Тақырып Қазақстан республикасындағы шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендіру ерекшеліктері

Банктердің қаражаттары және несиелері 2017 жылы 12 445 млн. теңгені, 2018 жылы – 13 259 млн. теңгені құрады. 2017 жылы оның өсу деңгейі 3 671 млн. теңгені, 2018 жылы 813 млн. теңгені құрады.

Табысты депозиттік саясат, тұрғындардың игілік деңгейінің өсуі 2016 жылы 12 178 млн. теңгені, 2017 жылы 19 890 млн. теңгені, 2018 жылы 41 587 млн. теңгені клиенттердің қаражатынтартуға мүмкіндігін береді.

Дивидент бойынша банктің қарызы 2018 жылы пайда болды және ол 473 млн. теңгені құрады.

Табысқа салым бойынша міндеттеменің өсуі кері фактор болып табылады, ол 2016 жылы 15 млн. теңгені, 2018 жылы 40 млн. теңгені құрды.

Банк міндеттемесінің өсуі баланс валютасының өсуіне сәйкес, сондықтан мұндай міндеттемелер көлемінің динамикасын қауіпсіз деп санауға болады.

2018 жыл «Қазақстан Халық банк» АҚ шартты міндеттемелерінің портфелінің көлемі 2017 жылмен салыстырғанда абсолюттік көрсеткіште 1.367.400 мың теңгені немесе 1,14 есеге ұлғайды.

2017 жылы және 2018 жылы акционерлік капиталдың өсуі банк акциясының эмиссиясымен түсіндіріледі. Оның өсу деңгейі 2017 жылы 622 млн.теңгеге, 2018 жылы 6 662 млн.теңгені құрады.

2018 жылы 15,88 % орташа өлшенген сыйақы ставкасымен 66.981.955 мың теңге жалпы сомаға банкпен несие ұсынылды. Жалпы несие көлемінен кіші және орта бизнес субъектілеріне 17,63 % орташа өлшенген сыйақы жылдық ставкасымен 18.494.434 мың теңге сомасында несие ұсынылды. «Қазақстан Халық банк» АҚ-ның валюталық операцияларды жүргізу мен даму динамикасы 13,14 кестелерде көрсетілген.

Кесте 13

«Қазақстан Халық банкі» АҚ-ның валюталық операцияларды жүргізу динамикасы 2016 – 2018 жалдар

Операция түрлері	2016 жыл, %	2017 жыл, %	2018 жыл, %
Валюта айырбастау операциясы	53,4	54,8	60,1
Чектер бойынша операциялар	25,3	27,5	28,9
Банктің пластикалық карточкаларымен операция	21,3	17,7	11,0
Е с к е р т п е - [15] әдебиет негізінде автормен құрастырылған

Кестеде 2016 жыл және 2018 жылмен салыстырулар көрсетілген. 2018 жылдың мәліметтерінен шыға отырып валюталық операциялардың барлық түрлерінің жалпы көлемін ұлғайту.

Оған байланысты банк коммерциялық және өндірістік бағдарламаларды, инвестициялық жобаларды және айналым құралын толықтырылуын қаржыландыруға валюталқ несиелерді ұсынады. Несиелер есептік – кассалық қызмет көрсетуді жүзеге асыратын несие қабілеттілігі және төлем қабілеттілігі бар кәсіпорындарға ұсынылады.

Кесте 14

«Қазақстан Халық банкі» АҚ- ның валюталық операцияларының даму динамикасы 2016 – 2018 жж.

Валюталық операциялар	2016 жыл, %	2017 жыл, %	2018 жыл,%
1.Банкаралық есептеу бойынша операциялар	11,4	11,6	12,8
2.Клиенттердің валюталық шоттарының енгізілуі және ашылуы	8,9	9,3	10,6
3.Шетел банктерімен корреспонденттік қарым – қатынаты орнату	8,1	8,3	8,9
4.Саудалық емес операциялар	7,9	7,6	7,9
5.Конверсиондық операциялар	8,4	9,9	10,1
6.Валюталық құралдарды тарту бойынша операциялар	9,0	10,0	10,4
7.Қолма – қол шарттар	16,1	16,6	16,8

14 кестенің жалғасы

Қаріргі таңда басқа мемлекеттерм біздің мемлекеттермен байланысында сыртқы сауда – саттығы кең дамыды. Көптеген Қазақстанның іскер әріптестері импортпен әкелетін тапсырыстармен айналысады, ал өндірушілер өзінің өндірісінде импорттық құралдарды қолданғылары келеді, өйткені ол сенімді болғандықтан оның сатып алу кезінде кейбір жеңілдіктер ұсынылады. Мұның бәрі әртүрлі валюталық несиелерде банк клиенттерінің кәсіпорын сұранысының жоғарлануына әкеледі.

2000 жылдан бастап жеке тұлғалармен жұмысы «Халық» АҚ - нің жұмысының песпективалық бағыты сияқты қарастырылады. Банк жоғарғы қызмет көтеру сапасын және бірінші деңгейдегі лауазымын ерекшелейді. Соның арқасында «Қазақстан Халық банкі» АҚ клиенттерге ауқатты қызмет көрсету бойынша нарықта басым болған үлеске жете алады. Әртүрлі бизнестің өте маңызды бөлігі несиеледірі болып табылады. «Қазақстан Халық банк» АҚ – 2017 жылы жалпы портфельден 14 % құрады және 129 % - ға өсіп жеке тұлғалардың несие көлемі бойнша алда болады. Соған қарамастан негізгі бәсекелестермен салыстырғанда Қазақстан Халық банк мемлекетте әртүрлі бизнестің жеткілікті қысқаша тарихын және кіші – гірім филиал желісін иеленеді. Кәсіпорынның әртүрлі бизнесі негізінен қысқа мерзімді несиелерді алады.

«Қазақстан Халық банкі» АҚ- ның несиелік саясаты Қазақстанның қаржылық – тұрақты кәсіпорындарын, яғни бірінші кезекте нақты экономикалық секторын несиелендіруден және нарықта басқару механизмін игеру, сонымен қатар өнімнің бәсекелестік қабілетін өндіруге соңғы жылдары несиелік сома максималдық кіріс алуға бағытталған. Банк жұмыс әдісінің өзгеруін, артықшылықтың ауытқуын, құрылымның күрт өзгеру кезеңін шегуде. Әкімшілік – бюрократиялық несиенің тәуекелін басқару әдісінен оңтайлық нарыққа ауысу жүріп жатыр.

«Қазақстан Халық банкі» АҚ соңғы жылдары Қазақстан нарығында өзінің әлеуметтік өрісін, саудасын, жеңіл өнеркәсібін ұсынған, ал қазіргі кезде өзінің тәжірибесінде толығымен клиенттерін қамтамасыз ете алатынын көрсетеді. Өзінің бизнесінің даму мөлшері бойынша қызмет көрсететін клиенттерінің саны ұлғайып, жиі кеңейді. Қазір банк 50 000 астам клиенттің әртүрлі салаларын, яғни – халық шаруашылығы, жеңіл және азық – түлік өнеркәсібін, транспорт, байланыс, энергетикалық машина құрылысы және т.б қамтамасыз етеді. Нақты экономикалық сектор банктің дәстүрлі бағытын, яғни қаржылық дағдарысын бақылайтын банктік жүйе үшін қиын кезеңнен өтуге көмектеседі.

