Стан археологиясы
жүктеу/скачать 2,5 Mb.
|
ÐайпаÒов Ð. Ð., ТаймаÒамбеÑов Ð.Ò-emirsaba.org
| Әбілхайыр хандығы. XV ғасырдың 20 жылдары Қазақстанның байтақ
даласында Шәйбан ҧрпағы Әбілхайырдың хандығы қалыптасады. Ол Ақ Орданың таралуы нәтижесінде қалыптасады. Тарихи әдебиеттерде бҧл мемлекеттің «Кӛшпелі ӛзбек хандығы», «Ӛзбек хандығы» деген басқа да атаулары бар. 1428 жылы хан тағына отырған Әбілхайыр дербес хандық қҧрып, Қазақстанның далалық аудандарының орасан кең жеріндегі ӛкімет билігін қырық жыл бойы қолында ҧстап тҧрды. Әбілхайыр хандығының аумағы батысында Жайықтан бастап, шығысында Балқаш кӛліне дейін, оңтҥстігінде Сырдарияның тӛменгі ағысы мен Арал ӛңірінен, солтҥстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі ҧлан байтақ жерді алып жатты. Хандықтың этникалық қҧрамы, Ақ Орда халқының қҧрамы сияқты, кҥрделі болды. Бҧған, негізінен, жаңағы саяси бірлестікке кірген тайпалар кірді. Олардың ішінен деректемелер қыпшақ, найман, маңғыт, қарлұқ, қоңырат, қаңлы, үйсін, ұйғыр, т.б. атап кетеді. Олардың арғы тегі ерте ортағасырлардағы Дешті Қыпшақ пен Оңтҥстік-Шығыс Казақстан тҧрғындары еді. 276
ХVІ соңы мен ХV ғасыр алғашқы жартысында олар өзбек атты жалпы саяси атаумен де белгілі болды. Сығанақ хандықтың орталығына айналады. ХV ғасырдың 50-жылдарының аяғы мен 60-жылдарының бас кезінде Әбілхайыр қарауындағы тайпалардың едәуір бӛлігі Жәнібек пен Керей сҧлтандардың бастауымен қопарыла кӛшіп, Моғолстанның батыс жағына келіп қоныстанады, ол 1468 жылы бҧларға қарсы қанды жорыққа шығады, бірақ жолай қайтыс болады. Әбілхайыр хандығы тарап кетеді. Мемлекеттің жеке-жеке иеліктерінің арасында іштей баянды байланыстың орнатылмағаны, жер-суды бӛлісу ҥшін ҧдайы болып жататын әулеттік араздық пен ӛзара қырқыстар және қатардағы кӛшпелілердің рақымсыз қанау мен езгіге кӛрсететін қарсылығы, сӛйтіп қыруар халықтың басқа жерге дҥрлігіп кӛшіп кетуі – осының бәрі қосылып, хандықты әлсіретіп, оның қҧлауына апарып соққан еді. Оның ҧрпағы Мҧхаммед Шайбани біршама жылдар бойы қазақ хандарымен кҥресіп, ақырында оңтҥстікке ығысады, мҧнда Темір әулетінің иеліктерін тартып алады. Онымен бірге кеткен кӛптеген ру-тайпалар «ӛзбек» атауын ӛздерімен бірге ала кетті. жүктеу/скачать 2,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|