Современные тенденции развития иноязычного образования в высшей школе

1. 
   Артюшкина Л.В. Семантический аспект эвфемистической лексики в современном английском языке: Дисс… канд. филол. наук. - М., 2002.
   
2. 
   Будагов Р.А. Введение в науку о языке. М., 2003.
   
3. 
   Крысин Л.П. Эвфемизмы в современной русской речи. Русский язык конца столетия. - М., 1996.
   
4. 
   Ларин Б.А. Об эвфемизмах. Учёные записки ЛГУ, 1961.
   
5. 
   Лингвистический Энциклопедический Словарь / Под ред. В.М. Ярцевой. - М., 1990.
   
6. 
   Маковский М.М. Феномен табу в традициях и языке индоевропейцев. - М., 2006.
   
7. 
   Реформатский А.А. Введение в языковедение. - М., 2005.
   
8. 
   Сеничкина Е.П. Эвфемизмы русского языка. - М., 2006.
   

Қазақстанда қазақ және ағылшын тілдері арасындағы байланыста қандай да бір қиыншылықтар бар ма? Ол қиыншылықтарды шешудің қандай жолдары бар?

Әрине ол қиындықтарсыз болмайды ең негізгі себеп, ол Қазақстандық мектептердегі ағылшын тілінің қазақ тілінде емес, орыс тілінде жүргізілуі. Кез - келген мектепті алмайык, тіпті ауылдық жерлердегі мекетептерде де ағылшын тілі қазақ балаларының ана тілінде жүргізілген жок. Осылайша қазақ балалары орыс тілін білмей тұра, шет тілін осы тіл арқылы үйрене бастады. Ағылшын тілін қазақ тілі арқылы оқып - тану өте сирек кездесетін жайт болатын. Бұндай жағдайлар тек орта мектептерде ғана емес, сондай-ақ жоғарғы оқу орындарында да кең таралды.

Алайда бұл жағдай ХХІ ғасырдың 80 - 90 жылдарында өзгере бастады. Сонымен қатар қазақ мектептері де ашыла бастады, әсіресе аймақтық жерлер мен қалалық жерлерде. Осының нәтижесінде бүгінгі таңда ағылшын бұрынғыдай орыс тілінде емес, қазақ тілінде оқытыла бастады, жоғарғы оқу орындарында да студенттер ағылшын тілін қазақ тілінде үйрене бастады. Оған негізгі себеп болған ол қазақ тілді студенттердің 65 пайызға жетуі. Совет өкіметі кезіндегі педагогикалық мамандықтарды есептемегенде басқа жоғарғы және орта техникалық оқу орындарында білім орыс тілінде берілгенін ескеретін болсақ, бүгінгі күнге 65 пайыз дегеніміз үлкен жетістік. Қазақстан Республикасы Президентінің «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауында. «Үштұғырлы тіл» атты мәдени жобаны кезеңдік бастауды ұсынамын. Қазақстан әлемнің жоғарғы білімді, халқы үш бірдей тілмен қолдана алатын мемлекет ретінде танылуы керек» деп атап көрсеткен. Осыған байланысты қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде, орыс тілін халықаралық қарым-қатынас тілі ретінде, орыс тілін ғаламдық экономикаға кірудің ең негізгі тілі ретінде дамыту жұмысын іске асыру өте маңызды, ол мемлекетіміздің тілдік саясатының ең маңызды мақсаттарының бірі. Осы жайт туралы Сиетла (АҚШ) университетінің Орта Азия және Қазақстанды зерттеу орталығының басшысы Уильям Фиерманның көзқарасын атап өткен жөн. Еліміздің президентінің «Үштұғырлы тіл» атты мәдени жобаны енгізу жайлы ұсынысы туралы қандай ойлары бар екендігін сұрағанда, оның жауабы келесідегідей болды: «Менің ойымша бұл саясат өте дұрыс және мемелкеттің дамуына үлкен пайдасын тигізбек. Алайда үш тілдің деңгейінің бірегейлігі туралы айту әлі ерте сияқты, өйтені сіздердің мемлекеттеріңізде қазақ тілі конституция бойынша мемлекеттік тіл болғанымен де, алі де болса орыс тілі басымрақ. Менің ойымша біріншіден қазақ тілінің деңгейін жоғарлату маңызды, әсіресе қалалық жерлерде, өйткені ауылдық жерлер де қай уақытта болмасын қазақ тілінің деңгейі басым болған. Осылайша қазақ тілі елдің оң түстік және оңтүстік-шығысына қарағанда шығыс пен сол түстікте айтарлықтай жиі қолданылған жоқ. Ал ағылшын тілін өз орнын тез таба бастады және ол жақсы бет бұрыс. «Үштұғырлы тіл» атты мәдени жобасын іске асыру мақсатында, сапалы оқулықтар бастауыш мектептерде ағылшын тілінде әдістемелік оқу кешендерін, арнайы және орта білім мекемелерінде оқыту жөніндегі сұрақтарды қарастыру өте маңызды».