Бүгінгі таңда «Қазақстан Халық банкі» АҚ несиелік қолдауын нақты экономикалық сектордың, кәсіпорынның капиталдық несиесінің қайтарымдылығын ғана емес оны техникалық жабдықтандыру және қайта құру өнімімен байланысты инвестициялық жобаларға несиелік қызметін көрсетеді. Банкпен ұсынылған толық спектор қызметін қолданылатын клиенттерге артықшылық беріледі. 2016 – 2018 жылдары банк бірінші орында азық – түлік, жеңіл өнеркәсіптік кәсіпорындарына, қала шаруашылыққа және құрылымына, басқа да көптеген өнеркәсіптерге несиелер ұсынады. Азық – түлік өнеркәсіптік кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты, тауар өнеркәсібінің бірінші қажеттілігі банк салымдарының саласын сенімді және пайдалы қылады.

Жеңіл өнеркәсіптік кәсіпорынмен оның бұрынғы қызметтестерінің қатынасының дамуы арқасында бюджеттің жеңілдетілген несиесіне және оның қызметкерлеріне кепілдік ұсынумен пайда болады. Банкке кепілдік Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігімен беріледі.

2018 жылы 15 кестеде көрсетілген мәліметтер несиелік портфелі (брутто) 524 810 млн. теңгені құрап, 222 678 млн. теңгеге ұлғайды, жылдың басымен салыстыру бойынша оның ативтегі үлесі 2017 жылдың аяғымен салыстыру бойынша 65,2 % - дан 74,6 % - ға дейін өсті. 2018 жылы жобаларды және сауданы қаржыландыру қатарында Банкпен ұсынылған құжатты несиелендірудің қарқынды өсуі несиелік портфельдің қарқынды өсуінен төмен болып 39,6 % құрады, яғни 2018 жылдың екінші жарты жылдығында 64 462 млн. теңгеге дейін ұлғаюына әкелді (2017 жылдың соңында 46 178 млн. теңгеге).

Кесте 15

«Қазақстан Халық банкі» АҚ- ның несиелік портфелі, млн.теңге

Клиентке берілген несиелер бойынша ең жоғарғы өсу, банк жұмысына мақсаттық бағыттылығын айтады.

Банк Қазақстанда қызмет көрсететін транс ұлттық мекемелерді және ірі және орта Қазақстанның өнеркәсіп орындарына қызмет көрсете отырып бірнеше бағыттарда жұмыс істейді: саудалық қаржыландыру, жобалық қаржыландыру, қысқа мерзімді несиелендіру, кіші және орта бизнесті несиелендіру.

Бұлармен банк несиелік капта бойнша несиелендіру, тұтынушылық және ипотекалық несиелендіруді жүзеге асыра отырып жеке тұлғаларға қызметін ұсынады, сонымн қатар кіші бизнесті қолдау бағдарламасы шегінде жеке кәсіпкерлікті қаржыландыру. Банк жеке секторды артықшылығымен несиелейді.

2018 жылы банк ЕБРР жүйесі бойынша кіші бизнестің бағдарламасы бойынша несиелендіруді маңызды жанжандырды. 2018 жылы 2 тоқсан жағдайы бойынша мұндай несиелер бойынша негізгі қарыздың көлемі 96,1 % өсті және 2017 жылдың соңында 59 971 мың АҚШ долларнан қарсы 30 577 мың АҚШ долларды құрады.

Соынмен қатар стандартты несиелердің көлемі 59 426 мың АҚШ долларын құрады (немесе барлық көлемнен 99,1 %). «Қазақстан Халық банк» АҚ берілген бағдарлама шегінде Қазақстан Республикасының ірі несие берушілердің бірі болып табылады, 2018 жылдың ортасында қарыздың жалпы көлемі ЕБРР жүйесі бойынша кіші бизнестің дамыту бағдарламасы бойынша Қазақстанның банктеріне 23,9 % үлесінде берілді.

2016, 2017, 2018 жылдардың жағдайы бойынша клиенттерге ұсынылған несиелерге 7,849,748 мың теңге және 2,452,768 мың теңге жалпы сомасына сәйкес пайыздардың есептелуінің тоқтатылуы бойынша несиелер енгізілді. Берілген несие бойынша жалпы пайыздың сомасы 2016, 2017, 2018 жылдардың жағдайы бойынша кірістерге жатқызылмаған сома 349,276 мың теңгені және 145,822 мың теңгені құрады.

Құрылыс мекемелерін тікелей несиенің салынуысен қатар АҚ « Bi Group» қызметтесу арқылы банкке құрылыс бағдарламасы жүргізіледі.

Күрделі механизмде несиелік ағымның өзара әрекет етуінде жақсы жасалған үлгі қорытындыланады: Құрылыс компанияларын олардың жабдықтаушыларын және тұрғындардың үйді сатып алу қабілетін несиелендіру.

Несиелер кәсіпорынның өнеркәсіптік комплексіне құрал – жабдықтарын алу үшін, өнімнің көлемін ұлғайту үшін, тауар жиынтығын кеңейтуге, тауар сапалығына ішкі және сыртқы нарыққа шығуына беріледі. «Қазақстан Халық банк» АҚ берілген несиелердің динамикасы 16 кестеде қарастырылған.

Кесте 16

Банкпен берілген несиелердің динамикасы 2016 – 2018 жж., мың тнг.

Мысалы, 2018 жылы жалғыз Ақмола облысының мамандандырылған кәсіпорынға газ және жылу энергиясы үшін кернеулік ағаштарды өндіру бойынша, АҚ «Степногордың мойынтірек зауытына» техниканы қайта құру үшін қаржылық бағдарламаға сәйкес банкпен үлкен көлемдегі несие берілді. Несиенің көп мөлшерін лизингтік компания алды. Экономиканың нақты кәсіпорынның секторына несие бір жылдан аз уақыт негізінде ұсынады және техниканы қайта құруға, қайтарымдық капиталына бағытталады.

Ұзақ мерзімді несиелендірудің есептік шоты үлкен сұраныспен шикізатты алу үшін, материалдық өнімнің жоспарланған көлемін қолдау үшін 30 күн мерзімге беріледі.Несиелік есеп шоттың орта мерзімге тіркелуіне және өнеркәсіптік кәсіпорынның 30 күнге дейінгі ыңғайлы несиесіне банк өз қызметтерін 30 % - ға дейін ұсынады.

16-кестеде көрсетілгендей банкпен 2018 жылы 513 294 млн. теңге сомасы несие ұсынылды, 2017 жылға 221 782 млн. теңгеге қарағанда көбірек болды. 2017 жылы берілген несиелердің өсу деңгейі 112 493 млн. теңгені құрады. Клиенттердің несиелендіру көлемінің ұлғаюы Қазақстанда коммерциялық банктердің сенімі мен әлеуметтік игілік жағдайын және экономикалық өсуімен түсіндіріледі.

Берілген несиелердің ұлғаюымен пайыздық кірістерде ұлғаяды, яғни 2018 жылы 895 млн. теңгеге (10 619 млн. теңгеден 11 515 млн. теңгеге дейін), 2017 жылы 372 млн. теңгеге (10 246 млн. теңгеден 10 619 млн. теңгеге дейін).

