Қатон Қарағай ауданы ауданы

Қатон Қарағай ауданы ауданы

Аудан туралы қысқаша деректер

Катонқарағай ауданы 1928 жылы 1 тамызда құрылған, бір жылдан кейін 1929 жылы 20 қыркүйекте Шыңғыстау ауданы Катонқарағай ауданының құрамына енді. 1932 жылы Катонқарағай ауданы Шығыс-Қазақстан облысының құрамына кірді. 1935 жылы Катонқарағай және Зырян аудандарының құрамынан Большенарым және Бұхтарма аудандары бөлініп шықты. 1954 жылы аудан көлемі Алтай өлкесі Таулы-Алтай автономдық облысы Усть-Коксинский ауданы «Жоғарыкатон» совхозының қосылуы есебінен кеңейді.

1963 жылғы 1 қаңтарда Катонқарағай ауданы Большенарым ауданымен біріктіріліп, аудан орталығы болып Большенарым селосы анықталды. 1970 жылы 4 желтоқсанда Катонқарағай ауданы орталығы Катонқарағай селосы болып қайтадан құрылды. 1997 жылы 23 наурызда Большенарым ауданы жойылып, Катонқарағай ауданының әкімшілік орталығы Большенарым селосына көшірілді. Аудан облыс аумағының солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Аудан солтүстік және солтүстік-шығыста Ресей Федерациясының Алтай Республикасымен, оңтүстік-шығыста Қытай Халық Республикасымен, оңтүстікте Күршім ауданымен, солтүстікте-Зырян ауданымен шекаралас, ал батыста Бұхтарма бөгенінің суымен шектесіп жатыр. Әкімшілік орталығы болып, облыстың орталығы Өскемен қаласынан 263 км қашықтықта орналасқан Большенарым селосы табылады. Облыс орталығы мен ауданның көлік байланысы Өскемен қ. – Зырян -Большенарым автомобиль жолдарымен жүзеге асады. 2002 ж. 1 қаңтардағы Шығыс-Қазақстан облысының әкімшілік-аумақтық бөлінуіне сәйкес, аудан 54 елді мекеннен, 44226 тұрғыны бар 13 ауылдық округтан тұрады.

Катонқарағай ауданы агроклиматтық жағдайы бойынша таулы және қатты-континенттік ауа-райлы альпілік аймақта орналасқан, қатты ұзаққа созылатын қысымен, ыстық және баяу өтетін жазы мен күзі арқылы сипатталады. Аудан аумағы анық төрт климаттық аймаққа бөлінеді:

Биік тау аймағы (тундра-шалғынды)

Таулы-орманды, артық ылғалды

Таулы, ылғалды орманды дала

Таулы – далалы.

Өсімдік жамылғысы өз таралымында, ауа райы мен жер жамылғысы тәрізді вертикалды аймаққа бағынады. Биік таулы тундралық аймақтарда жасыл қыналар, тал-шілік, бұталар басым. Биік таулы шалғынды аймақ дәнді өсімдіктер, сан алуан шөп түрлерінің басымдығымен ерекшеленеді. Альпі белдеуінде өсетін өсімдіктер жерге жақын, аймақта тақыр жерлер көбірек, ал субальпілік белдеуде өсетін өсімдіктер неғұрлым жиірек және биік болып өседі. Биік таулы альпі шалғындары Оңтүстік Алтай мен бір бөлігі орталыққа кіретін, атмосферасы ылғалмен жақсы ылғалданатын аймақтарда орналасқан. Таулы-тайга және шалғынды - тайга аймақтары өсімдік жамылғысында қою қылқан жапырақты және ашық қылқан жапырақты тайга ормандарының басымдығымен ерекшеленеді. Орман арасындағы ашық жерлерде жылы және құрғақ ауа райына өсіп үйренген шөптер және қыналы шөптер, әр түрлі дәнді өсімдіктер, шөптер, бұталар және сирек орман таралған. Таулы тайга ормандарында шөптің орташа биіктігі 120-150 см болса, қалыңдығы 80 100 % құрайды. Ірі шөптердің үлесі басым болғандықтан, шөптердің азықтық құндылығы төмен, мал жөнді жемейді және улы деуге де болады. Таулы және орманды-шалғын-дала аймағы тайга ормандарынан қырға ауысады. Ол өсімдік жамылғысында ормандар, орман шалғындары, дала шалғындары мен шалғындық-дала бұталық -шөп тоғайлары өседі. Бұл аймақтағы ормандар ұсақ жапырақты, көк теректі және ақ қайыңды болып келеді. Оңтүстікте, батыста, аздап шығыста, әсіресе тік тау баурайларында –шалғындар, шалғынды далалар, тал шілік тоғайлары секілді ашық ландшафтылар салтанат құрған. Орманды далалы және орманды-шалғын-дала (Нарым және Бұхтарма өзендері бассейні) белдеуінің төменгі бөлігінде негізінен қайыңды-бал қарағайлы және бұталы-шөпті ормандар орын алған. Ашық алаңқайларда және орман алаңдарында бұрынғыдай сансыз көп орман бұталары ( кәдімгі мойыл, орта таволга, тікенді және қылқанды итмұрын, татар бөріжидегі және т.б.) және әр түрлі орманды шалғын шөптері өседі. Аумақтың оңтүстік-шығыс бөлігінде шөпті –бұталы- қарағайлы ормандар таралған, онда қарағайлы орманның бір бөлігі аралас, кей жерлерде тұтас шөпті-бұталы тоғайлар. Таулы және далалы аймақтардың өсімдік жамылғысын дала дәнді өсімдіктері, даланың әр түрлі шөптері құрайды. Большенарымның тау арасындағы алқабында, оның шығыс (жоғары) бөлігінде әр түрлі шөпті- бетегелі, ал батыста (төмен) – бетегелі құрғақ далалар жатыр.