Сонымен қатар ағылшын тілін үйренуге ынталанатын әр түрлі деңгейдегі оқушыларға тең құқықты білім алуға мүмкіндік жасауымыз өте қажет, осылайша біз мемелекетіміздің әлеуметтік, экономикалық және саяси өміріне белсене қатыса алатын тұлғалар дайындауға өте үлкен септік көретініміз айғақ. Осы сұрақ аясында мемлекеттік қызметкерледі де орыс тіліне, сондай-ақ ғаламдық интеграция тілі ретінде ағылшын тіліне үйрету мәселесі қарастылырған. Оның негізгі себебі келешекте бұл тіл кез-келген кәсіпкерге қолжетерліктей жағдай да болуы қажет. Нарық аясының кеңейюі қазірден бастап көптеген шетел компанияларын қызықтыруда, ал ағылшын тілі кәсіби қолданыс пен аудармадағы ең ортақ, ең маңызды тіл болып табылады.

«Үштұғырлы» атты мәдени жобасының ең бастапқы мақсаттарының бірі ол ағылшын тілінің Қазақстан Республикасының әр-бір азаматына үйренуге жағдай жасау: жалпы орта, арнайы және жоғарғы оқу орныдарындағы ағылшын тілін үйрету сапасын жоғарлату. Осы жоспарды іске асыру үшін

1. 
   барлық орта мектептерге ағылшын тілін үйрететін шетел мұғалімдерді шақыру;
   
2. 
   канондық сөздіктер, оқулықтар, оқу бағдарламалары мен жоспарын, әдістемелік кешендер, интерактивтік оқу жүйесін, мемлекеттік қызметкерлерге арналған ағылшын тілі мен қазақ тілін жедел үйренуге инновациялық-әдістемелік видео сабақтар жасап шығару;
   

Біріншіден фонетикаға мән беретін болсақ қазақ тіліндегі де ағылшын тіліндегі де дауыстылар саны 11, (дифтонгтарды қосқанда 12 ағылшын тілінде) ол дауыстылардың айтылуы да ұқсас, алайда артикуляцияда аздаған айырмашылықтарды байқауға болады. Мысалы үшін қазақ тілінде сөзге (түбірге) немесе сөздік формаларға әртүрлі жалғаулықтар жалғану арқылы жаңа сөз туындайтын болса, ағылшын тілінде де сондай тәсіл арқылы жаңа сөз туындайды. Мысалы инфинитивке - ing жұрнағы жалғану арқылы көп салалы ағылшын формасы пайда болады, кей жағдайларда біз оны «ингтік» форма деп те атаймыз.