Үлес салмақтың үлкен үлесін кепіл шоты бойынша (негізінен заңды тұлғалар) және қозғалмайтын мүлік (жеке тұлғалар) кепілі бойынша несиелер алады.

Сонымен кепілді қамтамасыз ету сапасында ТМЗ, кәсіпорындардың кепілі, акцияларды, құралдарды қабылдайды.

Банктің клиенттік базасының ұлғаюымен сенімді клиенттер ұлғаяды, яғни банк кепілсіз қамтамасыз етілген несиелерді береді. Ережеге сай бұл «Овердрафт» қысқа мерзімді несиелерді алатын заңды тұлғалар болып табылады.

Сонымен 2018 жылы Қазақстан Халық банкі транспорт және телекоммуникацияның, ауылшаруашылықтың, мұнай – газ өнеркәсібіне, құрылыс материалын өндіру, энергетика сияқты экономиканың нақты сектор салаларының несиелендіру көлемін ұлғайтуын ұсынды, сонымен қатар азық – түлік өнеркәсібін және сауданы. Несиелік портфельдің үлес салмағының көп бөлігін банктің несиелерін саудаға, құрылысқа, отын – энергетикалық өнеркәсібіне, ауылшаруашылығына, азық – түлік өнеркәсібіне және қаржылық секторына бағытталған: оның несиелік портфелінің жиынтық үлесі 61,3 % құрайды.

Құрылысты және қаржылық секторды несиелендіру көлемі маңызды ұлғаяды, олардың несиелік портфельде үлесі 6,3 % және 17,2 % - на сәйкес өсті (0,9 % - дан 11,4 % - ға дейін).

2018 жылдың ағымында банк жеке тұлғаларды несиелендіру көлемін 2,3 есеге ұлғайтты: 31 791 млн. теңгеден жылдың басында 72 821 млн. теңге жылдың аяғына дейін. Қарқынды өсудің озу есебінде жеке тұлғалардың несиелер үлесінен банктің жалпы несиелендіру көлемі 13,9 % - ға дейін өсті (жылдың басында 10,5 % салыстырғанда). Оның өсу деңгейі ипотекалық несиелендіру және автонесиелендіру сияқты тұтынушылық несиелендіру бағдарламасының дамуымен ескертілді. Банктің саясатына сәйкес валюталық тәуекел шегі бойынша оның негізгі үлесін (77 %) валютада несиелдер құрайды, яғни АҚШ долларында. 2017 жылдың ағымында несиенің көлемі деңгеде 90,1 % - ға ұлғайды, ал олардың банктегі жалпы портфелінің үлесі 2017 жылы 21 % - ға қарсы 23 % - ға дейін өсті.

2017 жылы банктің жоспарында факторингтік операциялардың кеңеюі көрсетілген, яғни өндірушілердің қайтарымды құралын қаржыландыру. Берілген қызмет талапты, өйткені өндірістік кәсіпорындардың және тауардың ақша қаражаты тез арада айналуын, ал сатушылар мен қарыз алушылардың төлемдерінің кейінге қалуын қызықтырады.

Дәстүрлі несиелендіруге қарағанда факторинг кәсіпорынның қарыз алушылары үшін өте қызықты, өйткені банктің өзіне дебиторлық қарызды басқаруды, ал қарыз алушы несиенің дұрыс уақытын таңдауға және банк қаражатын қолданғаны үшін төлеуге болады.

Классикалық несиелендіру кезінде кәсіпорын шикізатты және өндірілген тауарды алу кезінде несиенің уақытын белгілеу қажет. Бірақта нақты экономикалық секторда кәсіпорынның салымы жоғары емес. Оларды несиелендіру кірісі банк кірісінің жалпы көлемінің 20 % құрды. Орта аймақтық банктер үшін қабілетті, экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындарды несиелендіру көлемін ұлғайтуға кедергі сияқты себептерді көрсетуге болады.

Несиелендірудің үлкен тәуекелінің бар болуы өте маңызды. Банк өзіне сенген клиенттің ақша қаражатын және кірістерін сақтауға жауапты коммерциялық банк болып табылады, сондықтан олар несиелік операциялардың табыстылығын және минималдық тәуекелдіктің қайтарымсыз қаражат шартында несиелік салымның орналастырылуы жүзеге асырылады, немесе несиелендірудің қатал принциптері негізінде - жеделдік, қайтарымдық, төлемдік қамтамасыздығы қамтамасыз етіледі.

Өкінішке орай, соңғы жылдар аралығында көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындар қаржылық қиындықтарды басынан өткізуде, олардың қажеттерінің нәтижесі жақсы емес. Осындай кәсіпорындарды несиелендіру кезінде жоғарғы тәуекелдіктің деңгейін анықтайтын факторларының бірі төлем қабілеттілігінің жетіспеушілігі болып табылады.

Сонымен қатар салықтың үлкен ауыртпашылығы кәсіпорынға қос бухгалтерияны жүргізуді міндеттендіреді, сонымен бірге банктің бірдей несиелік тәуекел деңгейін есептеуге және қаржылық жағдайын банкке бағалауға мүмкіндік бермейді. Қарыз алушының ұсынылған қарыз жағдайын талдау және несиелерді жоғалту арқылы қорды құру кезінде классификацияның көп бөлігін салу бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктің қатаң талабы банкке тиімсіз қаржы әкеледі.

Банк қорының шектеулі базасы екінші маңызды себеп болып табылады. Банк аймақтық болып табылады, оның қор базасында клиент қаражаты ағымдағы және есептік шоттарында 60 % - ға топтастырылған. Қаражат көлемі бойынша банк Қазақстанның қаржылық қауымдастығында 3 орынды алады, клиенттердің қарыздық қаражат талғамының толық мөлшерін қанағаттандыру үшін бұл қаражаттар жеткіліксіз. Қор базасын топтастыру кезінде жалпы экономикалық аймақтық мәселелерінің туындауына қарамастан 2016 жылы банктің аймақтық атауы өсті. Кәсіпорынның жеңіл өнеркәсібінде және жекеленген саудада қаржылық жағдайының нашарлауы банктің қор базасына әсер етті. Сондықтан «Қазақстан Халық банк» АҚ- ның клиенттері дәстүрлі болып келеді. Салымдардың және несие берушілердің мемлекетке және коммерциялық банктерге сенім деңгейінің төмендігіне байланысты ұзақ мерзімді қорлардың болмауы нарықтық талғамына сәйкес банк несиесінің активтілігін маңызы төмен болып табылады.

Банк ұзақ мерзімді несиені ұсыну үшін қорды тарту қажет, клиенттермен қарыз алушыларға несиені пайдаланғаны үшін анық пайыздық ставканы төлеуге мүмкіндік бермейді.

Қиын жағдайдан шығу үшін «Қазақстан Халық банк» АҚ ЕБРР, МБРР – мен қызметтестеріне 1 жылдан артық уақыт болды.

Өкінішке орай Қазақстанның барлық банктері қаржылық мекемелермен және қорларымен жұмыс істей алмайды, өйткені олардың талаптары жоғары болғандықтан клиенттер және банктер бұл жобаның шегінде жұмыс істеуге дайын емес. Осы қаржылық институттармен қызметтесу шегінде барлық көңіл кіші және орта бизнесті несиелендіруге аударылады.

Бірақ банк заңының орындалмау шартында кіші бизнесті несиелендіруде , кәсіпорын қызметкерлер құрамының несие берушілердің алдында оның жауапкершілігін қарастыруға жоғары тәуекелдікті тартады.

