А.Тойнби Шпенглер ойларын жалғастыра отырып, өзінің «локальді өркениеттер» концепциясын ұсынады.
НЕГІЗГІ ЕҢБЕГІ: “Тарих зерттеулері”.
Тойнби теориясында мәдениет және өркениет – синонимдес ұғымдар болып табылады.
АРНОЛЬД ТОЙНБИ
Тойнби теориясында мәдениет - адамдардың қолымен жасалған құндылықтар жиынтығы, ол цивилизацияның құрамдас бөлігі.
Тойнби концепциясында мәдениеттің шарықтау шыңға жетуі цивилизация деп аталады.
АРНОЛЬД ТОЙНБИ
Өзіне дейінгі зерттеушілермен салыстырғанда, Тойнби алғаш рет тарихты зерттей отырып, цивилизацияның келесі түрлерін ажыратады:
Батыс христиандық
Православиелік христиандық
Исламдық
Қиыр-шығыс
Индуистік
АРНОЛЬД ТОЙНБИ
Өзіне дейінгі еуроцентризмді сынаған ғалымдарға қарағанда, Тойнби цивилизацияны терістемей, керісінше жоғары бағалайды.
Тойнбидің ойынша әлемдік тарихтың мұраты – біртектес әлемдік мәдениетті жасап шығару.
Ол үшін бірлік қажет. Мысалы, барлығына ортақ дін.
АРНОЛЬД ТОЙНБИ
Адамзат мәдениетінің тарихын зерделей отырып, Тойнби “Талап-Жауап” концепциясын ұсынады.
Тарих дамуы –табиғатпен қойылған талаптарға берілген жауаптар тізімі.
Боас және мәдени эволюция сынау
Боас барлық қоғам атаулының өткені мен болашағына қатысты қолданылатын біртұтас мәдени - эволюциялық формуланы мойындамайтын, бірақ нақты мәдениет тұрғысынан алғанда эволюция идеясын да, оның кейбір салаларындағы, мысалы технология тұрғысындағы шектеулі прогресс тұжырымдамасын да жоққа шығарған емес. Сонау 1908жылы-ақ ол: "Қатаң сынға алынғанына қарамастан, көптеген ежелгі теориялар біршама нанымды көрінеді, ал, оларға сәл басқаша тұрғыдан келіп, өркениеттің дамуына жекешілдік көзқарасты күшейтер болсақ, олардың қажет екендігіне көз жеткізуге болады",— деп жазды.
Қорытынды:
Ауқымды морфологиялық мағынада мәдени эволюцияның әмбебап кезеңдері— тарихи мәдениеттердің тарихқа дейінгі және алғашқы қауымдық жағдайдан неғұрлым дамыған жағдайларға өтуі туралы айтуға болады. Бірақ, бұл дамудың бірдей кезеңінде тұрған мәдениеттердің бәрінің белгілері мен институттары да бірдей болады деген сөземес. Егер принципті тұрғыдан алғанда, мәдени алуан түрлілік болуы мүмкін десек, бұл қағиданы мәдени дамудың барлық сатыларына да қолдануымыз керек. Біз өз таңдауымызды бір кезеңдегі мәдени белгілер мен институттарды толық шендестірумен де,мүлдем ұқсамайды деген тұжырыммен де шектемеуге тиіспіз. Қазіргі мәдениеттердің басты институттарынан өзара ұқсастықты да, алшақтықты да көре тұрып, оларды тарихқадейінгі, алғашқы қауымдық мәдениеттерден де іздестіруіміз керек. Кеңістік пен уақыттыжәне әлеуметтік факторларды ескерместен, мәдени дамудың бұл кезеңіндеморфологиялық тұтастық болды деген пайымдаудың негізінде оған тон белгілер менпроцестер субстанциялық тұрғыдан толық ұқсас болды деп қорытынды жасау да дұрысболмас еді. Дамудың бұл кезеңіндегі мәдениет тарихының бірдей жолдан өтуі туралыгипотеза бізге негізсіз болып көрінеді және оны "эволюция адасу" деп атауға болады.