Инфинитивке – er (сирек жағдайларда - or) суффиксі жалғану арқылы іс - әрекетті істеуші тұлға жайлы айтуға болады: to teach – teacher (оқыту - оқытушы), to play - player (ойнау - ойыншы), to build - builder (үй салу, құру - құрылысшы), to sail - sailor (жүзу -матрос). Қазақ тілінде де сөзден сөз тудырып, сөзге жаңа лексикалық мағына беретін ол – жұрнақ. Мысалға: оқу - оқушы, ойын - ойыншы, сату - сатушы, т.с.с.

Десекте айырмашылықтар болатыны заңды жайт.

Ағылшын тілінде де, қазақ тілінде де дауыссыздар саны 24. Ағылшын тілінде де қазақ тіліндегідей сөздердің дұрыс айтылмауы сөздің мағынасын түбегейлі өзгертіп жіберуі мүмкін.

Дегенменде бұл екі тілдің арасында біршама айырмашылықтар бар. Мысал үшін қазақ тілінде зат есімдерді жеті септікте септей алатын болсақ, ағылшын тілінде негізгі екі септік бар. Оның себебі екі тілдің екі топқа тиесілілігі. Ағылшын тіліндегі сөйлемдерде негізгі сөз табы етістік болатын болса (яғни етістіксіз көп сөйлемдердің құралмауы) қазақ тіліне келетін болсақ ағылшын тіліндегі етістік қызметін жұрнақ немесе жалғаулар арқылы айтуға болады. Мысалға: this is my book - мынау менің кітабым, I am a student - мен студентпін, бұл сөйлемдердегі to be (am, is) етістігінің қызметін қазақ тіліндегі (-ым, -пін) жұрнақтары атқарып тұр. Ал басқа септіктіердің қызметін ағылшын тіліндегі арнайы сұрақтар арқылы беріледі. Мысал үшін whose book is it? - мынау кімнің кітабы? Бірақ қазақ тілінде де ағылшын тілінде де етістіктің алатын орны ерекше, сөйлемнің негізгі мағынасын жеткізуде етістіктің ролі өте ерекше. Бұл жайт ағылшын тілін жаңадан үйренушіге аздап болсын қындық туғызатын болса, келесі фактор қазақ тілі мен ағылшын тілін салыстыра оқуда тіл үйренушінің қызығушылығын арттыруы мүмкін.

Тағы бір айырмашылық туралы айтар болсақ ол қазақ тілі мен ағылшын тіліндегі сөз тәртібі. Қазақ тілінде сөз тәртібіне үлкен мән берілген, мысалға жай хабарлы сөйлемдерді алар болсақ сөйлемде бастауыш көп жағдайларда бірінші орында тұрған болса, етістік соңғы орында. Ағылшын тілінінің сөйлемдеріне келер болсақ көп жағдайларды бастауыш бірінші орында, етістік екінші орында тұруы тиіс, алайда ол сөз тәртібі де кей жағдайларда өзгереді.

Мысалға Ол хат жазғанды жақсы көреді - He likes writing a letter.

Сондайақ мақал-мәтелдерде, метафоралаларда, салыстыру мен теңестірулерде көп айырмашылықтар мен ұқсастықтар табуға болады. Түйіндей келе қандай да тілдерді алмайық, сөз құрамы, дыбысталуы, грамматикасы, тілдерді қай жағынан қарастырмайық барлық жағынан ұқсас тідер табиғатта кездеспейтін жайт. Ондай жағдай туыстас тілдер арасында да көрініс тапқан. Алайда қазақ тілі аглютинативті, ал ағылшын вербальды тілдер тобына жаткандықтан ол қазақ тілі ана тілі болып келетін адамдарға, сондай-ақ керісінше ағылшын тілділерге қазақ тілін оқып үйренуге еш кедергі болмайды. Тілдің өзіндік заңдылықтары бар, қай тіл болмасын белгілі бір ережелерге сүйенеді, алайда орыс тілі арқылы ма, әлде шет тілін үйренуде қандайда бір басқа тәсілді таңдайма ол оқытушы мен оқушының еркінде. Ешбір тіл басқа бір тілді үйренуде ешқандай кедергі болмауы тиіс.

