Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

254 
көбінесе патша немесе кіші билеушілерді басқару мен мінез-құлықтың белгілі бір аспектілері бойынша 
тікелей нұсқау беретін оқулықтар түрінде кездеседі. Кең мағынада термин, сондай-ақ еліктеу немесе 
патшалардың бейнесін ашу үшін бағытталған. Тарихи және әдеби шығармаларды қамту үшін пайдаланы-
лады. Авторлар мұндай "айналарды" жас және тәжірибесіз билеуші жаңа патшаның тағына көтерілген 
кезде жиі жазған [1]. 
«Mirror for Princes»
жанры алғаш рет Византия әдебиетінің күнделікті пайдаланылатын анықтама-
лықтарында қолданылған (Х.Голод). Бұл хандазаларға арналған жоғары білікті кеңес беру жұмыстарын 
білдіреді. Тіпті болашақ императорлар да олардың адами мінез-құлқының белгілі бір аспектілеріне және 
қалай жасауға болатынын үйретеді. Бұл термин ХІІ ғасырда алғаш рет Годфри Витербо есімімен аталған 
және батыс орта ғасыр әдебиетіндегі заманауи ғалымдар Византияға осы терминді алып келген. Сонымен
қатар «Князьдер үшін айна» деп жіктелген нақты жазбалар арасында айтарлықтай айырмашылықтар 
болған. Әсіресе, әдеби нысандарына, тілдер тізіліміне, стиліне, мазмұнына немесе мақсаттарына құрмет-
пен қараған. Ғалымдар бұл жанрдың Византия әдебиетіне қолданылуын толықтай қолдады. Үш негізгі 
көзқарас пайда болды: терминнің толық қабылданбауы (P.Odorico); жаңа критерийлерді іздеу 
(М.Маллетт, Ш.Руече, С.Папайоанну) және осы жанрдағы кіші топтарды және одан бөлек басқа да 
топтарды құру (Г.Принзинг, Д.Ангелов). Ұсынылған мәлімет екі негізгі мақсатты көздейді. Біріншісі - 
дамуды сипаттау. Қазіргі заманғы ғылыми зерттеулердегі «Айнадағы князьдер» жанрының әдебиетте 
қолданылу жұмыстары. Екіншіден, әдебиеттегі ғылыми көзқарастардың соңғы үрдістері анықталғаннан 
кейінгі әдебиет, бұл әдістердің жанрлық критерийлерін бағалау. Бұл Византия еліндегі жанр ерекшелігі 
еді. Тарихқа үңілетін болсақ, ХІІІ-ХІV ғасырларда Рим императорының «Саясатнама» еңбегінен 
басталады. Осы еңбектен кейін жанрға деген ғалымдардың қызығушылығы арта түседі.
«Mirror of Princes»
(қазақша «Ханзадалар айнасы») жанры ескі француз әдебиетінің үш жанрынан 
анық байқалады. XII ғасырдағы шығармалар дидактицизмнің қандай формаларды қабылдайтынын 
анықтау үшін зерттеледі. Оқытылған негізгі үш жанр эпикалық, ционализатор және псевдо-тарихи 
хроника. Бұл жанрлар әлем әдебиеті жанрлары болып есептелгендіктен, қазақ әдебиеті жанрларымен 
салыстырмалы түрде қаралады. Басты себебі төл әдебиетімізге тән тек, түр ұғымдарымен байланысты. 
Зерттелген мәтіндерде ұсынылған дидактицизм екі нысанды қабылдайды. Бірінші – 
тікелей 
дидактикалық,
онда баяндаушы мен кейіпкер бейнеленеді, «сөйлеу» арқылы дидактицизм насихат 
немесе моральдық сабақ түрінде болады. Бұл әңгіме ішінде тікелей аудиторияға немесе басқа сипатқа ие 
қосымша мәліметтерге назар аудартуы мүмкін. Екінші формасы – 
жанама дидактикалық,
ол көп мәтін-
дерде кездеседі. Ол негізгі кейіпкерлерден, олардың әрекеттерінен, мінез-құлқы мен беделінен байқалады. 
Бұл мәтіндердің аспектілері тек қана патшалар үшін ғана емес, сонымен қатар патшайым-дарды да сипат-