Аудан аумағының топырақ жамылғысы әр түрлі және негізінен жердің бет-бедеріне тәуелді. Тау жамылғылары 30 %-ға дейін тамырлы жыныстар арқылы шыққан таулы-тундралы, 50 %-ке дейін альпілік және субальпілік таулы- орманды, 30 %-ға дейін кәдімгі таулы қара топырақты болып келеді. Бұл жамылғылар жоғары таулы рельефі жағдайында 2500-2800 м-ден жоғары биіктікте қалыптасқан. Тау жамылғылары жазғы отардағы жайылым ретінде, мал күтуге қысқа мерзімге пайдаланылады.

Ауданның гидрографикалық желісі сансыз көлдер, өзендер, бұлақтардан тұрады. Аудан аумағының солтүстік шекарасынан ағып өтетін Бұхтарма өзені - ең ірі су ағымы болып табылады. Ауданды шығыстан батысқа қарай қиып өтетін Нарым өзені – екінші ірі су ағымы. Көптеген бұлақтар басын таудан алып, үлкен жылдамдықпен ағысы 1-2 м/сек ағады. Дария тау мінезді. Судың сапасы жақсы, тұрмыста және ауыл шаруашылығында қолдануға жарамды.

Жер асты суларының қуаттылығы 60-80 м-ден аспайды. Судың тереңдігі 80 см-ге дейін болады. Жер асты сулары алқаптарда бастау түрінде кездеседі. Тау жағдайында жер асты сулары 30-60 м тереңдікте жатады. Тау арасындағы ойпаттарда, аңғарларда жер асты сулары 0-6 м тереңдікте кездесіп қалады. Ауыл шаруашылығы мақсатына жерлерді бөлу, бұрынғы ауыл шаруашылық кәсіпорындарының кадастр шекараларында, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруге әсер ететін, табиғат факторлары кешені бойынша аудан аумағын салыстырмалы бағалау негізінде жүргізілді, атап айтқанда:

аумақтың аудан және облыс орталығына, өнім сату базарына, жабдықтау қорына, техникалық қызмет көрсету орталығына қатысты орны;

ауыл шаруашылық құрылымы;

азықтың сапалы болуы, жайылымдардың орнықтылығы;

аумақтың бет-бедері.
Аумақтың қолайлылық деңгейіне оңды ықпал ететін факторлар:

транспорттық желілермен жақсы қамтамасыз етілу;

өнімді сату- базарлары, жабдықтау қорлары, техникалық қызмет көрсету орталықтарының жақындығы.
Кері ықпал ететін факторлар :

жердің сату базарларынан, жабдықтау қорларынан алыста орналасуы;

аумақтың транспорт желілерімен аз қамтылуы, жолдың нашар жағдайы.
Жайылымдар көбінесе тасты аймақтарда, таудың биік құламасында орналасқан. Жайылымдық жерлердің ортақ ауданы 108,0 мың гек.-16 %, 200-245,6 -ға дейін -36,8 %, 200-313,4 -тен жоғары 47 %-ды құрайды. Аудан аумағының ауданы облыстың ортақ ауданының 4,7 %-ын құрайды. Ауыл шаруашылығында жайылым жерлер 81%, егістік жерлер 11% орын алады. Аудан аумағы 13167 кв. км (1319075 га). Аудан тұрғындарының саны 01.01.05 жылы 41000 адамды құрады, басым бөлігі- қазақтар (87 %), орыстар, татарлар, немістер және басқа ұлт өкілдері.
Катон-Карагайский район образован 1 августа 1928 года, через год в 1929 году 20 сентября Чингистайский район вошел в состав Катон-Карагайского района. В 1932 году Катон-Карагайский район вошел в состав Восточно-Казахстанской области. В 1935 году из состава Катон-Карагайского и Зыряновского районов отделились Большенарымский и Бухтарминский районы. В 1954 году площадь района значительно расширилась за счет присоединения "Верхкатуньского" совхоза Усть-Коксинского района Горно-Алтайской автономной области Алтайского края.
1 января 1963 года Катон-Карагайский район объединен с Большенарымским районом, центром района определен с.Большенарымское. В 1970 гоу 4 декабря вновь обазовался Катон-Карагайский с центром с.Катон-Карагай.