Осы заңдылықтарға қарамастан ағылшын тілі біздің елімізде кең етек жаюда, әсіресе ағылшын тілін үйренуге құштарлық жастар арасында кең қолданыс табуда. Бұл жайт тек тіл саласында ғана емес сондай-ақ экномика, саясат, құрылыс, өндіріс т.с.с. ғылыми саларларға мол пайдасын әкеледі дегенге кәміл сенеміз.

1. 
   Аркен Сеитов. Триединство языков. // Журнал «Байтерек».
   
2. 
   Америка ғалымының көзқарасы. Идея триединства языков в Казахстане правильна и будет способствовать развитию страны. // Казинформ. -15 мамыр. - 2008жыл.
   
3. 
   Кузьмин С. С., Шадрин Н. Л. Русско-английский словарь пословиц и поговорок. – М.: Русский язык, 1989.
   
4. 
   Колпакчи М. А. Дружеские встречи с английским языком. - Ленинград, 1978.
   
5. 
   Тен Т. Трудности перевода. //«Карав» газеті.
   
6. 
   Президенттің Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан». Астана, 28 сәуір. - 2007 жыл.
   
7. 
   Қалиев Ж., Мальцев В.С., Очаковская З.Н.. English – Ағылшын тілі. «Мектеп» баспасы, 1981.
   
8. 
   Мәдениет және ақпарат министрі Ермухамет Ертысбаевтың сұхбатынан. «Чем успешнее станет страна, тем больше людей заговорит по-казахски».
   

Знакомство с историей развития русского языка помогает студентам - филологам составить целостное представление о системе и структуре языка, его связи с мышлением и культурой. Происходит как бы гармонизация процесса обучения, объединение и интеграция знаний студентов, полученных не только в процессе изучения дисциплин предметного цикла (по языку и литературе, по истории языка и по истории литературы), но и по дисциплинам более высокого уровня - история лингвистических учений, теория языка.

Знание истории языка - это и итог всей лингвистической подготовки студента-филолога, и стимул, побуждающий студентов, творчески работающих учителей к дальнейшему изучению науки о языке в связи с другими общественными и естественными науками; это благодатная область приложения исследовательских усилий. «Лингвистика не обладает ни размахом, ни инструментальным могуществом математики, не обладает она и универсальным эстетическим очарованием музыки. Однако под ее суровой, скучноватой, технической внешностью скрыт тот же классический дух, та же свобода в рамках ограничений, которая одушевляет математику и музыку в их чистейших проявлениях» [7, 258].

Педагог высшей школы, учитывая профессиональную направленность подготовки студентов - филологов, должен руководствоваться принципом актуального историзма, отбирая из истории науки положения и выводы, полезные для практической работы и созвучные лингвистике сегодняшнего дня.

Изучение истории языка не только интересно, но и полезно для студента - филолога, хотя бы для того, чтобы не повторять ошибок. Д.С.Лихачев писал: «Подлинно новая культурная ценность возникает в старой культурной среде, творческое следование традиции предполагает поиск нового в старом, его продолжение» [6, 83].

В методике преподавания русского языка как родного реализация принципа историзма направлена на решение одной из важнейших задач педагогической науки и практики – возвращение школе её национального характера (Е.А.Быстрова, А.Д.Дейкина, Т.К.Донская, О.Н.Зайцева, С.И.Лобова, М.М.Разумовская, Т.М.Пахнова, Л.И.Скворцов, Л.А.Тростенцова, Л.А.Ходякова, Н.М.Шанский др.).

Принцип историзма в изучении русского языка и преподавании его нерусским предполагает не только знание о языке как о грамматической системе с изучением динамики и закономерности языковых явлений, но и такой аспект преподавания языка, при котором формируется эмоционально-личностное отношение к жизни языка, через язык познаются особенности национальной психологии и характера, происходит проникновение в национальный образ мышления, развивается чувство языка, «лингводидактически реализуется кумулятивная функция языка и проводится аккультурация адресата» [3, 14].

