«Стандарттау, метрология және сертификаттау»

Дәріс жоспары:

1 Өлшеу әдісіне жалпы сипаттама

2 Өлшеу әдістердің жіктелуі

Заттардың құрамын немесе қасиетін өлшеу немесе физикалық шаманы өлшеу үшін белгілі өлшеу әдісі қолданылады.

Өлшеу әдісі – өлшенетін заттың құрамы немесе қасиеттерін немесе өлшенетін физикалық шаманы белгілі заттың құрамы немесе қасиетімен немесе физикалық шама бірлігімен таңдалған өлшеу принципіне сәйкес салыстыру амалы немесе амалдар жиынтығы.

Өлшеу әдістері былайша жіктеледі.

А) Өлшеу нәтижесін алудың жалпы амалдары бойынша:

1. 
   тура әдіспен өлшеу – тура өлшеу кезінде жүзеге асырылады;
   
2. 
   жанама әдіспен өлшеу – жанама өлшеу кезінде жүзеге асырылады;
   

1. 
   контактты әдіспен өлшеу - өлшеу құралының сергіш элементі объектімен контактта болады (дене температурасын термометрмен өлшеу); 2) контактсыз әдіспен өлшеу - өлшеу құралының сергіш элементі объектімен контактта болмайды (объектке дейінгі қашықтықты радиолокатормен өлшеу, домна пешінің температурасын пирометрмен өлшеу).
   

1. 
   тікелей бағалау әдісі; 2) өлшеммен салыстыру әдісі.
   

Аса дәлдікпен өлшеу керек болған жағдайда өлшеммен салыстыру әдісі қолданылады. Бұл әдіс бойынша өлшенетін шаманы өлшеммен берілетін (ұдайы қайталанатын) мөлшермен салыстырады. Мысалы, тұрақты токтың кернеуін қалыпты элементтің электр қозғалтқыш күшімен компенсатор арқылы өлшеу.

1) қарсы қою әдісі; 2) дифференциалдық әдіс;

2. 
   нольдік әдіс; 4) сәйкестік әдістері;
   

5. 
   орынбасу әдісі.
   

Дифференциалдық әдісте шаманың мөлшері өлшенетін мөлшерге жуық болуы керек болса, нольдік әдістің жақсы жері - өлшенетін мөлшерден көп есе аз өлшемді қолдануға болады. Мысалы, рычагты таразыда 1 кг-дық гирямен 100, 1000 кг және одан да үлкен массаны теңестіруге болады.

Бұл принцип штангенциркульдің нониусын құрудың негізіне қойылған. Осы әдісі уақыт сигналдарын қабылдау кезінде, судың интерференцияны, стробоскоп эффектін пайдалану кезінде қолданылады.

Өздікбақылауға арналған сұрақтар:

1 Өлшеу әдісі дегеніміз не?

2 Өлшеу әдістері қалай жіктеледі?

3 Тікелей бағалай әдісінің кемшілігі неде?

4 Өлшеммен салыстыру әдісі қандай түрлерге бөлінеді?

5 Қарсы қою әдісі қандай принципке негізделген?

6 Нолдік әдісіне мысал келтіріңіз.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Основы стандартизации, метрологии, сертификации и менеджмента качества. Учебное пособие под редак. Тазабекова Алматы.: 2003 г. - 450 с.

2 Ракымжанова М.Т. Стандарттау, сертификаттау және метрология негіздері– Астана, «Фолиант», 2008 ж. – 245 б.
№ 6 дәріс (1 сағат)

Тақырыбы: Физикалық шама бірліктерінің эталондары

Дәріс жоспары:

1 Эталондарды жіктеу

2 Эталондарды құрудың тәртібі

3 Мемлекеттік эталондарды бекітудің тәртібі

4 Метрологиялық қызметтердің эталондарын бекітудің тәртібі

5 Эталондарды сақтау және қолдану тәртібі
Шама бірліктерінің эталондары, оларды құру, бекіту, сақтау және қолдану тәртібі ҚР СТ 2.3 орнатылады. Эталондарды құру мен қолданудың басты мақсаты, Қазақстан Республикасында өлшемнің қажет етілген дәлдігі мен бірлігін қамтамасыз ету болып табылады.

Эталонның көмегімен бір шама бірлігін немесе бірнеше өзара байланысқан бірліктерді қайталайды және (немесе) сақтайды.

Қайталауға Қазақстан Республикасында техникалық реттеу және метрология жөніндегі Комитет қолдануға жіберілген шама бірліктері жатады.

Эталондарды жіктеу

Эталондар пайдалану сипатына қарай бастапқы және тәуелді эталон болып бөлінеді.

Бастапқы эталондар, қолда бар эталондардың ішіндегі ең жоғарғы метрологиялық сипаты бар эталон.

Тәуелді эталондар бірлік мөлшерін бастапқы эталондардан алады.

Эталондар дәлдігіне қарай алғашқы, екінші эталондар және жұмыстық 0-ші, 1-ші, 2-ші, З-ші және одан кейінгі разрядтағы эталондар болып бөлінеді. Өздерінің метрологиялық сипаттарына қарай олар мемлекеттік және мемлекетаралық салыстырып тексеру сұлбасына сай келуі тиіс.

Шама бірліктерінің мөлшерін беру бір-біріне өзара тәуелді эталондардың разрядтарының тізбегі арқылы жүзеге асырылады. Бұл ретте әдетте, осы тізбектегі соңғы эталоннан бірліктің мөлшері жұмыстық өлшем кұралдарына беріледі.

Қазақстан Республикасының эталондары мемлекеттік эталон және мемлекеттік метрологиялық қызметтің бөлімшелеріне, мемлекеттік басқару органдарының метрологиялық қызметтеріне, жеке және заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтеріне жататын эталондар болып бөлінеді.

Қазақстан Республикасының шеңберінде уәкілетті мемлекеттік органның шешімімен бастапқы ретінде танылған және оның қарауында болатын эталондар мемлекеттік эталондар болып табылады.

Топтык эталондар, бірлікті қайталаудың дәлдігін жоғарлату немесе оны сақтау үшін қолданылатын, бір типтегі өлшем құралдарының, номиналдық мәнінің немесе өлшем ауқымының жиынтығынан тұрады.

Эталондық жиынтыктар, көрсетілген өлшем құралдардардың ауқымдарының бірігіуін көрсететін бірлікті ауқымда қайталауға және (немесе) сактауға мүмкіндігі бар, өлшем құралының жиынтығы.

Эталондық жиынтықтарды физикалық шама мәнінің белгілі бір саласын қамту қажеттілігі үшін құрылады.