Сондықтан, анық экономикалық сектордың көбеюінде несиелік қызметтің талабына қарамастан банк кіші бизнесті дамытуда кең масштабты несиелердің салынуына мүмкіндік береді.

Үшінші мәселе – кірісті топтастыру кезінде тәуекелдің аздығы, айырбасталған валюта, есептеу операциясы, нарықта мемлекеттік және корпоративтік операциялардың болуы. Берілген активтік операциялар кірісті болып табылады, сондықтан олардың қысқа мерзімде жүзеге асырылуы ескеріледі. Банк әрбір коммерциялық мекеме сияқты кірісті көп әкелетін операциялармен жұмыс істейді. Экономикалық жағдайда туындаған шаттарға несиелерді несиелерді көрсету қажет:

• 
  Айқын экономикалық секторының дамуы инвестициялық қаражаттарды ұзақ мерзім негізінде банкке салықтық жеңілдіктерді ұсыну;
  
• 
  Экономиканың айқын секторындағы кәсіпорындарға ұсынылған инвестицияның мақсаты несиені жоғалту мүмкіндігі бойынша қаражатты топтастыруға тәртіпті жеңілдіктер ұсынады;
  
• 
  Қазақстан Республикасының Ұлттық Банктің айқын секторының несиесі бойынша коммерциялық банктердің қайта қаржыландыру тәжірибесін дамыту болып табылады;
  
• 
  Банктер мен қарыз алушылар арасында кәсіпкерлер заңнамалық базаларды жақсартуға міндетті.
  

• 
  Мемлекетте инвестициялық бағдарламаның қатысуы;
  
• 
  Кәсіпорындардың басқа да капитал салымдарын және құрал – жабдықтарды ұзақ мерзімді несиелендіру;
  
• 
  Лизингтік операцияларды қаржыландыру;
  
• 
  Жеке және институтционалдық инвесторларды, инвестициялық мекеменің механизмін траста арқылы басқару;
  
• 
  Қаржыландыру жобасына қатысу;
  
• 
  Капиталға тікелей қатысу;
  
• 
  Делдалдық, ақпараттық, консультациялық қызметтерінің ұсынылуы;
  
• 
  Инвестициялық жобаларды қадағалау және басқару есептері бойынша агенттік қызмет.
  

Банктің қарыз бағасының динамика нарығы жалпы үрдіс ставкаларына сәйкес келді. Талданған кезеңде сыйақы ставкаларының төмендеуі байқалды. «Қазақстан Халық банк» АҚ- мен берілген толық несие бойынша 2018 жылы қысқа мерзімді қарыз бойынша орташа сыйақы ставкасы 12,44 жылдық % - ды, ал ұзақ мерзімді қарыз бойынша 13,06 жылдық % - ды құрады. Орналастырылған қарыздардың жалпы көлемі бір жылда 671 243 мың теңгені құрады. Сонымен қатар қысқа және ұзақ мерзімді қарыздар бойынша сыйақы ставкалары және көлемі келесідей топтастырылды( кесте 17).

Кесте 17

«Қазақстан Халық банкі» АҚ несиелері бойынша сыйақының ставкалары және көлемі, теңге

Қазақстан Халық банк ішкі несиелік саясатқа сәйкес клиенттерді несиелендіруді жүзеге асырып отырады, оның негізгі бағыты мыналар болып табылады:

• 
  кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін жоғарлатуға және дамытуға, капитал салымдарын несиелендіруге бағытталған ;
  
• 
  кәсіпорынның айналымдағы қаражатын толықтыруға арналған несиелер;
  
• 
  Қазақстанның экспорттық өсу деңгейін шоғырландыру және қолдау;
  
• 
  Қазақстанның кіші және орта бизнесін дамытуға арналған;
  
• 
  Ипотекалық және тұтынушылық несиелендіруі бойынша тұрғындарға ұсынылған несиелік қызмет пректорын кеңейту.
  

Қазіргі кездегі республикадағы шағын және орта бизнесті несиелеуді дамытуға кедергі болып отырған негізгі факторлар мыналар:

• 
  несие алу барысындағы шарттардың қатал болуы;
  
• 
  несиенің мерзімі мен пайыздық ставкаларының бизнеске қолайсыздығы;
  
• 
  несиені рәсімдеу процедурасының ұзақтылығы және оны сақтандыру қажеттігі;
  
• 
  коммерциялық банктердің кепілге қоятын талаптарының жоғарылығы;
  
• 
  әлемдік несие нарықтарындағы дағдарыстар әсерінен несиелік ресурстарға қол жеткізу қиындықтары және коммерциялық банктердің жеке ресурстарының аз болуы;
  
• 
  мемлекеттік инвестициялық-несиелік институттардың ресурстарының тиімсіздігі;
  
• 
  мемлекеттің казына қоры арқылы шағын және орта бизнесті несиелеуге бөліп отырған қаражатының аз болуы және оның шарттарының қолайсыздығы.
  

Банк несиелерді қайтарымдылық, жеделдік, тиімділік принциптерін қатаң сақтау, несиелерді мақсатты пайдалану мен заңда қарастырылған және екі жақпен келісілген жағдайда коммерциялық негізде береді.

Шағын және орта бизнестің күрделі мәселелерінің бірі – несиелік ресурстарды алудың қиындығы. Өйткені, несие алу үшін кепілге қоятын мүлік, бизнес-жоспар дайындауда қиыншылықтар жеткілікті.

Кесте 18

ҚР Ұлттық банкінің мәліметтері бойынша, қарастырылған алты жыл аралығында, ШКС берілген несиелердің ағымдағы портфелі 145,4 млрд теңге құрады. Қысқа мерзімді несиелер үлесі 55,9%, орта және ұсақ мерзімді несиелер – 44,1%-ға тең. Қысқа мерзімді несиелер үлес салмағының жоғарылығы екінші деңгейдегі банктердің тез айналатын сауда-делдалдық операцияларды несиелеудегі қызығушылығын көрсетеді.

Орта және ұзақ мерзімді несиелердің төменгі үлесі өндіріс және ауыл шаруашылық секторын қаржыландыру қызығушылығының жоқтығын көрсетеді, ол кепілдікке қойылатын мүліктің жоқтығына, несиелерді алудағы құжаттарды реттеу қиыншылықтарына және банктердің басқада талаптарына байланысты. Жалпы алғанда 2009-2017жж. аралығында ШКС несиелеу өсу үрдісіне ие болып келді

Сауда қызметі шағын кәсіпорындарға неғұрлым қол жетерлік, себебі үлкен капитал жұмсалымын, тауарлы-материалды запастарды қажет етпейді, сондай-ақ ақша қаражаттарының тез шалымдылығын қамтамасыз етеді.

Шағын және орта кәсіпкерлікті жетілдіру және оның рөлін көтеру дамыған елдерге ғана емес, сонымен бірге Азия, Африка және Латын Америкасына көптеген дамушы мемлекеттеріне тән екендігін атап өту қажет. Қазіргі кезде дамушы мемлекеттердің едәуір бөлігінің экономикалық саясатының негізгі бағыты экономикасы дамыған елдер тәжірибесі мысалында ұсақ өндірісті дамыту және оның орта және ірі кәсіпкерлікпен байланысын нығайту болып табылады.