Таким образом, в XXI веке принцип историзма изучения русского языка, выдвинутый Ф.И.Буслаевым, Л.И.Поливановым, А.А.Шахматовым, наполняется новым содержанием в связи с ориентацией обучения языку на формирование «вторичной языковой личности» и развитие индивидуальности обучающегося в диалоге культур.

К сожалению, в настоящее время при преподавании лингвистических дисциплин принцип историзма зачастую понимается как историко-лингвистический комментарий к отдельным языковым явлениям, что для профессиональной подготовки студента-филолога, конечно же, недостаточно.

Руководствуясь принципом историзма при подготовке студента-филолога для национальной школы, необходимо обратить особое внимание на роль изучения языка в развитии мышления, чтобы учащиеся научились «выражаться легко, благозвучно, ясно, определенно, с толком и со смыслом» [2, 14], ознакомить студента с системой познавательной деятельности учащихся-инофонов, основанной на принципах развивающего обучения и теории учебной деятельности и её субъекта (В. В. Давыдов), принимая во внимание следующие критерии:

• 
  рассмотрение каждого языкового явления с исторической точки зрения;
  
• 
  выявление языковых значений и отношений, особенностей их использования в различные исторические периоды;
  
• 
  учет особенностей использования языковых единиц в зависимости от времени и сферы употребления;
  
• 
  показ роли языковых единиц в процессе исторического развития русского языка.
  

• 
  знаковые системы языка;
  
• 
  понятие об историческом статусе языка;
  
• 
  закономерности функционирования языковых единиц в различные исторические периоды;
  
• 
  исторически сложившийся национально-культурный феномен языка;
  
• 
  социально-коммуникативная функция языка.
  

• 
  с точки зрения ее роли в речи;
  
• 
  с точки зрения ее места в системе расположения материала программы практического курса, уже усвоенного студентом;
  
• 
  с точки зрения ее места в системе расположения материала в школьном курсе русского языка.
  

Предлагаемое «наложение систем» поможет студенту яснее понять роль каждой изучаемой языковой категории в речи. Естественно, что такой анализ представляет значительные трудности, он не всегда может быть достаточно тщательным и объективным, однако он необходим, так как при таком подходе к каждой речевой единице в студенческой аудитории курс истории и теории русского языка окажется достаточно продуктивным и положительно «проявится» в классе.

Методические комментарии затем привлекаются и на практических занятиях, где повторяются и закрепляются теоретические положения.

В ходе этих занятий определяется материал, вызывающий наибольшие трудности у студентов-армян, что способствует акцентированию внимания будущих учителей на данный материал в школьном курсе русского языка. Это еще одна линия проявления диалектической взаимосвязи между вузовской подготовкой студента и его будущей работой. Во время практических занятий студент осмысливает место каждого речевого явления в истории развития языка, узнает роль каждого изучаемого языкового явления в речи и, что особенно важно, подсознательно обучается работе над языковыми категориями с учениками с учетом принципа историзма.

Так, например, мы обращаем внимание студентов на проблему мотивации при изучении лингвистического материала в школе. Эффективным средством, способствующим усилению мотивации, может явиться создание проблемных ситуаций на уроке или использование эвристического пути познания в открытии нового с помощью исторических справок. Сведения исторического характера в учебниках русского языка для армянской школы отсутствуют, поэтому учитель должен привлекать материал сам. Материалом для исторических справок могут послужить надписи, тексты, относящиеся к прошлому, исключения из правил, существующие в русском языке. Подобные справки не могут не будить мысль учащихся, они помогают почувствовать, что язык есть действительно развивающееся явление.

Такая организация занятий благотворно сказывается на лингвистической и методической подготовке студента, способствуя совершенствованию его профессиональной подготовки.