Эталондарды құрудың тәртібі

Мемлекеттік эталондарды құрудың негіздері:

- берілген өлшем түрін метрологиялық қамтамасыз ету үшін эталонның қажеттілігі;

- эталон құрудың техникалық мүмкіндігі және оның бірлік мөлшерін қажетті дәлдікпен қайталап беруі;

- мемлекеттік жоғарғы тұрған эталондарды мерзімінен бұрын тозуын болдырмау қажеттілігі;

- салыстырып тексеру жұмыстарын мейлінше оңтайлы ұйымдастыру мүмкіндігі;

- эталондарды салыстыруды қамтамасыз ету қажеттілігінен;

- мемлекеттік жоғары тұрған эталондармен қайталанған бірлік мөлшерінің өзгермеуін бақылау қажеттілігі негіз болып табылады.

Метрологиялық қызметтердің эталондарын құрудың негізі өлшем құралдарын салыстырып тексеру жөне калибрлеу болып табылады.

Мемлскеттік эталондарды бекітудің тәртібі

Мемлекеттік эталондар мемлекеттік ғылыми метрологиялык орталықтың ұсынысы бойынша уәкілетті мемлекеттік органда бекітіледі.

Мемлекеттік эталондарды бекіту үшін уәкілетті мемлекеттік органға келесі құжаттарды ұсынады:

- баяндама;

- мемлекеттік эталонды құруға арналған техникалық тапсырма;

- мемлекеттік эталондарды сақтау және қолданудың тәртібі;

- мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбасына арналған нормативтік құжат жобасы;

- метрологиялық аттестатталуы туралы сертификаты;

- мемлекеттік эталонның аттестаттау бағдарламасы (салыстыру әдістемесі);

-мемлекеттік эталонды Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз ету жүйесінің мемлекеттік тізіліміне енгізу туралы мәлімет;

- мемлекеттік эталонның ғалым-сактаушысын тағайындау туралы ұсыныс;

- мемлекеттік алғашкы эталонның төлкүжаты;

- комиссияның мемлекеттік эталонды бекіту мүмкіндігі туралы қорытындысы.

Уәкілетті мемлекеттік орган берілген құжаттарды, берілген күннен бір ай аралығында қарайды және мемлекеттік эталонды бекіту туралы шешімін шығарады.

Мемлекеттік эталондар белгісінде "МЭ" индексі және ҚР СТ 2.7 сәйкес тіркеу нөмір қолданылады.

Бұл кездерде мемлекеттік алғашқы эталонның белгіленуіне "МАЭ", ал мемлекеттік екінші эталондарға "МЕЭ" индекстері қолданылады.

Метрологиялық қызметтердің бастапқы эталондары, өлшем құралдарын салыстырып тексеру жөне калибрлеу құқығына аккредиттеудің нәтижесі бойынша мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталықпен бекітіледі.

Бекітілген мемлекеттік эталондар және метрологиялық қызметтердің эталондары Қазақстан Республикасы өлшем бірлігін қамтамасыз ету жүйесінің мемлекеттік тізбесіне белгіленген тәртіпте тіркеледі. Метрологиялық қызметтердің эталондарына 'МҚЭ" индексінен тұратын белгі және ҚР СТ 2.7 сәйкес тіркеу номірі беріледі.

Эталондарды сақтау және қолдану тәртібі

Шама бірліктерінің эталондары тек мөлшерін берумен байланысқан (салыстырып тексеру, калибрлеу және салыстыру) жұмыстар үшін қолданылады.

Мемлекеттік эталондарды мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбасы талаптарына сәйкес және де осы жұмыстарды жүргізудің бекітілген тәртіптеріне сәйкес сақтайды, зерттейді және қолданады.

Егер мемлекеттік алғашқы эталонды қолдану мүмкін болмаған жағдайда (жоғалуы, бас тартуы және т.б.), оның міндетін уәкілетті мемлекеттік органның шешімі бойынша уақытша мемлекеттік екінші эталондарға береді.

Мемлекеттік эталондардың барлық қызмет ету мерзімінде, олардың қайталаған және (немесе) сақтаған бірлігінің мөлшерін өзгеріссіз қалуын қамтамасыз ету және мемлекеттік эталонның дәлдігін жоғарлату мақсатында, зерттеулер жүргізіліп түрады.

Мемлекеттік эталондар халықаралық салыстыруға түсіп түрады.

Мемлекеттік эталондарды салыстыру, аттестаттау және зерттеу нәтижелерін сәйкес эталондармен жұмыс журналына және эталонмен бірге сақталатын, эталонның төлқұжатына жазу керек.

Метрологиялық қызметтердің эталондарын, метрологиялық аттестаттауды жүргізгендегі белгіленген қосымша талаптарға сай және салыстырып тексерудің нормативтік құжаттарында және де пайдалану құжаттарында белгіленген тәртіпте және қолданудың дұрыстығын қамтамасыз ететін шарттарда қолданылуы және сакталуы қажет.

Метрологиялық қызметтердің эталондарын қажет болған жағдайда салыстырып тексеру қондырғысының құрамына қосады. Оларды төмендегідей бөлуге болады:

- метрологиялық қызметтердің эталондарының қүрамына қосылған, одан, бір немесе бірнеше шама бірлігінің мөлшерін жүмыстық эталондардан жүмыстық өлшем қүралдарына беруге арналған салыстырып тексеру қондырғысы. Мұндай салыстырып тексеру қондырғысына мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбасына сөйкес, разрядтар тағайындауға болады;

- басқа шаманың бірлігін сақгайтын, метрологиялық қызметтердің тәуелді эталондарына және жүмыстық өлшем қүралдарына функционалды байланысқан қайталайтын, және мөлшерін беретін, метрологиялық қызметтердің эталондарының көмегімен жанама өлшем өдісімен бір немесе бірнеше шама бірлігінің мөлшерін қайталауға арналған салыстырып тексеру қондырғысы.

Салыстырып тексеру қондырғысына кіретін метрологиялық қызметтердің эталондары метрологиялық аттестатталуы туралы және/немесе салыстырып тексеру туралы күші бар сертификаттары бар болуға тиісті.

Өздікбақылауға арналған сұрақтар:

1 Шама бірліктерінің эталондары, оларды құру, бекіту, сақтау және қолдану тәртібі қандай стандартқа сай орындалады?

2 Эталондар қалай жіктеледі?

3 Мемлекеттік эталондарды құрудың негіздері қандай?

4 Мемлекеттік эталондар қайда бекітіледі?

