өзін сыпайы ұстауына, өркөкіректік мінезінен арылуына, басқа адамдармен қарым-қатынасын дұрыс құруына, сайып келгенде әлеуметтік үйлесімділікке қызмет ететіні белгілі.

Ислам дінінің бастау көздері - Құран мен Сунна негізінде сопы ғұламалары дәйектеп, қалыптастырған бұл жол тек әлеуметтік үйлесімділікке ғана емес, ең бастысы адамның жан дүниесіндегі тыныштыққа, психикалық процестердің үйлесімділігіне, адам баласының Алланың ерекше сыйына ие болу сезімі арқылы өз бақытын табуына алып келеді.

Бір сөзбен айтқанда, сопылықтағы «бақыт» концепциясы бойынша адам баласының бақыты сыртта емес, оның жан дүниесінде, ішкі сезімдерінде жатыр. Санскрит тілінде жан «атман» деп аталып, ол бақыт деген мағына береді екен [3], яғни бұл бақыт адамның жанында орналасқан дегенді білдірмейді, адам жанының өзі бақыт дегенді білдіреді. Өйткені жан немесе рух Алланың адамға берген сыйы, тіршіліктің негізі. Сондықтан да өзінің жан дүниесін таныған адам бақытты, өйткені сол арқылы ол Алланы таниды, мәңгі бақытқа бөленеді.

----------------------

1. Хасан Камиь Йылмаз. Тасаввуф и тарикаты. Пер. с турецкого. – М., 2007.

2. Идрис Шах. Суфизм. – М., 1994.

3. Хазрат Инаят Хан. Алхимия счастья // www. Sufimovement.ru/happiness.htm

4. аль-Газали. Алхимия счастья //ikhlass.by.ru/kimiya.htm

5. Ибн Араби. Мекканские откровения ( ал-Футухат ал-маккиййа), т. 4 Перевод и комментарии А.В.Смирнова //www.sunhome.ru/books/n.ibn arabi

6. Құран Кәрім. Қазақша мағынасы мен түсінігі. Аударған Халифа Алтай. – Алматы, 2000.

В статье рассматривается проблема «алхимия счастья», которая была одной из важных проблем в суфийской философии. Это проблема берет свое начало из средневекового Востока и широко распростроняется и в странах Европы. Проблеме «Алхимия счастья» посвятили свои труды многие средневековые суфийские ученые, среди них особняком стоит Абу Хамид аль-Газали, который назвал одну из главных своих работ «Алхимией счастья». В этом труде он всесторонне освятил названную проблему. Эта проблема и в последующие времена не утратила свою важность. В частности индийский философ, живший в конце ХІХ –начале ХХ века Хазрат Инаят Хан много работал над этой темой. В статье мы опирались на эти труды суфийских мыслителей.