В 1997 году 23 марта - ликвидирован Большенарымский район, административный центр Катон-Карагайского района переведен в с.Большенарымское.

Район занимает северо-восточную часть территории области. На севере и севере-востоке район граничит с Республикой Алтай Российской Федерации, на юго-востоке с Китайской Народной Республикой, на юге - с Курчумским районом, на севере - с Зыряновским районом, на западе - район омывается водами Бухтарминского водохранилища.
Административным центром является с.Большенарымское, расположенное 263 км от областного центра г.Усть-Каменогорска. Транспортная связь областного центра с районом осуществляется по автомобильной дороге г.Усть-Каменогорск - Зыряновск - Большенарымское.

Согласно административно-территориального деления Восточно-Казахстанской области на 1 января 2002 года в районе числится 54 населенных пункта, 13 сельских округа с населением 44226 человек.

По агроклиматическим условиям Катон-Карагайский район расположен в горной и предгорной зоне и альпийской зонах с резко-континентальным климатом, характеризуется суровой продолжительной зимой, коротким по жарким и скоротечным весной и осенью. Территория района четко делится на четыре климатические зоны:

1. Высокогорная (тундрово-луговая)

2. Горно-лесная, избыточно-влажная

3. Горная, лесостепная влажная

4. Гороно-степная
Климат высокогорной и горно-лесной зоны очень влажный, умеренно холодный, местами очень холодный. В северной половине зоны за год выпадает 550-560 мм осадков. Июльский максимум осадков хорошо выражен.

Средняя месячная скорость ветра за год составляет 1,7 м/сек. Число дней с сильным ветром за год составляет 7, а с пыльной бурей - 10 дней.

Высокогорная луговая зона отличается преобладанием высокогорных видов злаков, осок, двудольного разнотравья с заметным участием зеленых мхов и лишайников. В альпийском поясе растительность приземистая, фрагментарская, количество непокрытых растениями голых пятен увеличивается с высотой, в субальпийском поясе растительный покров более сомкнутый низкотравный и среднетравный.

Высокогорные альпийские луга распространены в несколько менее высоких, чем тундры, но хорошо увлажняемых атмосферными осадками низкогорьях северо-западного, отчасти центрального и Южного Алтая, где представлены разнотравными, отчасти разнотравно-осоковыми, разнотравно-злаковыми видами трав.

Горно-таежная u лугово-таежная зона характеризуется преобладанием в растительном покрове темнохвойных (пихтовых кедровых) или светлохвойных (лиственичных) таежных лесов и подчиненной ролью открытых лесных лугов. Под пологом леса и на полянах развивается травянистая (злаков о-разнотравная) или лишайниково-зеленомоховая растительность с участием лесных- кустарников на свободных от леса открытых пространствах, приуроченных к более теплым и сухим (южным и. западным) склонам, развиваются злаково-разнотравные и разнотравнозлаковые, в Т.ч. кустарниковые луга, местами заросли лесных кустарников и редколесья. Сомкнутость травостоя в горно-таежных пихтовых лесах составляет 80100 % при средней высоте трав 120-150 см. Кормовые достоинства трав низкие в силу значительной доли крупнотравья, в т.ч. плохо поедаемые скотом и даже ядовитые.

Горная и предгорная лесо-лугово-степная зона переходная от таежных лесов к степям. Она характеризуется участием в растительном покрове лесов, лесных лугов, луга степей и степей местами луговых и лугово-степных травяно-кустарниковых зарослей. Леса в этой зоне мелколиственные, осиновые и березовые, преимущественно больше травные, реже осоковые. На южных, западных, отчасти восточных, особенно крутых склонах господствуют открытые ландшафты - луга, лугостепи, заросли кустарников. Растительный покров лугов, лугостепей и зарослей кустарников полностью сомкнутый.

В нижней части лесостепного и лесо-лугово-степного пояса (бассейны рек Нарым и Бухтармы) редкостойные в основном березово-лиственничные травяные и кустарниково-травяные леса. Под пологом леса и на полянах здесь по-прежнему более или менее многочисленные лесные' кустарники (черемуха обыкновенная, таволга средняя, шиповник иглистый и колючий, жимолость татарская и т.д.) и злаково-разнотравная или разнотравно-злаковая лесолуговая травянистая растительность.