5 Мемлекеттік эталондарды бекіту үшін уәкілетті мемлекеттік органға қандай құжаттарды ұсынады?

6 Мемлскеттік эталондарды бекітудің тәртібі қалай жүреді?

7 Метрологиялық қызметтердің эталондарын қандай орган бекітеді?

8 Эталондарды сақтау және қолдану тәртібі қандай?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Основы стандартизации, метрологии, сертификации и менеджмента качества. Учебное пособие под редак. Тазабекова Алматы.: 2003 г. - 450 с.

2 Ракымжанова М.Т. Стандарттау, сертификаттау және метрология негіздері– Астана, «Фолиант», 2008 ж. – 245 б.

3 ҚР СТ 2.3 ҚР МӨЖ. Физикалық шама бірліктерінің эталондары. Негізгі ережелер. Жасау, бекіту, тіркеу, сақтау және қолдану тәртібі
№ 7 дәріс (1 сағат)

Тақырыбы: Өлшеу құралдары

Дәріс жоспары:

1 Өлшеу құралдарына сипаттама

2 Өлшеу құралының метрологиялық сипаттамасы

3 Өлшеу құралдарының жіктелуі
Өлшеу құралы, біріншіден, нормаланған метрологиялық сипаттамаларға ие болу керек. Нормаланған метрологиялық сипаттамалар - өлшеу құралының осы типінің, өлшеу құралының нормативтік құжатында тағайындалған метрологиялық сипаттамаларының жиынтығы б.т.

Екіншіден, анықтамаға сәйкес, өлшеу құралы шама бірлігін сақтай немесе ұдайы қайталай алады (қайталауды «біледі»).

Үшіншіден, сақталатын бірлік өз мөлшерін өзгертпейді.

Аталған факторлар өлшеу жүргізуді орындауға мүмкүндік береді, яғни техникалық құралды өлшеу құралы қылады.

Эксперимент арқылы анықталған метрологиялық сипаттамаларды өлшеу құралының нақты метрологиялық сипаттамалары деп атайды.

Өлшеу құралдарының жіктелуі келесі. Өлшеу құралдары стандартталған және стандартталмаған болып бөлінеді.

Стандартталған өлшеу құралдары – стандарттардың талаптарына сәйкес жасап шығарылған және қолданылатын өлшеу құралдары.

Өлшемдер бір мөлшерлі (физикалық шаманың бір ғана мөлшерін ұдайы қайталайтын) және көп мөлшерлі (физикалық шаманың әртүрлі молшерлерін ұдайы қайталайтын) болуы мүмкүн.

Өлшегіш сапаптар индикация деңгейі бойынша көрсетуші және тіркеуші деп бөлінеді, ал амалы бойынша интегрирующий және суммирующий болады.

Бұнымен бірге өлшегіш аспаптар тура өлшегіш (прямого действия), салыстыру аспаптары, аналогты, цифралық, өзі жазушы және басушы деп бөлінеді.

Өлшегіш қондырғы – бір жерде финкционалды біріктірілген өлшемдер, өлшегіш аспаптар, өлшегіш-өзгерткіштер және басқа, бір немесе бірнеше физикалық шамаларды өлшеуге арналған қондырғылардың жиыньығын айтады.

Өлшегіш машина - өлшеулерді үлкен бұйым сипатталатын физикалық шамаларды дәл өлшеуге арналған өлшегіш қондырғыны айтады (күшті өлшегіш машина, бөлгіш (делительная) машина, үлкен ұзындықтарды өлшегіш машина және т.б.).

Өлшегіш жүйе – осы объкттің әртүрлі нүктелерінде бақыланатын объектіге тән бір немесе бірнеше физикалық шаманы өлшеу және әртүрлі мақсаттарда өлшеу сигналдарын шығару мақсатында орналастырылған функционалды біріктірілген өлшемдер, өлшегіш аспаптар, өлшегіш-өзгерткіштер, электронды есептегіш машиналар және басқа да техникалық құралдар болып табылады.

Өлшегіш жүйелер арналуы бойынша информациялық, өлшегіш- бақылаушы, өлшегіш-басқарушы және т.б. жүйелерге бөлінеді.

Өлшеу міндетіне байланысты қайта құрылуға жарамды өлшегіш жүйелерді гибкий өлшегіш жүйелер деп атайды.

Өлшегіш-өзгерткіштер нормаланған метрологиялық сипаттарды иеленеді және өлшенетін шаманы басқа шамаға немесе өлшеу сигналына аударуға арналады. Аударылған шама немесе сигнал, әдетте, өңдеу, сақтау, ары да өзгертуге немесе беруге ыңғайлы болып табылады.

Өлшегі-өзгерткіштер өлшегіш техниканың құрамына кіреді немесе өлшеу құралдарымен бірге қолданылады.

Бір өлшеу құралында бірнеше бастапқы өзгерткіш болуы мүмкүн.

Бастапқы өлшегіш-өзгерткіш деп өлшенетін физикалық шама біріншіден оған әсер ететін өзгерткішті айтады.

Өлшеу құралы неғұрлым жоғары дәлдікпен өлшейтін болса, ол үшін соғұрлым көп метрологиялық сипаттамалар нормаланады.

Өздікбақылауға арналған сұрақтар:

1 Нормаланатын өлшеу құралының метрологиялық сипаттамасы?

2 Жұмыс істеу принципі бойынша өлшеу құралдары қалай бөлінеді?

3 Түрлері бойынша өлшеу құралдары қалай бөлінеді?

4 Әрбір өлшеу құралдарына қысқаша сипаттама беріңіз.

5 Өлшеу құралдарының нормаланатын метрологиялық сипаттамаларына не жатады?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Федюкин В.К. Основы квалиметрии. Управление качеством продукции. Учебное пособие. – М.: Информационно-издательский дом «Филинъ», 2004. – 296 с.

2 Фомин В.М. Квалиметрия. Управление качеством. Сертификация. Курс лекций. – М.: ЭКМОС, 2000. – 320 с.

3 Шишкин И.Ф., Станякин В.М. Квалиметрия и управление качеством: Учебное пособие. - М.:Изд-во ВЗПИ, 1992.-255 с.

№ 8 дәріс (1 сағат)

Тақырыбы: Өлшеу құралдарының бірегейлігіне қол жеткізу амалдары
Дәріс жоспары:

1 Өлшеу құралдарының бірегейлігіне қол жеткізу амалдары.

2 Өлшеу құралдарын сынау.

3 Өлшеу құралдарын метрологиялық аттестациялау.

4 Өлшеу құралдарын калибрлеу.