19-кесте мәліметтері бойынша, экономикасы дамыған елдерге қарағанда негізгі капиталдың мөлшері 30-40 есе төмен, дамушы елдерде ұсақ бизнес 2-5 есе жоғары. Ұлттық өндірушілердің жалпы санындағы ұсақ кәсіпкерлердің үлесі өнеркәсібі дамыған елдердің сәйкес көрсеткішінен 1,5 есе жоғары. Сондай-ақ, ЖІӨ, халықты жұмыспен қамтудағы шағын кәсіпорындардың үлесі дамыған елдердегі нәтижеге жақындауда. ҚР шағын және орта кәсіпорындар қызметінің барлық көрсеткіштерінің арасында тек ұлттық өндірушілердің 92,7% үлесі дамыған елдер шамасына сәйкес келеді. ҚР шағын және орта кәсіпкерлігінің қалған көрсеткіштері дамыған елдермен қоса, дамушы елдермен қол жеткен көрсеткіштер деңгейінен төмен.

Кесте 19

Даму деңгейі әртүрлі елдердегі шағын және орта кәсіпорындар шектерінің орташа есептелген критерийлері және олардың экономикадағы алатын орны

Шағын және орта бизнес субъектілерін қаржыландыруды жандандыру отандық экономиканы дамытудың ең өзекті мәселелерінің бірі. Себебі, олар арқылы әлеуметтік-экономикалық дамудың көптеген мәселелерін шешеді: өндіріс өнеркәсібін модернизациялауды және кеңейтеді, бәсекеге қабілетті өнімдерді шығарады, жұмыс орны санын өсіреді, халықтың әл-ауқатының жалпы деңгейін көтереді.

Барлығына мәлім, шет мемлекеттердің тәжірибелері көрсеткендей, кәсіпорынды қаржыландырудың кең таралған көздерінің бірі – коммерциялық банктердің жеке инвестициялары болып табылады. Банктiк несиеге деген сұраныс күннен-күнге өсуде, ал оған шағын бизнес субъектiлерiнiң қол жеткiзе алмауы көкейтестi мәселелердiң бiрi болып отыр. Әлеуметтiк-экономикалық ақпарат және жобалау институты жүргiзген сауалнама бойынша Қазақстанның шағын бизнес субъектiлерiнiң 84% несиеге тәуелдi екендiгiн көрсеткен. Сондай-ақ осы институттың мәлiмдеуi бойынша банктен алынатын несиелер мына мақсаттар үшiн жедел қажет:

• 
  айналым қаражаттарын толықтыру – 63,5 %;
  
• 
  құрал-жабдықтарды ауыстыру және жөндеу – 42,9 %;
  
• 
  ғимараттарды салу және жөндеу – 25,4 %;
  
• 
  жалақыны өтеу – 3,2 %;
  
• 
  жал және коммуналдық қызметтердi өтеу – 2,1 %.
  

Осы ретте шағын және орта бизнес үшiн қаржы көзi болып екінші деңгейдегi коммерциялық банктер мен қорлар табылса, шағын және орта бизнестi жандандыру үшiн берiлетiн несие әдiстерiн жетiлдiрiп қана қоймай, сол шағын бизнес субъектiлерiне қарыз қаражаттарды алу мен табу көздерiн iздестiрудi де ойлау қажет. Бүгiнгi күнi Қазақстан шағын және орта бизнестi несиелеу бағытындағы өзiнiң азғана жиған тәжiрибесi бойынша шағын бизнес субъектiлерiмен банктерден алынған қаржы-қаражаттарын тиiмдi пайдалана алмай отырғаны белгiлi. Ал, халықтан әр түрлi қаражат тарту (жергiлiктi деңгейде) өзiнiң корпоративтi бағалы қағаздарын шығару, басқа да iрi компаниялар субъектiлерiмен бiрiккен консорциумдар құру, мүмкiн шағын бизнестi басқарудың жетiлуiне, акционерлiк ұжымдық шешiм түрiнде орта бизнес кәсiпорындарына айналуына жол ашылатын едi. Бiрақ, бұл жағдайда кәсiпорынның өзіндік тәжiрибесi мен меншiктi бағалы қағаздары жоқ болғандықтан тағы да қиындыққа кездеседі [18,71].

Республикамыздағы тағы бір мәселе шағын кәсіпкерлікке қаржылық көмек көрсетуде географиялық дисбаланс байқалады. Өйткені қаржының басым бөлігі Алматы (62%), Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе областарында жергілікті органдардың шағын бизнеске көңіл аудармауы мен төмен қолдауына байланысты жалпы берілген несиелердің (1,5%). Ал, Алматы облысының үлесіне барлық банктік несиелердің 13%, Шығыс-Қазақстан – 6%, Жамбыл облысының үлесіне небәрі 1%. Ал, екінші қалалар мен ауылдың шағын және орта кәсіпорындары несиелік ресурстарға өте зәру болып отыр, яғни несие ресурстары аймақтық жобалардан тыс қалып отыр. Өйткені коммерциялық банктердің аймақтармен байланысы және аймақтық кіші және орта жобаларды қаржыландыруға олардың ынтасы жоқ.

Сонымен қатар, банктік нормативтер де шағын бизнесті қаржыландыруға олардың ынтасы төмен. Қазіргі кезде аймақтарда: ұсақ сауда орнын, тамақтандыру саласы сияқты өте қарапайым жобалар ғана ұсынылады.

Елде отандық шағын және орта кәсіпкерліктің тиімді дамуы үшін қызметі инновацияны енгізумен, өнім экспортымен байланысты, ШОБ субъектілері жеңілдетілген несиелеу сияқты қолдау түрін әрі қарай тарату және кейбір жағдайларды іске асыру механизмін құру қажет, франчайзинг, венчурлік бизнесті субмердігерлік және лизингті белсенді қолдану үшін жағдайлар жасау керек. Осындай қолдаудың нәтижесінде шағын және орта кәсіпкерлік ұлттық экономикада елеулі рөл атқара бастайды [19,42].

Сонымен қатар, шағын және орта бизнесті несиелеудің және қаржыландырудың мынадай жүйесін құруды ұсынуға болады:

1. 
   Ең басты міндет – ол шағын және орта кәсіпорындарын несиелеу мен қаржыландыру көлемін ұлғайту;
   
2. 
   Елдің барлық аймақтарында несиелік мекемелердің желісін кеңейту бойынша нақты шараларды қолға алу;
   
3. 
   Шағын бизнес субьектілерінің қарыз қаражаттарға қол жеткізу мүмкіндіктерін құру үшін Үкімет, өкіметтің аймақтық органдары шағын және орта бизнес кәсіпорындары алатын несиелердің кепілдендірілген жүйесін құру;
   
4. 
   Банк қызметін қайта құру керек. Мемлекеттің шағын және орта бизнесті несиелеу мен қаржыландыру бойынша саясатын жүргізуге маманданған банктер мен қаржы ұйымдарының жүйесін қалыптастыру;
   
5. 
   Қарыз алушының несиелік тарихын жинақтайтын несие бюросын құру қажет.
   

Шағын және орта бизнесті несиелеуді қолдауда кешендік көзқарастың қажеттілігі ұзақ мерзімдік тұрақтылықтың кепілі бола алады.