В юго-восточной части территории местами лесо-лугово-степной зоны распространены травяно-кустарниковые лиственничные леса, где под пологом часть лиственничного, иногда смешанного леса обычны почти сплошные травяно-кустарниковые заросли.

Горная и предгорная степные зоны характеризуются растительным покровом с преобладанием или значительным участием в нем степных злаков, местами суходольных осок, степного разнотравья.

Сомкнутость растительности колеблется от 50 до 100 %, урожай сухой растительной массы 5-10 ц/га.

В межгорной Большенарымской долине в ее восточной (верхней) части распространены разнотравно-ковыльные, а в западной (нижней) - ковыльно-типчаковые сухие степи.

Почвы гор используются как отгонные летние пастбища с укороченным периодом выпаса.

Почвы предгорный равнин и межгорных долин представлены лесными черноземовидными, черноземами оподзоленными, черноземами выщелоченными, черноземами обыкновенными мощными, среднемощными и маломощными карбонатными, черноземами южными среднемощными и маломощными, лугово-черноземными, темно-каштановыми среднемощными и маломощными, малоразвитыми, лугово-каштановыми, пойменно-луговыми почвами.
Эти почвы используются в основном под пашню и сенокошение, хорошего качества.

Почвы предгорных долин и межгорных долин относятся к первой природно-климатической зоне, почвы гор - ко второй природно-климатической зоне.

Гидрографическая сеть района представлена многочисленными реками, речками, ручьями. Самым крупным водотоком является р. Бухтарма, протекающая у северной границы территории района. Вторым крупным водотоком является р. Нарым, пересекающая район с востока на запад. Многочисленные ручьи берут начало в горах, имеют слабовыраженную долину и большую скорость течения 1-2 м/сек. Характер рек горный. Вода хорошего качества, Пригодна для всех видов бытового и сельскохозяйственного водоснабжения.

Подземные воды приурочены к верхней трещиноватой части зоны выветривания, мощность которой не превышает 60-80 м. Глубина залегания трещинных вод до 80 см. Разгрузка подземных вод осуществляется в долинах в виде родников с дебитом от 0,01 до 1,0 л/сек и более. Грунтовые воды в донных частях межгорных долин проходят в водоносном горизонте верхнечетвертичных аллювиальных отложениях.

В условиях гор грунтовые воды залегают на глубине 30-60 м. В межгорных впадинах, долинах и поймах рек грунтовые воды обнаруживаются на глубине 0-6 м.

3онирование земель сельскохозяйственного назначения произведено в границах кадастровых кварталов бывших сельхозпредприятий на основе сравнительной оценки территории района по комплексу природных факторов, влияющих на производство сельскохозяйственной продукции, а именно:

положение территории относительно районного и областного центров, рынков сбыта продукции, баз снабжения, центров технического обслуживания;

структуры сельскохозяйственных угодий;

качественного состояния кормовых угодий, обводненности пастбищ;

рельеф территории.

хорошая обеспеченность транспортными сетями;

близость рынков сбыта -продукции, баз снабжения, центров технического обслуживания.
К понижающим поправочным коэффициентам относятся следующие факторы:

значительная удаленность земель от рынков сбыта, баз снабжения;

слабая обеспеченность территории транспортными сетями, плохое состояние дорог.
Пастбища в основном закустаренные каменистые, крутосклонные.

С уклоном местности до 120 общая площадь пастбищных угодий составляет 108,0 ты.. га - 16,1 %, до 200 - 245,6 - 36,8 %, свыше 200 - 313,4 тыс. га - 47, %. Площадь территории района составляет 4,7% от общей площади области. В составе сельхозугодий пастбища занимают 81%, пахотные -11%.

Территория района составляет 13167 кв.км (1319075га). Количество населения района на 01.01.05 года составляет 41000 человек, в основном - казахи (87%), русские, татары, немцы и представители других нации и народностей.
Район - сельскохозяйственный. В районе имеются свыше одной тысячи двухсот хозяйствующих субъектов. Они занимаются земледелием и животноводством. Посевная площадь составляет 60818,5 га, в том числе: зерновые-23613 га. Объем переработки сельскохозяйственной продукции составил в 2004 году-134 млн 366 тыс.тенге, объем произведенной сельхозпродукции-2 млрд 768,6 млн.тенге. Развиваются мараловодство и пчеловодство. Во всех категориях хозяйств увеличиваются поголовье скота. На территории района действуют Катон-Карагайский ГНПП "Большенарымский лесхоз".