5 Өлшеу құралдарын салыстырып тексеру.

• 
  мемлекеттік сынаудан өткізу;
  
• 
  салыстырып тексеру;
  
• 
  метрологиялық аттестациялаудан өткізу;
  
• 
  калибрлеу.
  

Сынау екі мақсатта: өлшеу құралының типін бекіту мақсатында немесе оны бекітілген типіне сәйкестігіне сынау жүзеге асырылады.

Метрологиялық аттестациялауды Мемлекеттік метрологиялық қызметтің және заңды тұлғалардың осы топтағы өлшеу құралдарын салыстырып тексеруге құқығы бар метрологиялық қызметтің бөлімшелері жүзеге асырады.

Метрологиялық аттестация мыналардан құралады:

• 
  техникалық құжаттарды қарастыру;
  
• 
  өлшеу құралдарын эксперттік зерттеу;
  
• 
  өлшеу құралын салыстырып тексеру әдістемесін тексеру;
  
• 
  өлшеу құралдарын метрологиялық аттестациялау нәтижесін өңдеу.
  

Қазақстан Республикасы өлшеу құралын калибрлеу жүйесі өлшем бірлігін қамтамасыз ету жүйесінің құрылымдық бөлігі болып табылады.

Өлшем құралдарын калибрлеу дегеніміз - өлшем құралының метрологиялық сипаттамасының шын мәнін немесе мемлекеттік метрологиялық бақылау мен қадағалауға жатпайтын өлшем құралының қолдануға жарамдылығын анықтау мақсатында сол өлшем құралының көмегімен алынған шама мәні мен эталон арқылы анықталған шаманың тиісті мәні арасындағы ара қатынасты белгілейтін операциялар жиынтығы.

Салыстырып тексеруге жатпайтын өлшем құралдары өндіруден немесе жөндеуден шыққанда, импорт бойынша әкелінгенде, пайдалану кезінде, осы өлшем құралдарының әзірлеуші, иесі немесе тұтынушысы белгілеген тәртіппен калибрленеді.

Өлшем құралдарын калибрлеу нәтижелері өлшем құралдарына басылатын калибрлік белгімен, немесе метрологиялық сипаттамалардың шынайы мәндері міндетті түрде көрсетілетін калибрлеу туралы сертификатпен, сондай-ақ пайдалану құжаттарындағы жазумен куәландырылады.

Калибрлеудің енгізілуіне бәсекелестіктің болмауы кедергі жасайды. Мұнда белгілі анықталған қарсылық көрсетіледі. Бірақ заңға сәйкес кәсіпорындар өлшем құралдарын калибрлеуді өздері ұйымдастыруға құқылы және олар калибрлеу жұмысын жүргізу үшін аккредиттеудің құрастырушы органдарында аккредиттелуге қызығушылық білдірмейді.

Калибрлеу жұмыстарының орындалуына келесі нұсқаулар мүмкін болады:

• 
  кәсіпорын өз бетімен өзінде калибрлеу жұмысын ұйымдастырып, ешқандай жүйеде аккредиттелмейді;
  
• 
  өнімнің бәсекелестігін арттыруға қызығушылығы бар кәсіпоырн оны аккредиттелген ұйымның атымен калибрлеу жұмысын жүргізу құқығына өз елінің калибрлеу жүйесінде аккредиттеледі;
  
• 
  кәсіпорын сауда негізінде калибрлеу жұмысының орындалу мақсатымен аккредиттеледі;
  
• 
  өлшем құралдарын тексеру құқығына аккредиттелген кәсіпорын, бір уақытта сол өлшем түріне калибрлеу жұмысын жүргізу құқығын аккредиттеу аттестатын алады;
  
• 
  Мемлекеттік метрологиялық қызмет көрсететін метрологиялық институттары мен органдары бір мезгілде аккредиттеу органы және калибрлеу ұйымы ретінде калибрлеу жүйесінде тіркеледі.
  

Салыстырып тексеруді мемлекеттік метрологиялық қызмет пен қатар бекітілген тәртіп бойынша техникалық реттеу және метрология жөніндегі Комитет аккредитациядан өткен заңды тұлғалардың метролгиялық қызметтері жүзеге асыра алады.

Өлшеу құралдарын салыстырып тексеру - өлшеу құралдарының тағайындалған техникалық талаптарға сәйкестігін анықтау және растау мақсатында жүргізілетін операциялардың жиынтығы болып табылады.

Салыстырып тексеру нәтижесі бойынша өлшеу құралдары пайдалануға жарамды немесе жарамсыз дап танылады.

Өлшеу құралдары салыстырып тексеру аралық интервалдың ішінде пайдалануға жарамды деп танылады, егер оларды салыстырып тексеру олардың нақты өлшеу құралдарына қойылатын метрологиялық және техникалық талаптарға сәйкестігін көрсететін (дәлелдейтін) болса. Салыстырып тексеру арнаулы (салыстырып тексеруге арналған) нормативтік құжаттардың талаптарына сәйкес жүргізіледі.

Салыстырып тексеру бірліктің мөлшерін эталоннан жұмыстық өлшеу құралына беру процесінің сатыларының бірі болып табылады. Эталонмен байланыстығы өлше бірлігінің қажетті шарты болып табылады.

Салыстырып тексерудің төмендегі түрлері кездеседі:

• 
  алғашқы;
  
• 
  периодтық;
  
• 
  кезектен тыс;
  
• 
  инспекциялық;
  
• 
  сараптамалық.
  

Салыстырып тексеру аяқталып, хаттамаға талдау жүргізілгеннен кейін өлшеу құралының пайдалануға жарамдығы немесе жарамсыздығы туралы қорытынды шығарылады және осы туралы хаттамаға тиісті жазу енгізіледі.

Салыстырып тексеру хаттамасы заңды күші бар негізгі құжат болып табылады, сондықтан оны мұқият толтыру қажет.

Егер реттегіш тораптарға ешкім соқтыртпайтындай керек болса, өлшеу құралына номерленген пломба немесе салыстырып тексеру таңбасының суреті бар номерленген қағаздар (наклейка) ілінеді. Бұл жағдайда өлшеу құралының механизмін таңбаны бұзбай ашу мүмкін емес болып табылады.

Өлшеу құралына таңба қоюмен бірге, салыстырып тексеру нәтижелері оң болған жағдайда бекітілген үлгі бойынша салыстырып тексеру туралы сертификат беріледі. Сертификатта өлшеу құралының қандай нормативтік құжаттың талаптарына сәйкестігі туралы ақпарат беріледі немесе өлшеу құралының көрсетулеріне енгізілетін сілтемелер көрсетіледі.