тайды. Патшайымдар үшін айналар жақсы сипатқа ие, олар өздерінің адал және ізгі міндеттерін, жақсы 
адами қасиеттері арқылы көрінеді және патшайымдарға тән іс-әрекеттерді орындайды [1, 555-632 б.]. 
Жанр әдебиетте мінсіз ханзада үшін үлгі ретінде ұсынылды, әсіресе кейінгі ортағасырлық және 
ренессанс кезеңдерінде танымал болды. Кейбіреулер белгілі тұлғалардың өмір сүру сапасына және олардың 
мемлекетті басқарудағы біліктілігіне назар аудара отырып, княздың кәдімгі өмірбаянын бейнеледі. Кейбір
тарихи тұлғалар жоғары идеалды және ақындық оқырманға әсер ету үшін, ақындық жолмен сипатталады 
және басқа да ханзада жүргізетін басшылықтың ережелері, принциптері мен нормаларын ұсынады. Кейбір 
әдебиеттерде саяси істерді басқаруға қатысты басшылықтың теориялық негізі жасалынып, талданса да, әлі 
де сенбеушілік басым болады. Осы жанр тұрғысында әлі күнге дейін толық қанды мәліметтер тапшы. Әлем 
әдебиеті жанры бойынша алатын болсақ, бұл жанрды басқаша айтар едік. 
VII ғасырға дейін мінсіз ханзада бейнесі христиан дініне адал болған шіркеу монастырларының өмір 
салтына қызмет ететін адам ретінде бейнеленген. Саясатқа қатысты ертеден қалыптасқан ортағасырлық 
трактат мемлекеттің теориясы, губернаторлардың міндеттерін және құқықтарын, сондай-ақ шынайы 
патшаны құдайдың рақымымен бірге талқылауды қамтитын болған. Ренессанс гуманистері, классикалық 
идеалдармен толықтырылған және кейде князьдердің қызметінде жеке-дара бейнені бейнелеу өнеріне 
айналдырған. Ақын Понтанус осы тақырып бойынша еңбек жазған және Фаворит Флэшенс ұйым мен 
үкімет туралы тақырыптарға тоқталады. Әрине, ханзада айнасындағы ең әйгілі трактат болды. Ханзада-
дағы көптеген тақырыптар, мысалы, азаттық, сенім, сүйіспеншілік пен қорқыныш, тұрақтылық, достық 
және патша қызметшілері туралы Маккиавелли бұрынғы идеялармен келіспеген болса да, жақсы 
билеушінің өзін жақсы адам болуға және оның субъектілері үшін жақсы үлгі болуға тырысады. Оның 
орнына, Маккиавелли жақсы басқарушының нормативін, оның мемлекет азаматтарының әл-ауқатын 
қамтамасыз етуде табысқа қол жеткізуге (мысалы, басқаша) шақырды [2, 449-483 б.]. 
Князьдер үшін айналар (латын: speculum principum) немесе князьдердің айналары – ерте орта ғасыр-
лар, ренессанс кезінде және саяси жазбаның сөздігінде әдеби жанр ретінде анықтама берілген. Кеңірек 
ашып айтатын болсақ, қызығушылықтың айнасы немесе әдебиет айнасы туралы жанрды қамтиды. Олар 
көбінесе патшалар мен кішігірім басқарушыларға ережелер мен мінез-құлықтың белгілі бір аспектілері 
бойынша тікелей нұсқау беретін оқулықтар түрінде кездеседі. Жас және тәжірибесіз билеуші билікке 

255 
келгенде, авторлар жиі осындай «айналар» тұрғысындағы еңбектер жазып қалдырған. Ол еңбектерді 
ханзадалар оқу арқылы өзін-өзі жетілдіретін, яғни ереже секілді қарайтын болған. «Көшбасшы» ұғымы 
монархиялық мемлекет басшысының тұжырымдамасынан гөрі жалпыланған басшылықтың зерттеу үлгісі 
ретінде қарастыруға болады. 
Ұлттық ғылымда бұрын айтылмағанымен, батыста 

жүктеу/скачать 7,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: