Тақырыбы: Сөйлеу дыбыстарының фонологиялық аспектісі. Сөйлеу (сөз) дыбыстары

Тақырыбы:Сөйлеу дыбыстарының фонологиялық аспектісі. 

Сөйлеу (сөз) дыбыстары (

орыс.

 звуки речи) — 

адамнынң

 күрделі 

артикуляциялық қызметінің нәтижесінде пайда болатын сөйлеу (сөз) 

тізбегінің ең шағын бірлікгері. Сөйлеу дыбыстары тілдің ең шағын бірлігі 

— 

фонемаға

қатысты болғандықтан, 

сегменттік

 (сөйлеу тізбегінің жіктелетін 

элементтері, бөлшектері) құралдарға жатады. Дыбыстық 

құралдардын 

тон

, 

екпін

, 

интонация

 сияқты 

түрлері 

буын

, 

сөз

, 

синтагма

 тәрізді неғұрлым көлемді тіл бірліктеріне 

қатысты болып келеді. Сөйлеу дыбыстарын сипаттауда 

олардың 

артикуляциялық

, 

акустикалық

, 

перцептивтік

(қабылдау) қызметі 

жан-жақты ескеріледі. 

Сөйлеу дыбыстары 

артикуляциясы

 жағынан 2 топка —

 

дауысты

, 

дауыссызға

 бөлінеді. Бұл екеуінің ен маңызды айырмасы 

дауыстылардың 

буын

 жасай алатындығында, буынның ең жоғарғы сатысы —

 

дауысты дыбыс

. Сөйлеу дыбыстарының 

артикуляциясы

 3 фазадан не 

күйден тұрады: 

1. 

Экскурсия

 (1-фаза, сөйлеу органдарының дыбысты айтуға ауысқан, 

бейімделген кезі), 

2. 

Тоқталыс

 (2-фаза, выдержка, сөйлеу органдарының дыбысты айтуға дайын 

кезі), 

3. 

Рекурсия

 (3-фаза, сөйлеу органдарының бастапқы қалыпка келіп, келесі 

дыбысты айтуға ауыскан кезі). 

Сөйлеу дыбыстары 

акустика

 жағынан 

дыбыстардың

 ерекше түрі болып 

табылады, оған 

дауыс

, әртүрлі 

шуыл

, 

шу

 қатысады. Сөйлеу 

дыбыстары қабылдау тұрғысында — есту жүйесінің күрделі қызметімен 

байланысты. Сөйлеу элементтері ретінде Сөйлеу дыбыстарының айтылуы 

олардың 

артикуляциялық

, 

акустикалық

, 

перцептивтік

қасиеттерімен бірге, 

тілге тән 

фонологиялық құрылымға

 негізделеді.

 

Фонология - тілдің дыбыстық жағын оның функционалдық маңыздылығымен 

зерттейтін тіл білімі бөлімі. Фонология Ресейде ХІХ ғасырдың 70-жылдары 

пайда болды. Оның негізін қалаушы И. А. Баудуин де Куртенай болды, ол 

фонема, қарама-қарсы дыбыс және фонема ұғымдарын енгізді. Тіл білімінің 

дербес бөлімі ретінде ол ХХ ғасырдың 30-жылдарында қалыптасты 

  

Сөйлеу дыбыстарын екі жағынан қарауға болады: артикуляциялық-

акустикалық және функционалды (лингвистикалық). Мұнда екі аспект 

ерекшеленеді - фонетикалық және фонологиялық. 

 

Фонетикалық аспект дыбыстардың материалдық жағын зерттейді: сөйлеу 

мүшелері және дыбыстардың қалай құрылатындығы, сонымен қатар олардың 

физикалық сипаттамалары - қарқыны, күші, ұзақтығы, тембрі. 

 

Фонологиялық аспект сөздерді және олардың формаларын ажырату үшін 

байланыс процесінде қандай дыбыстардың атқаратындығын зерттейді. Бұл іс 

жүзінде дыбыстардың лингвистикалық жағы.

 

Осы екі аспектке сәйкес екі 

бөлім бөлінеді: фонетика және фонология. Фонетика бірлігі - сөйлеу дыбысы, 

фонология бірлігі - фонема. Кез-келген тілдегі фонемалардың санын дәл 

анықтауға болады, айтылған дыбыстардың саны әлдеқайда көп. 

 

Дауысты және дауыссыз дыбыстардың алдыңғы сипаттамасы фонетикалық 

аспект болып табылады, бұл дыбыстардың артикуляциялық және 

акустикалық сипаттамаларын қарастырды. 

Алдыңғы сипаттамада сөздер мен олардың формаларының қалыптасуы мен 

айырмашылығындағы дыбыстардың қызметі қарастырылмаған, 

дыбыстардың тілдің лексикалық және грамматикалық жүйелерімен 

байланысы ескерілмеген. Дыбыстардың функционалды жағы фонологияда 

зерттеледі. Сөйлеу дыбыстарын зерттеудегі басқаша көзқарас 

(артикуляциялық-акустикалық немесе функционалдық жағынан) сөйлеу 

дыбысы мен фонема ұғымдарының сәйкес келмеуіне әкеледі, олардың 

арасында фонема - функционалдық жоспардың бірлігі - сөйлеу 

дыбыстарында жүзеге асатындығы бар. Сөйлеу дыбыстары - фонеманың 

заттық көрінісі 

Сөйлеу дыбыстары мен тіл дыбыстары 

 

Телефон қоңырауына жауап беріп, бізді кім шақырып жатқанын білмесек, 

әңгімелесушінің бірнеше сөзінен кейін біз бұл ер немесе әйел екенін, біз 

білетін адамсыз ба, жоқ па, соны анықтай аламыз. Мұны әр түрлі адамдардың 

сөйлеуіндегі дыбыстардың әр түрлі айтылып, бір-біріне ұқсамайтындығымен 

түсіндіруге болады. Олар әр түрлі болуы мүмкін, ұзындығы, күші, тембрі. 

 

Бірақ сонымен бірге біз әр түрлі адамдар айтатын бірдей сөзді бірдей 

дыбыстардың құрамы бірдей сөзбен түсінеміз, мысалы: иә сөзінде екі дыбыс 

бар - [e] және [a], сөзде сыйлық - үш. дыбыс - [d], [a], [р]. Неге? Себебі ана 

тілдері сөйлеушілердің сөйлеуіндегі белгілі бір дыбыстарды жалпылап, 

олардың абстракцияларына, тілдегі дыбыстық типтерге көшеді. Осыған 

байланысты сөйлеу дыбыстары мен тілдің дыбыстарын ажыратыңыз. 

 

Сөйлеу дыбысы - белгілі бір жағдайда белгілі бір адам жасаған белгілі бір 

дыбыс. 

 

Тілдің дыбысы - артикуляциялық-акустикалық мағынада бір-біріне жақын, 

сөйлеушілер жеке басы ретінде анықтайтын көптеген дыбыстық дыбыстар. 

Тілдің дыбысы - бұл сөйлеушілердің лингвистикалық санасында бар 

дыбыстық тип, дыбыс стандарты. Кез келген көпшілік сияқты, тілдің дыбысы 

енді нақты дыбыс емес, абстракция. Бұл сөйлеу дыбыстарын емес, 

транскрипция белгілерінде көрінетін тілдің дыбыстары.