Салыстырып тексеру нәтижелері теріс болған жағдайда өлшеу құралы қолдануға жарамсыз екендігі туралы хабарлама жазылады.

Өздікбақылауға арналған сұрақтар:

1 Өлшеу құралдарының бірегейлігіне қол жеткізу амалдарын атаңыз.

2 Өлшеу құралдарын сынау қалай жүргізіледі?

3 Өлшеу құралдарын метрологиялық аттестациялауды қандай тәртіпте жүргізеді?

4 Өлшеу құралдарын калибрлеудің жүргізу тәртібі қандай?

5 Өлшеу құралдарын салыстырып тексерудің қандай әдістері болады?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Основы стандартизации, метрологии, сертификации и менеджмента качества. Учебное пособие под редак. Тазабекова Алматы.: 2003 г. - 450 с.

2 Ракымжанова М.Т. Стандарттау, сертификаттау және метрология негіздері– Астана, «Фолиант», 2008 ж. – 245 б.

3 Метрология, стандарттау және сертификаттау негіздері: Оқу құралы / Г.Х. Шәкібаева, Х.К. Оспанов, Р.Р. Сыздықов, Л.И. Сыздықова– Алматы:Қазақ университеті, 2002. – 242 б.

Дәріс жоспары:

1 Өлшеу қателіктерінің түрлері
Өлшеудің дұрыстығын бағалау үшін оның қателіктерін білу керек, яғни өлшеу нәтижесінің өлшенетін шаманың нағыз дәл мәнімен ауытқуын. Өлшеудің қателіктері абсолюттік және жанамалық болып бөлінеді.

Өлшеудің абсолюттік қателігі деп өлшенетін шаманың бірліктерінде белгіленетін қателік және оны формула бойынша анықтайды:

Δ Х = Х _өлш – Х,
мұндағы: Х _өлш - өлшеу кезінде алынған мән;

Х - өлшенетін шаманың нағыз мәні.

Бірақ өлшенетін шаманың нағыз мәні белгісіз болғандықтан, тек қана тәжірибе жүзінде өлшеу қателіктерінің аздап жақын мәнін табуға болады. Сонымен қатар өлшенетін шаманың нағыз мәні ретінде эталон арқылы немесе қолданатын өлшеулерге қарағанда жоғары дәлдіктері бар әдістер немесе аспаптарды қолданып алынған мәнді келтіруге болады.

Өлшеудің жанамалық қателігі деп өлшенетін шаманың нағыз мәні мен абсолюттік қателіктің қатынасын анықтайтын қателікті айтады, ол пайыз бойынша белгіленеді:

Х _өлш – Х

Δ Х = -----------------* 100

Х

Өлшеу қателіктері жүйелік, кездейсоқ және дөрекі болып бөлінеді.

Өлшеудің сапалығы тек қана қателіктердің бар болуымен бағаланбай, өлшеулердің дәлдігімен, дұрыстығымен бағаланады.

Өлшеулердің жоғары дәлдігі кішкентай қателіктердің барлық түрлеріне, сонымен қатар жүйелік, кездейсоқ қателіктерге сәйкес болады. Дәлдікті мына формула бойынша анықтауға болады.

Δ Х

Х

Сонымен, егер өлшеу қателігі 10 ^-2 % болса, онда дәлдік 10 ⁴ тең болады.

Өлшеу қателіктері біріншіден өлшеу құралдардың қателіктеріне байланысты болады. Өлшенетін аспаптардың немесе өлшеу құралдардың қателіктері өлшенетін шаманың нағыз мәніне ұқсамайды.

Аспаптың көрсетулері мен өлшенетін шаманың нағыз мәнінің арасындағы айырмасы өлшенетін аспаптың (өлшеу құралдардың) абсолюттік қателігі деп аталады. Ол формула бойынша анықталады:

Δ Х = Х _к – Х,

мұндағы: Х _к - аспаптың көрсетулері;

Х - өлшенетін шаманың нағыз дәл мәні.

Өлшенетін аспаптың абсолюттік қателігі мен өлшенетін шаманың нағыз мәніне қатынасы жанамалық қателік деп аталады және ол өлшенетін шаманың пайызымен белгіленеді. Тәжірибе жүзінде абсолюттік қателікті өлшенетін аспаптың көрсетулеріне жатқызады:

Х _к – Х

Δ Х = ------------

Х _к

Кейде жанамалық қателікті өлшеу құралдардың дәлдік сипаттамасы ретінде қолданады. Көптеген техникалық өлшеу құралдардың дәлдік сипаттамасын негізгі және қосымша қателіктердің шектерімен анықтайды.

Негізгі қателік деп бір қалыпты жағдайларда қолданатын өлшеу құралдардың қателігін айтады. Жұмыстың бірқалыпты жағдайлары мемлекеттік стандарттарда немесе өлшеу құралдардың техникалық шарттарында беріледі.

Қосымша қателік дегеніміз өлшеу құралдардың қателіктері, олар сыртқы жағдайлар әсер еткенде және бір қалыпты жағдайлардан ауытқыған кезде пайда болады. Бұларға температура өзгеру нәтижесінде, аспаптың жұмыс қалпынан ауытқыған кезде пайда болатын қателіктер жатады.

Негізгі және қосымша қателіктердің шамасы өлшеу құралдардың дәлдік тобына байланысты болады.

Дәлдік топтары дәлдік үшін өлшеу құралдардың қасиеттерін көрсетеді, бірақ осы құралдармен жасалған өлшеулердің дәлдік көрсеткіші болып саналмайды. Дәлдік топтары келесі сандар тізбегінен алынады: 1*10ⁿ; 1,5*10ⁿ; 2*10ⁿ; 2,5*10ⁿ; 4*10ⁿ; 5*10ⁿ; 6*10ⁿ; мұндағы n =1; 0; -1; -2 т.б.

Өздікбақылауға арналған сұрақтар:

1 Өлшеудің қандай қателіктерін абсолюттік және жаңамалық деп атайды?

2 Жүйелік қателіктер деп қандай қателіктерді айтады?

3 Кездейсоқ қателіктер неден пайда болуы мүмкін?

4 Өлшеулердің дұрыстығы дегеніміз не?

5 Негізгі және қосымша қателіктердің шамасы неге байланысты болады?

Ұсынылатын әдебиеттер:

2 Сергеев А.Г., Крохин В.В. Метрология: Учебное пособие для вузов. – М.: Логос, 2000. - 408 с.