Изучение лингвистических дисциплин на основе принципа историзма – это внимание к эстетической функции слова, позволяющее соединить идеи эстетического и нравственного воспитания. Слово не только передает информацию, оно является инструментом мысли и содержит в себе культурные смыслы, отражая особенности национальной культуры и специфику мировоззрения народа. Поэтому для совершенствования профессиональной подготовки студента-филолога подходить к изучению слова необходимо не только с точки зрения лингвистики, но и со стороны мышления и логики, изучая изменение значения слова при опоре на изначально вложенное в него содержание, «культурную память», т.е. рассматривая слово как концепт. В этом случае обучение может пониматься и как возможность правильного истолкования концептов соответствующей культуры, усвоения учебного материала на уровне значений и смыслов, создавая, тем самым, основу для эффективности преподавания языка и для диалога культур.

Концепт, по Д.С.Лихачеву, – это всегда результат столкновения словарного значения слова с личным и социальным опытом человека. Содержание обучения в этом случае, на наш взгляд, связано с изучением концептов как соединения не только логического, интуитивного и образно-эмоционального знания, но и обязательно исторического и этимологического, с учетом парадигматических, синтагматических, словообразовательных и ассоциативных связей, а также данных сравнительно-сопоставительного анализа понятий слова, отражающих своеобразие национальной картины мира. В этом случае у студента-педагога формируются умения сопоставлять, моделировать, развивается языковое чутье, стимулируется лингвистический и профессиональный интерес, который может стать базой для обучения исследовательской работе на языковом материале. Такой подход к слову неизбежно влечет за собой пересмотр существующих методов и приемов работы, направленных на формирование языковой личности студента-педагога и его собственной «мысли о мире» (М.Бахтин) и развитие личностного концепта. «Язык, как выражение нравственной жизни народа, подлежит законам высокой нравственности, ибо составляется не случайной прихотью изобретателя, а устами целого народа как орудия творческой силы», – писал Ф.И.Буслаев [1, 2].

Мы считаем, что без учета принципа историзма невозможно полностью раскрыть всю сложность феномена «слово», которое «обладает определенной семантической структурой, осложнено социальным и эмоционально-экспрессивным компонентом, содержит зачатки знания и формирует определенное понятие о мире, потенциально заряжено образностью, членится на значимые части, включает правила формально грамматической изменяемости… и в нужный момент обнаруживает скрытые синтаксические связи» [5, 118].

Приобщение студентов к лексико-грамматическому фонду русского языка должно происходить в несколько этапов и обязательно с учетом принципа историзма, с выявлением, систематизацией и отбором «номенклатуры грамматических психоглосс как «единиц языкового сознания» в их корреляции с соответствующими речевыми умениями обучаемых» [4, 71].

С методической точки зрения вначале вырабатываются лексико-грамматические речевые навыки, а затем происходит овладение определенной суммой знаний о картине мира другой языковой общности, прослеживаются исторические этапы развития лингвистической мысли.

Принцип историзма в совершенствовании профессиональной подготовки студента-филолога способствует формированию таких умений и навыков, как

• 
  анализировать и оценивать языковые явления с прагматической и эстетической точек зрения;
  
• 
  рассматривать язык как национально-культурную, исторически сложившуюся и развивающуюся многофункциональную структуру;
  
• 
  анализировать определенные знания об исторически сложившихся закономерностях обучения языку, оценивать различные методы обучения;
  
• 
  выявлять особенности динамики языковых явлений и, соответственно, в процессе их освоения развивать чувство языка;
  
• 
  проводить последовательный анализ ключевых событий в истории науки о русском языке, связывая лингвистические открытия с вопросами методики преподавания русского языка;
  
• 
  рассматривать и сравнивать вопросы изучения преподавания дисциплин филологического цикла, особенности педагогической деятельности преподавателя, требования к профессии учителя в прошлые столетия и в XXI веке;
  
• 
  решать лингвистические задачи, проводить исследовательскую работу.