Мемлекеттік қолдау мен реттеуді бір ізді әлеуметтік әділеттік принципі орнығуы тиіс. Шағын және орта бизнесті несиелеуді өзінің дамуына байланысты алғышарттар мен мүмкіндіктерге қарай ырғақты дами отырып, әрдайым мемлекет тарапынан қолдауға мұқтаж.

Олар:

• 
  тұтынушылық тауарлар мен қызметтер ассортиментін көбейту және өндіріс көлемін ұлғайту;
  
• 
  халыққа қажет тауарлар мен қызметтердің өндірісін шұғыл ұйымдастыру;
  
• 
  экономиканың мемлекеттік секторының тиімсіз өндірісін (аз сериялы, бөлшек) қолға алып, өнім шығару және осының есебінен ірі кәсіпорындар қызметінің тиімділігін арттыру;
  
• 
  қосымша әрі көмекші өндірісті жандандыру;
  
• 
  нарық сұранысына ыңғайлы және шұғыл жұмыс істейтін өнім түрлерін шығару арқылы қоғамдық өндірістің көлемін ұлғайтып, халықтың әл-ауқатының артуына ықпал ету;
  
• 
  жаппай жұмыссыздықты ауыздықтауға көмектесу;
  
• 
  экономикадағы бәсекелестікті дамыту тағы басқалар жатады.
  

Сонымен қатар, біздің ойымызша, шағын кәсіпкерлікті Қазақстанда дамытудың бірден-бір жолы – бұл сала аралық шағын кәсіпорындар құру, аймақтық салалық құрылымды жетілдіруде шағын кәсіпкерліктің рөлін көтеру арқылы олардың арасындағы сапалы біркелкі үйлестіру жұмыстарын ұйымдастыру, шағын кәсіпкерлікті дамыту көрсеткіштерін қалыптастыру, нарықтық экономикасы тұсында көп деңгейлі шағын кәсіпкерлікті дамытуды жеделдету шараларын дайындау жатады.

Шағын кәсіпкерлікті дамытудың құқықтық шарттарын жетілдіруде кәсіпкерліктің құқын қорғау жөніндегі заңдарды түсіндіретін аймақтарда арнайы семинарлар жүргізу, кәсіпкерлер арасында анкета жүргізу, фермерлер, шағын және орта бизнес өкілдері, шаруашылық субъектілерінің басшылары үшін еңбек туралы, монополияға қарсы заңдар жөнінде түсініктемелер беруді ұйымдастыру қажет. Кәсіпкерлікті ақпараттармен және мамандармен қамтамасыз ету үшін кәсіпкерлік негізін жастарға үйрету, ақпараттық-түсіндірме және әдіснамалық көмек көрсету, шағын кәсіпкерлікті тіркеу, қаржыландыру және салық салу курстарын бизнес-инкубаторларда ұйымдастыруда өз жалғасын табуы керек.

Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымын дамытуда өнеркәсіпте, саудада, құрылыста, көлік шаруашылығында, жалпы алғанда экономиканың барлық секторларын жандандыру, халықтың қолөнері, туризмді дамыту шараларын әзірлеу және жүзеге асыру маңызды орында болуы тиіс.

Импорт алмастыру бағдарламасына сәйкес кәсіпорынның босаған алаңдарында шағын бизнес кәсіпорындарын орналастыру арқылы тауарлардың жаңа түрлерін өндіру жөнінде ұсыныстар кәсіпорын бағдарламаларына енгізілуі тиіс.

1. 
   Шағын кәсіпкерліктің сыртқы ортасының факторларын басқару дегеніміз – шағын кәсіпорынның қызметіне аса қажетті сыртқы ортаның жаңа элементтерін (мысалы, ірі және кіші бизнес арасындағы кооперациялық байланыстар жүйесі) құрып, бүгінгі күнге дейін қалыптасқан факторларының озығын жетілдіру және келеңсіздеріне тосқауыл қою.
   
2. 
   Жекелеген шағын кәсіпорындарға тікелей қолдау көрсету – арнайы инфрақұрылымдардың көмегімен жүзеге асырылады. Атап айтқанда:
   
   • 
     қаржылық институттар (шағын кәсіпкерлікті қолдау қорлары, арнайы банктер, қаржы сақтандыру қорлары);
     
   • 
     лизинг компаниялары;
     
   • 
     бизнес-инкубаторлар, технопарктер, кластерлер, өнеркәсіп компаниялары және тағы басқалары;
     
   • 
     шағын кәсіпкерлікті дамытудың агенттіктері мен орталықтары;
     
   • 
     технологияларды тарату орталықтары;
     
   • 
     ақпараттық қамтамасыз ету қызметтері;
     
   • 
     оқу орталықтары;
     
   • 
     бухгалтерлік, аудиторлық, жарнамалық, маркетингтік, көлік және басқа да қызметтер көрсету жөніндегі арнайы фирмалар, мамандар таңдауға жәрдемдесетін агенттіктер.
     

Шағын кәсіпкерлікті қолдау жүйесінің жоғарыда қарастырылған үш деңгейінің арасында да тығыз байланыс бар. Республикалық деңгейдегі шағын кәсіпкерлікті қолдау құрылымдары құқықтық нормативтік және әдістемелік көмек көрсетіп қоймай, аймақтық, және жергілікті деңгейдегі қолдау құрылымдарына тікелей қаржылар аудару арқылы да жәрдемдесуге тиіс.

Республикалық шағын кәсіпкерлікті дамыту шараларын жетілдіру үшін:

• 
  салықтық есеп қағидалары мен төлеу процедуралары, салық салу базасын, салықтың түрлерін анықтауға қатысты салық заңдарына өзгерістерді жылына бір реттен жиі емес мемлекеттік бюджетті қабылдауға байланысты енгізуді шектеу және оны күнтізбелік жыл басына енгізу;
  
• 
  қаржы операцияларын қолма-қолсыз есеп айырысу жөніндегі барлық қаржы операцияларын жүргізуге мұрындық болатын салық ставкаларын азайту және соған сәйкес тиісті салықты төлеуді жетілдіру;
  
• 
  несие беру мерзімдерін ұзарту және аймақтық мәні зор шағын өндірістік кәсіпорындар үшін пайыздық ставкаларды төмендету арқылы отандық өндірістерді ынталандыру және сапасы төмен арзан қолды тауарларды тасып әкелуге тосқауыл қою;
  
• 
  шағын кәсіпкерлікті несиелендіру механизмдерін жетілдіру үшін лизингтік несиелерді, венчурлық қаржыландыру, факторинг, сонымен бірге, кепілдік қорларды құру және өзара несиелендіруді қалыптастыру жолдарын ұсынамыз.
  

Бірінші шара – шағын кәсіпкерліктің мүдделерін қорғайтын салық реформасын жасау керек, атап айтқанда, біріншіден, экономиканың бұл секторына мемлекет тарапынан таза фискальдық көзқарасты өзгерту; екіншіден, тиімді инвестициялар тарту үшін салық жеңілдіктерін енгізу.

Кәсіпкерлерді мемлекет қылмыстық құрылымдардан қорғауы тиіс. Сонымен қатар, кәсіпкерлер өздерінің қоғамдық ұйымдарын мемлекеттік, аймақтық, жергілікті деңгейлерде құрып, өз-өздерін кәсіби жүйе арқылы қорғай алса құба-құп. Құқық қорғау органдары мен кәсіпкерлердің қоғамдық бірлестіктерінің арасындағы тығыз қарым-қатынасты жан-жақты қолдап-қорғаған жөн.

