Стиль мен бейнелілік ұғымдары туралы
Соғыс – бейбітшілік лексика-семантика тобындағы сөздердің қолданылу қызметі
жүктеу/скачать 195,32 Kb.
|
Сыйлыгул-Диссертация
| Соғыс – бейбітшілік лексика-семантика тобындағы сөздердің қолданылу қызметі
Біз қарастырған ақындардың лирикасында кездесетін соғыс, ерлік тақырыбындағы өлеңдерді шартты түрде төртке бөліп қарастыруға болады: соғыс, ерлік, жетім-жесір, бейбіт күн немесе жеңіс тақырыбы. Ақындар соғысты, оның адам баласының басына тудырған қиындығын былайша суреттейді: Соғыс деген қасіреттен, қырсықтан Сала алмап па құтылатын жолды әлі? (Ж.Н. Дыбыстар. 4-185) Қанды соғыс бұл жақтағы елдің де Қабырғасын қайыстырып барады. Мына соғыс от-жалынын жайғалы, Өзекті де суық ызғар жайлады. (С.Ж. Тұлып, 1-35). Соғыс дейді қабырғаңды қайырған, Сол сенің де жүрегіңе жай ұрған; Мен білмеймін соғыс деген не екенін, Кейбір үйден маған зарлы жетеді үн. (С.Ж. Жолда. 1-55) Соғыстың аз ба кеселі. (А.Б. Қайша құдық. 2 – 279) Айт-айтпа соғыс кімді қақсатпады, Талайлар мәңгі бақи ақсап қалды. (М.С. Бүлінді қала. 1-18) Жанына соғыс салған жарасы көп, Қамығар әзиз ана баласы жоқ. (М.С. Мұнайшы мәртебесі. 1-102) Осы шумақтардағы соғыс бейнесін ашу үшін қолданылған бейнелеуіш құралдардың ішінде ең жиі қолданылғаны – эпитет. Мысалы: қанды соғыс, суық ызғар, қабырғаны қайырған соғыс, жүрекке жай ұрған соғыс, жанға жара салған соғыс, зарлы үн, әзиз ана. Бұл шумақтарда соғысты метафора арқыла да суреттейді: «соғыс деген қасіреттен, қырсықтан, сала алмап па құтылатын жолды әлі?». Ақын түсінігінде соғыс – қасірет, қырсық. Бұл жерде қасірет сөзі – басқа түскен уайым, қайғы, ішкі жан күйзелісі, бақытсыздық сәтсіздік мағынасын берсе (Т.С.), қырсық сөзінің екі жақты мағынасы бар: бірі – адамға кездейсоқ кездесетін кесір, кедергі, пәле болса, мифологиялық мағынасы – адамның желкесіне отырып, игі істер жасауына кедергі келтіретін, көзге көрінбейтін зиянды күш (Т.С.) Соғыс кезеңіндегі ең ауыр тақырыптардың бірі – жетімдік пен жесірлік мәселесі. Бұл мәселе ХХ ғасыр лирикасында терең жырланады. Өйткені соғыс тақырыбында қалам тербегенде бұл тақырыптан, бұл мәселеден айналып өту мүмкін емес. Жетім-жесір тақырыбында ақындар ең алдымен жетім-жесірдің саны жағынан көп екендігін қайғыра жырға қосады: Қайғым болар бұл: қанша миллион жесір Ана жалғыздықпен егесті. Қанша миллион бала әкесіз боп өсті – Жазып көзсем нольдің өзін жеткізе алар емеспін... (Ж.Н. Ғұмыр ертегісі. 4-102) Мақтамаса ода деген ода ма, Соғыс жылдары өсірді ғой көп жетімді көп ана. Дәрі сынды болған кезде дән үнем – Жомарттыққа таң қаламын әлі мен. (Ж.Н. Көп балалы қыз туралы ода. 4-124) Жетім-жесірдің көптігін бірінші ақын қанша сөзімен беріп, соның санына жете алмайтындығын «жазып көрсем нольдің өзін жеткізе алар емеспін» деп бейнелейді, екінші ақын көп және ода сөздерін қайталай, мақтамаса ода деген ода ма, өсірді ғой көп жетімді көп ана деп қолданады. Сөзді қайталау қолдану – бейнеліліктің бір тәсілі. Келесі ақын да жетімдіктің көбейіп бара жатқандығын суреттеп қана қоймайды, оның себебін де түсіндіре жырлайды: Бүлінді қала сарнап, дала сарнап, Біздің де шытырлады-ау қара шаңырақ. Біреудің жары қалды тас құшақтап, Біреудің қалды артында анасы аңырап. Қара жер қайысты ғой құрбандықтан, Әйтеуір жығылған жоқ Ту қан жұққан. Дүниеде жетім-жесір қаптап кетті Бір қатын бір қанішер туғандықтан. (М.С. Бүлінді қала. 1-18) Бұл шумақтағы қала сарнап, дала сарнап тіркесінен кейіптеуді байқаймыз. Өйткені сарнап сөзінің мағынасы – қақсап, зарлау, қайталау деген сөз тура мағынасында жанды нәрселерге қарап айтылады. Сонымен қатар бұл шумақтағы тұрақты тіркес те орынды қолданылған. Бұл жердегі тас құшақтау сөзінің мағынасы – жалғыз қалу. Ал бұл жетім-жесірліктің көбеюінің себебін «дүниеде жетім-жесір қаптап кетті, бір қатын бір қанішер туғандықтан» деп түсіндіреді. Ал келесі ақын жетім-жесірдің халін суреттеуде кейіптеуді пайдаланып, сол кездегі табиғат халі мен адам көңілін қатар қойып, олардың іштей сабақтастығын өлеңге қосады: жүктеу/скачать 195,32 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|