3 Метрология, стандарттау және сертификаттау негіздері: Оқу құралы / Г.Х. Шәкібаева, Х.К. Оспанов, Р.Р. Сыздықов, Л.И. Сыздықова. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 242 бет.
№ 10 дәріс (1 сағат)

Тақырыбы: Өлшеу құралдарын салыстырып-тексеру

Дәріс жоспары:

1 Өлшеу құралдарын салыстырып-тексеру

2 Салыстырып тексерудің түрлері және оларды жүргізу тәртібі

3 Салыстырып тексеруді ұйымдастыру

Қазақстан Республикасы аймағында өндірілетін немесе Қазақстан Республикасы аймағына енгізілетін, сондай-ақ жөндеуден шығарылған және қолданыстағы және сақтаудағы өлшем құралдарына салыстырып-тексеру жүргізуді ұйымдастыруға және тәртібіне қойылатын негізгі талаптар ҚР СТ 2.4 белгіленеді.

Өлшем құралдарын салыстырып тексеруді өлшем құралдарын белгіленген техникалық талаптарға сәйкестігін анықтау және растау және де олардың қолдануға жарамдылығын бекіту мақсатында жүргізеді.

Салыстырып тексеру кезінде салыстырып тексеруге қолданылатын эталондар Қазақстан Республикасының шама бірлігінің эталондарына бағынышты болуы керек.

Салыстырып тексеруге мемлекеттік метрологиялық қадағалау саласында колданылатын, өндірістен немесе жөндеуден шыққан, типі бекітілгеннен кейін пайдаланылатын және шеттен әкелінетін немесе метрологиялық аттестатталған және Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлекеттік жүйесінің тізілімінде тіркелген өлшем қүралдары кіреді.

Өлшем қүралдарының тізімі және салыстырып тексеру кезенділІгі, сондай-ақ, оны жүргізу тәртібін уәкілетті орган белгілейді.

Салыстырып тексеруге жатпайтын өлшем құралдары калибрленеді.

Шама бірліктеріндегі физикалық шама мәндерін бағалауға арналмаған, тек өзгеруін бақылау үшін нормаланған дәлдікпен қолданылатын техникалық қүралдар индикаторларға жатады және салыстырып тексеруге жатпайды.

Салыстырып тексеруге жатпайтын өлшем құралдары иесінің өтініші бойынша салыстырып тексерілуі мүмкін.

Өлшем құралдарын салыстырып тексеру мемлекеттік метрологиялық қызметпен іске асырылады, сондай-ақ, ҚР СТ ИСО/МЭК 1702 5 талаптарына сәйкес аккредиттелген заңды түлғалардың метрологиялық қызметімен іске асырылады.

Салыстырып тексерушілерді аттестаттау белгіленген тәртіпте жүргізіледі.

Өтініш берушінің өтініші бойынша салыстырып тексеру нәтижелері талаптарына сәйкес келісім-шарт негізінде өлшемдердін белгісіздік бағасымен ұсынылады.

Салыстырып тексеруді ресімдеу тәртібі салыстырып тексеру әдістемесіне сәйкес іске асырылады.

Салыстырып тексерудің оң нәтижелері сәйкес өлшем құралдарына және/немесе пайдалану құжаттамаларына басылатын салыстырып тексеру таңбасымен және/немесе салыстырып тексеру туралы сертификатпен расталады.

Салыстырып тексеру туралы сертификаты, уәкілетті органмен бекітілген тәртіп бойынша, мамандандырылған бағдарламалык қамсыздандыру арқылы толтырылады.

Өлшем құралдарын салыстырып тексеру бойынша жұмыстарға төлем жүргізу келісім-шарт негізінде жүргізіледі.

Өлшем қүралдарын салыстырып тексеру жұмыстарының бағасын белгілеу кезінде ҚР СТ 2.48 сәйкес талаптар мен нормалар қолданылуы мұмкін.

Салыстырып тексеру түрлері және оларды жүргізу тәртібі

Өлшем құралдарына бастапқы, мерзімдік, кезектен тыс, инспекциялық және сараптамалық салыстырып тексерулер жүргізіледі.

Бастапқы салыстырып тексеруге Қазақстан Республикасының аймағында өндірілетін немесе Қазақстан Республикасының аймағына әкелінетін, ҚР СТ 2.21 сәйкес типті бекіту мақсатында және бекітілген типке сәйкестікке сынаудан немесе ҚР СТ 2.30 сәйкес метрологиялык ҚР СТ 2.4-2007 аттестаттаудан өткен және ҚР МӨЖ тізіліміне енгізілген, сондай-ақ жөндеуден шығарылған өлшем құралдары жатады.

Өлшем құралдарының әр бірлігі бастапқы салыстырып тексеруден өтуге тиіс.

Кейбір жагдайларда, салыстырып тексерудің әдістемесінде көрсетілген өлшем құралын таңдап алып салыстырып тексеруге болады. Тандап салыстырып тексеру ГОСТ 18242 және ГОСТ 20736 талаптарының нұсқауы бойынша жүргізілуі керек.

Мерзімдік салыстырып тексеруге қолданыстағы және сақтауда түрған өлшем құралдары жатады, олар белгілі бір салыстырып тексерудің аралық интервалдары арқылы жүргізіледі және салыстырып тексерудің аралық кезеңінде қолдануға жарамдылығын қамтамасыз етуді есепке ала отырып бекітіледі.

Ұзақ сақтауда тұрған өлшем құралдарының сақталған мерзімі салыстырып тексеру аралык интервал мерзімінен асатын болса, бірақ сақтау және консервілеу талаптары орындалған болса, онда оларды мерзімдік салыстырып тексеру жүргізбеуге болады.

Кезектен тыс салыстырып тексеру

Кезектен тыс салыстырып тексеруді өлшем құралын пайдалануда (сақтауда) салыстырып тексерудің аралық интервалы аяқталғанға дейін жүргізеді.

Кезектен тыс салыстырып тексеру мына жағдайларда жүргізіледі:

- салыстырып тексерудің аралық интервалын реттеу қажеттілігі болғанда;

- өлшем құралын қолдануға жарамдылығын растау қажеттілігі болғанда;

- салыстырып тексеру таңбасының, өзі жабысатын лейблдің, пластикалық пломбаның закымдануын, сондай-ақ өлшем құралдарының бастапқы және мерзімдік салыстырып тексеруден еткенін, олардың сақталуын растайтын құжаттың жоғалу кезінде;

— сақтаудан кейінгі өлшем құралдарын қолданысқа енгізу кезінде өлшем құралын консервациялау немесе өлшем құралдары бар бұйымдарға қойылатын талаптарға байланысты сол сақтау мерзім ішінде өлшем құралдарына мерзімдік салыстырып тексеру жүргізілмеген болса;

- өлшем құралдарын, өлшем құралдары қолданылатын бүйымдар жинағын қайта консервациялау барысында;

- өлшем құралдарын салыстырып тексерудің аралық интервалының жартысы өткеннен кейін ұзақ сақтауға берген жағдайда;

- өлшем құралдарын салыстырып тексеру аралық интервалының жартылай ғана аяқталуына орай, әзірлеуші айналымға түсіріп үлгермеген өлшем құралын түтынушыға жіберген жағдайда.

Мемлекеттік қадағалау және метрологиялық бақылау жүргізген кезде олардың жарамдылығын, дүрыстығын, қабылданған салыстырып тексерудің аралык интервал дәлдігін және өлшем қүралын пайдаланудың дұрыстығын бекітуде инспекциялық салыстырып тексеру жүргізіледі.

Инспекциялық салыстырып тексерудің нәтижесі актіде еркін түрде келтіріледі.

Инспекциялық салыстырып тексеру өлшем қүралдары иегері өкілдерінің қатысуымен жүргізіледі.

Сараптық салыстырып тексеруді өлшем құралдарының бұзылғаны, қолдануға жарамсыздығы туралы тиісті метрологиялық сипаттардың мәселесіне келіспеушіліктер туындаган жағдайларда жүргізеді.

Сараптық салыстырып тексеру өлшем құралдарының метрологиялық сипаттарының дүрыстығына, өлшем құралдарының қолдануға жарамдылығына және өлшем құралдарын пайдаланудың дүрыстығына келіспеушілік туындаған жағдайда мемлекеттік органдардың жазбаша түрдегі талабы (арызы), жеке және заңды түлғалардың жазбаша түрдегі арызы бойынша жүргізіледі.

Өлшем қүралдарын салыстырып тексеру шарасына өтініш берушілер, сондай-ақ мүдделі тараптардың өкілдері қатыса алады.

Заңды және жеке тұлғалардың өтініші бойынша сараптық салыстырып тексеруді жүргізу үшін төлемді өтініш беруші жүргізеді.

Соттың және қүқық қорғау органдарының талабы (отініші) бойынша сараптық салыстырып тексеру жүргізу кезінде, салыстырып тексеру үшін төлем жүргізетін тарапты сараптық салыстырып тексеруге өтініш берген орган белгілейді.

Өлшем қүралдарын салыстырып тексеру;

- тұрақты салыстырып тексеру зертханаларында;

- жылжымалы салыстырып тексеру зертханаларында;

- салыстырып тексерушілерді іссапарға жіберу арқылы өлшем қүралдарының орналасқан жерінде;

- өлшем құралдарының иелерінің БСП-да жүргізіледі.

Өздікбақылауға арналған сұрақтар:

1 Өлшем құралдарына салыстырып-тексеру жүргізуді ұйымдастыруға және тәртібіне қойылатын негізгі талаптарды қандай стандарт белгілейді?

2 Салыстырып тексерудің қандай түрлерін білесіз?

3 Бастапқы салыстырып тексеруге қандай өлшеу құралдары жатады?

4 Мерзімдік салыстырып тексеруді қалай жүргізеді?

5 Кезектен тыс салыстырып тексеру қандай жағдайларда жүргізіледі?

6 Сараптық салыстырып тексеруді қандай жағдайда жүргізеді?

7 Салыстырып тексеруді қалай ұйымдастырады?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Основы стандартизации, метрологии, сертификации и менеджмента качества: Учебное пособие / Под общей редакцией К.А. Тазабекова – Алматы.: Казахстанская ассоциация маркетинга. 2003. – 564 с.

2 ҚР СТ 2.4 ҚР МӨЖ. Өлшеу құралдарын салыстырып-тексеру. Ұйымдастырылуы мен жүргізу тәртібі

Дәріс жоспары:

1 Салыстырып тексеру схемаларының түрлері

2 Салыстып тексеру схемаларының мазмұны мен кұрылуы

Салыстырып тексеру сұлбаларын таралу салаларына байланысты келесі түрлерге бөледі:

- мемлекетаралық салыстырып тексеру сұлбалары;

- мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбалары;

- жергілікті салыстырып тексеру сұлбалары.

Мемлекетаралық салыстырып тексеру сұлбалары

Мем лекетаралык салыстырьш тексеру сұлбалары мемлекет-қатысушылармен тура немесе мемлекетаралық салыстырып тексеру сұлбалары құжатына қарама-қайшы келмейтін елдің нормативтік құжатын дайындау жолымен колданылады.

Мемлекетаралык салыстырып тексеру сұлбалары стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі Мемлекетаралық Кеңес белгілеген тәртіпте дайындалады.

Мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбалары

Мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбалары Қазақстан Республикасында салыстырып тексерілетІн берілген шамадагы өлшем құралдарына таралады.

Мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбасы Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарты түрінде рәсімделеді.

Өлшем құралдарына арналған мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбалары мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталыкпен дайындалады.

Мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталық мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбаларын дайындауға орындаушы ретінде заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерін тарта алады.

Мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбалары мемлекетаралык салыстырып тексеру сұлбаларына қарама қайшы келмеуі тиіс.

Жергілікті салыстырып тексеру сұлбасы заңды тұлғалардың метрологиялық қызметтерімен салыстырып тексерілетін өлшем құралдарына таралады.

Жергілікті салыстырып тексеру сұлбалары мемлекеттік немесе мемлекеттік болмаған жағдайда мемлекетаралық сол шамалардағы өлшем құралдарына арналған салыстырып тексеру сұлбаларына қарама қайшы келмеуі тиіс. Жергілікті салыстырып тексеру сұлбалары мемлекеттік және мемлекетаралық салыстырып тексеру сұлбалары болмаған жағдайда құрыла алады.

Жергілікті салыстырып тексеру сұлбасын заңды тұлғаның нормативтік кұжаты ретінде дайындайды және хабарында шама бірлігінін мемлекеттік эталондары бар мемлекеттік ғылыми метрологиялык орталықпен келістіріледі.

Жергілікті салыстырып тексеру сұлбаларын өлшем кұралдарын салыстырып тексеруді іске асыратын заңды тұлғалардың метрологиялык кызметтері дайындайды.

Жергілікті салыстырып тексеру сұлбасын сызба түрінде рәсімдейді. Сызбаны мәтіндік бөліммен толықтыруга болады.

Салыстырып тексеру сұлбасы сызбасында:

- өлшем құралдарының және салыстырьш тексеру әдістерінін атаулары;

- шама мәнінің аумағы немесе номиналды мәні;

- өлшем құралдары қателіктерінің мүмкіндік мәні;

- салыстырып тексеру әдістері қателіктерінін мүмкіндік мәні көрсетілуі қажет.

Жергілікті салыстырып тексеру сұлбаларында өлшем құралдарының дәл белгілеулерін көрсету мүмкін.

Салыстырып тексеру сұлбасы сызбасы бір бірінің астына орналасқан және штрихті линиялармен бөлінген аландардан тұруы қажет.

Мемлекеттік эталонмен басқарылатын мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбалары сызбасының жоғарғы алаңында, бағынушылық тәртібінде эталондардың атауы көрсетіледі.

Жергілікті салыстырып тексеру сұлбасы сызбасының жоғарғы алаңында бастапқы жұмысшы эталондар атауы көрсетіледі.

Эталондар атауларының астында шама мәнінің номиналды мәні немесе аумағы және олардың қателіктерінің мәні көрсетіледі.

Эталондар алаңдарының астына 0 санаттағы жұмысшы эталондар алаңы (егер мемлекеттік немесе мемлекетаралық сұлбаларды қайта қарау кезінде 1 санаттағы эталондарға бірлік мөлшерін берудің қосымша сатысын алдын-ала ескеру қажет болса), 1 санаттағы және әрі қарай келесі санаттардағы жұмышы эталондар алаңдары орналастырылады.

Жұмысшы эталондардың атауларының астында өлшем аумақтары және қателіктер мәні көрсетіледі.

Мемлекетаралық салыстырып тексеру сұлбасы бойынша екінші немесе жұмысшы эталондардың деңгей дәлдігі бойынша сәйкес келетін эталонды қолдану кезінде алғашқы эталоны ретінде 5.9.2 сәйкес қателіктер сипаттамаларын көрсету мүмкін.

Екінші эталондар үшін ГОСТ 8.381 сәйкес олардың жалпы қателігінің сипаттамасы көрсетіледі — п тәуелсіз әлшемдердің санын көрсетумен екінші эталонды біріншімен салыстыру кезінде S_Е (S_E0)) өлшем нәтижесінің орташа шаршылык ауытқуы мүмкіндік мәнінің шектігі, немесе 0,99 сенімді ықтималдық кезінде өлшем нәтижесі қателігінің сенімді шекараларының мүмкіндік мәнінің шектігі. Екінші эталонның жойылмаған жүйелік қателігінің сипаттамасын және (немесе) оның тұрақсыздығының алғашқы эталон үшін қабылданған салыстырып тексеру арасындағы аралық үшін бөлек көрсету мүмкін.

Жұмысшы эталондардың және жұмысшы өлшем күрделі қателіктерінің сипаттамаларын оларды салыстырып тексеру кезіңде шама мөлшерін беру әдісіне байланысты көрсетеді.

Өлшем құралдарының қолдануға жарамдылығын салыстырып тексеру кезінде, салыстырып тексеру сұлбасы өлшем құралдарының қателігінің мүмкіндік шегі көрсетіледі.

Эталондар және жұмысшы өлшем құралдары қателігінің сипаттамалары ретінде салыстырып тексеру сұлбасында олардың негізгі қателік сипаттамалары көрсетілуі ұсынылады. Негізделген жағдайларда ГОСТ 8.009 сәйкес қателікті құрайтын басқа сипаттамаларды немесе оның жалпы қателігінің сипаттамаларын көрсету мүмкін (негізгі жоне косымша қателіктер қосындылары).

Осы әдіспен салыстырып тексерілетін өлшем құралдарын салыстырып тексеру әдісі қателіктерінің сенімді шекараларына сәйкес келетін сенімді ықтималдықтар бірдей болуы қажет.

Салыстырып тексеру әдісі қателігінің сипаттамасын көрсетпеу мүмкін, егер ол абсолюттік мән бойынша салыстырып тексеру кезінде қолданылатын эталон қателігінің сипаттамасынан 15%-тен көп емес болса.

Алғашқы эталон атауын қос сызыктан пайда болған тікбұрышта қорытындылайды. Екінші және жұмысшы эталондардың және жұмысшы өлшем құралдарының атауларын бір сызықта пайда болған тікбүрышта қорытындылайды. Салыстырып тексеру әдістері атауларын, егер олар көрсетілетін болса бірлік мөлшерін беретін эталондар және салыстырып тексеру объектілер атаулары арасына орналастырылған горизонталды жұмырларда қорытындылайды.

Бірлік мөлшерін жоғарыдан төмен қарай беруді бірлік мөлшері берілетін сәйкес келетін құралдармен салыстырьш тексеру объектілерін біріктіруші тұтас сызықтармен бейнелейді, соған қоса осы сызықтардың ажыралымында салыстырып тексерудің негізгі әдістерін көрсетумен жұмырларды орналастырады. Эталондар алаңынан төмен тұратын жұмырларды сұлбаның сәйкес келетін алаңдарын бөлетін штрихті сызыктардың ажыралымында орналастырады.

Салыстырып тексеру сызбаларының форматы ГОСТ 2.301 көрсетілген форматқа сәйкес болуы қажет.

Салыстырып тексеру сұлбасының мәтінді бөлігі қосымша ақпараты бар салыстырып тексеру сұлбасы элементтеріне түсініктемелей мен кіріспе бөлімнен құрылуы қажет.

Салыстырып тексеру сұлбасы сызбасының бос жерлерінде сұлбаны қолдануды жеділдететін қосымша ақпаратты орналастыруга болады.

Жергілікті салыстырып тексеру сұлбалары салыстырып тексеру сұлбасының және техникалық, ұйымдастырушылық және экономикалық сипаттағы қосымша акпараттың бір құжаттағы бірлестігін ұсына алады.

Өздікбақылауға арналған сұрақтар:

1 Салыстырып тексеру схемаларының қандай түрлері сізге белгілі?

2 Мемлекетаралық салыстырып тексеру схемалары қалай қолданылады?

3 Мемлекеттік салыстырып тексеру сұлбалары қандай өлшем құралдарына таралады?

4 Жергілікті салыстырып тексеру сұлбалары қандай өлшем құралдарына таралады?

5 Салыстып тексеру схемаларының мазмұны қандай?

6 Салыстып тексеру схемаларының қалай кұрылады?

Ұсынылатын әдебиеттер:

2 ҚР СТ 2.39 ҚР МӨЖ. Салыстырып-тексеру схемалары. Мазмұны мен құрылуы

№ 12 дәріс (1 сағат)