Шағын кәсіпкерлікті құқықтық қолдауда қолданыстағы заң құжаттары талаптарының сөзсіз орындалуын және олардың мазмұнының ведомстволық ережелермен бұрмаланбауын қамтамасыз ету қажет.

Кәсіпкерлердің тауар өткізу нарығын кеңейту үшін мемлекет мұқтаж өнімдерді шығаруға оларды тікелей қатыстыру керек. Мемлекет мұқтаж өнімдерді шығаруға шағын кәсіпкерлік нысандары үшін міндетті түрдегі кіші квота енгізу – тауар өткізу нарығындағы шағын кәсіпорындардың тұрақтылығын нығайта түседі. Сондай-ақ ойға қонымды протекционизм мен импортқа квота енгізу де шағын фирмалардың «тынысын кеңейте түспек».

Екінші шара-шағын кәсіпкерлікке қаржылық жәрдем беретін арнайы қаржылық қорларды құру. Бұл қорлардың шағын кәсіпорындардың қаржылық қауқары мен «ірге тасына» қарай, тіпті, несие алуға кепілдік бере алатындығы мақұл.

Үшінші шара-монополияға қарсы күрес, әділетті бәсекелестік орнату, тұтынушылар құқығын қорғау, осыларды іс-жүзінде жетілдіру үшін республика бойынша шағын кәсіпкерлікті қолдаудың жүйесін жасау.

Расында, шағын кәсіпкерлікті экономиканың мықты буынына айналдыру үшін оның қуатты инфрақұрылымдары ауадай қажет.

Шағын кәсіпкерлікті дамытуды қолдаудың ең соңғы – үшінші Мемлекеттік бағдарламасына байланысты пікірімізді мейлінше жұмсақтап жеткізе отырып, еліміздің белгілі ғалымдарының ой-пікірлері негізінде әзірленген шағын кәсіпкерлікті қолдаудың жүйесін ұсынып көрейік .

Әлемдік дамыған елдерінде шағын кәсіпкерлікті дамытуды мемлекеттік қолдау саясатының басты мақсаты – қолайлы орта қалыптастыру. Бұл негізде мемлекеттің экономикалық саясатының тұрақтылығы, нарық инфрақұрылымының дамуы, интеллектуалды меншікті қорғаудың тиімді жүйесі; жеңілдетілген әкімшілік шаралар, салық каникулдары тағы басқалары басты нысанаға алынады [20,25].

Салалық министрліктер мен комитеттердің өз қызметтерін шағын кәсіпкерлікке қатысты тиімді ұйымдастыруы арқасында ведомстволық қолдау көрсетуге әбден болады. Бұл шараға ірі отандық кәсіпорындар мен трансұлттық компаниялар да қатыса алады.

Шағын және орта бизнесті қаржыландыру үшін несиелеудің жаңа схемаларына көшіп, инвестициялық климатты дамыту керек. Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың қажетті инфрақұрылымдарын құру-мағынасы терең мәселе. Айталық, шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының тікелей міндеттерінің бірі-осындай құрылымдар қалыптастыру болатын. Өкінішке орай, бұл Дамыту қоры халықаралық ұйымдардың қаржыларын тартумен ғана айналысуда. Бұл Дамыту қоры кәсіпкерлердің қолы жетпейтін «Қытай қорғанына» ұқсас құрылымға айналды.

Егер мемлекет тікелей қаржы-қаражат бөліп, шағын кәсіпкерлікке көмектесе алмаса, мемлекеттік тапсырысты қатыстырып, әсіресе, өндірістік саланы дамытуға сөзсіз ықпал ете алады.

Біздің ойымызша, Дамыту қоры өзінің тікелей міндеттерімен бірге мынадай мәселелерді шұғыл шешу керек:

• 
  жергілікті билік органдарымен қарым-қатынас орнату арқылы жылжымайтын мүліктер мен ғимараттар алу. Сол аймақтардан бизнес-орталықтарын ашып, кәсіпкерлерге нақты ақылы-кеңестер көрсету, бизнес-жоспарлар әзірлеуге жәрдемдесу және несиелер бөлу;
  
• 
  шағын кәсіпкерлер басқа қаржы институттарынан несиелер алғанда, оларға кепілдік беруді тәжірибеге енгізу және Дамыту қорынан несие алуға қажетті құжаттардың тізімін барынша ықшамдау қажет.
  
• 
  Шетелдік нарықтық экономиканың тәжірибелері шағын кәсіпкерлікті дамытуды қолдауда лизингтік және франчейзингтік қарым-қатынастардың қолайлылығын да дәлелдеді. Біздіңше, шағын кәсіпорынның ірі орталық және шетелдік компаниялардың құрал-жабдықтарын, қаржы-қаражаттарын, технологияларын пайдалану арқылы дамуы да тығырықтан шығудың бір жолы іспетті.
  
• 
  Шағын кәсіпкерлікті дамытуда лизингтік несиелендіру көмегімен өндірісті қалыпқа келтіруге болатыны шетел тәжірибелерінен белгілі. Лизинг көмегімен кепілге беретін мүлкі жоқ ұсақ кәсіпорындарды несиелеуге болады. Лизингтік мәміле жасалған мерзім бойынша лизинг объектісі лизингке берушінің меншігінде қалады да, лизинг алушы банкротқа ұшыраған жағдайда несиелік тәуекел деген болмайды. Лизинг 100% несиелеуді ұсынады, кәсіпорынға қысқа мерзім ішінде өзінің меншікті капиталын жұмсамай-ақ, жаңа құрал-жабдықты пайдалана отырып, өнеркәсіптік өнім шығаруға және пайда табуға мүмкіндік береді. Құрал-жабдықтың лизинг берушінің меншігінде болатындығына байланысты өнімнің құнына лизингтік төлемдер ғана қосылып, мүлікке салынатын салықты жалға берушінің өзі төлейді. Сөйтіп, лизинг алушы салықтық жеңілдіктер алады. Мұның барлығы шағын кәсіпкерлікті дамытуға өз үлесін қосады.
  
• 
  Шағын кәсіпкерліктің табысты дамуы елдегі қолайлы әлеуметтік, экономикалық, құқықтық және саяси еркі қалыптасқанда ғана мүмкін болады. Өз кезегінде ерікті қолдау мен нығайту шағын кәсіпкерліктің кең ауқымды дамуына жол ашады.
  

Республикада шағын бизнесті дамыту жолындағы көптеген кедергілер бүгінгі күні жойылып жатқандығы айқын. Алайда, шағын бизнестің дамуына тежеу болатын күрделі проблемалар әлі де баршылық. Бүгінгі негізгі проблемалар: шағын бизнесті қолдау, қорғау жөніндегі заңдық базаның шыңжаулығы; шағын кәсіпкерлікті қолдау және қорғау инфрақұрылымының әлсіздігі; несие беру құжаттарын толтырудың тым қиындығы; білімді кадрлардың жетіспеуі. Ал шағын бизнестің басты проблемасы - ол несие беру саясаты. Несие тек қана кепілдеме ретінде мүлікке беріледі. Ал кепілдікке беруге жарайтын мүлік шағын кәсіпорындардың керектігі несиесіне кепілдік бере алмайды. Сондықтан шағын кәсіпорындардың керектігі банк, несие банктің бір бөлімі болуы керек шағын кәсіпорындар кадр даярлау, банктік кредит алу информациялық қызметтерге мұқтаж. Шағын кәсіпорынның артықшылықтары: бәсекелі нарықтық өрісін кеңейтеді; айрықша қажеттіліктерді (пәтерлерді жөндеу, ксерокөшірме, көлік жөндеу, ұсақ сауда т.б.) қанағаттандыру мүмкіншілігі, өзгерістерге тез икемделу қабілеттілігі; жаңа тауарларды, жұмыстардың жаңа тәсілдеріне тез Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде кешенді шаралар белгіленген.

Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту ол – кез келген ел эко­но­микасының негізі. Дамыған ел­дердің тәжірибелері көрсетіп отыр­ғандай, шағын және орта бизнесті қалыптастыру мен дамыту эконо­миканы нығайту үшін қолайлы алғышарттар жасайды. Атап айт­қанда, салалық және өңірлік монополизм жойылады, рынокта тауарлар мен қызметтер көбейеді, жаңа жұмыс орындары ашылады, ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктері өмірге енгізіледі, қоғам тұрақтылығының кепілі болып табылатын орта тап қалыптасады. Нәтижесінде шағын және орта кәсіпкерлік жүздеген мың адамдар үшін тартымды сипатқа ие болып, нарық экономикасының қажетті элементіне айналады [21,4].

Қазіргі таңда шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мемле­кеттік саясаттың басым бағытта­рының бірі болып табылады. Ел басшылығы ол істі табысты жүзеге асырудың мемлекеттің одан әрі экономикалық және саяси дамуын айқындайтынын жақсы түсінеді. Атап айтқанда, Қазақстан Респуб­ликасы Президентінің 2015 жылғы 14 желтоқсан  айындағы  «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында атап өтілгендей шағын және орта бизнеске қолдау көр­сетудің жүйелі іс-қимылдары баян­дала отырып, кәсіпкерлік ортаны одан әрі нығайтуға айрықша көңіл бөлінген.  Шағын және орта бизнестің дамуының бірден-бір шешу жолы болып оларды қаржылық ресурстармен, яғни, несиемен қамтамасыз ету болып табылса, оларды несиелейтін  екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің жағдайына да тоқталған дұрыс. Бүгінгі күні отандық банктеріміздің барлық капиталының мөлшері әлемдегі ірі банктердің капиталынан жүз есе кем екендігін ескеретін болсақ, онда банктерге ең алғашқы кезекте өздерінің ресурстарын нығайту қажеттілігі туып отыр. Әрине,қазіргі уақытта қатаң нарықтық экономика аясында өзін-өзі сақтандыру, өзін-өзі көрсете білу, бәсекелестікке төтеп беру үшін банктер тарапынан біраз жұмыстар жасалуы қажет. Ал, коммерциялық банктердің шағын бизнесті несиелеу механизімі мәселелеріне әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын әдістемелік нұсқауларды ендіру керек. Ал коммерциялық банктер экономиканың нақты секторын несиелеуі ұлттық экономиканың өсуіне қосқан үлесі болмақ. Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттіктерінің шаруашылық өмірі үшін әрі тиімді де пайдалы.

Осылайша, мемлекет бүгінгі күні кәсіпкерлік қызмет субъек­тілерінің нарық экономикасының толыққанды қатысушысы ретінде өз қызметтерін жүзеге асыруларына қажетті жағдайды қамтамасыз етіп отыр. Шағын және орта кәсіп­орын­дармен жұмыс істетуді көздей­тін жалпыұлттық институттар құ­рылуда. Шағын және орта бизнеске атаулы қолдау көрсетуді жүзеге асыратын арнаулы «Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту қоры» құ­рылып, табысты жұмыс жүргізуде. Кәсіпкерлікке қолдау көрсету үшін бес мемлекеттік бағдарлама қабылданып, жүзеге асырылуда. Кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасауға және бизнестің билікпен арадағы іс-қимыл­дары­ның жаңа моделін құруға бағыт­талған “Жеке кәсіпкерлік туралы” Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Кәсіпкерлердің бел­сен­ділігін ынталандыруды көз­дейтін айтарлықтай салықтық жеңілдіктер заңдық деңгейде қарастырылды. Оның сыртында, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес және салық салуды жақсарту жөнінен үлкен жұмыстар атқарып­ жатыр. Мәселен, осылайша сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес, шағын және орта бизнесті жеделдете дамыту шаралары жөнінде бағдар­ламалар әзірленіп, салық заңына түзетулер енгізілуде [22,4].

Мемлекетке елдегі шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуды одан әрі ынталандыру үшін алда бірқатар міндеттерді ше­шуге тура келеді. Жоспарлы түрде, заң жүзіндегі бастамалар арқылы және қазірде күшінде тұрған мем­лекеттік бағдарламалар шеңберін­де шағын және орта кәсіпкерліктің ІЖӨ құрылымын­дағы үлесінің айтарлықтай артуына қол жеткізіп, сол арқылы мемле­кеттің эконо­микалық және саяси тұрақтылығы­ның берік іргетасы – орта тапты нығайту қажет.   Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың  2015 жылғы жолдауында кәсіпкерлікті –ұлттық экономиканың жетекші күшін жан-жақты қолдау үщін келесідей алғы шарттарын айқындап берді. Шағын және орта бизнестің экономикадағы үлесі 2030 жылға қарай, ең аз дегенде, екі есе өсуге тиіс. Біріншіден, біз адамға ол үшін мемлекет барлық проблемаларын шешіп беруін күтпей, өзін бизнесте сынап көруге, елде жасалып жатқан экономикалық өзгерістерге толыққанды қатысушыға айналуына жағдай туғызуымыз керек.Іскерлік мәдениетінің деңгейін көтеру мен кәсіпкерлік бастаманы ынталандырудың маңызы үлкен. Ол үшін төмендегідей шаралар қажет:

• 
  Шағын және орта бизнестің бірлестіктер мен кооперацияларға ұмтылысын көтермелеу, оларды қолдау мен көтермелеудің жүйесін жасау.
  
• 
  Жергілікті бизнес-бастамаларды көтермелеу және мейлінше аз, бірақ қатаң  реттеу есебінен ішкі нарықты дамыту.
  
• 
  Бизнеске жасанды бөгеттер тудыратын мемлекеттік шенеуніктер үшін жаңа, әлдеқайда қатаң жауапкершілік жүйесін енгізуді қарастыру.
  

Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау бағыттарының бірі – мемлекеттің  қаржы-несиелік және инвестициялық климат жасау және несиелеу жүйесін жетілдіру басты мәселелер болып саналады. Шағын кәсіпкерлікті қаржы-несиелік және инвестициялық тұрғыдан қолдау мынадай жолдармен жүзеге асырылады:

-  Екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерліктің өндірістік секторына жергілікті және республикалық бюджеттің, сондай-ақ мемлекет кепілдік берген, мемлекеттік емес сыртқы қарыздардың есебінен, заңдарда белгіленген тәртіппен несие беруі;

-  Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие беруді, сондай-ақ несие алған

  кәсіпкерлердің міндеттемелерін орындауын қамтамасыз ету үшін,  аймақтарда қалыптасатын кепілдік қорлар есебінен екінші деңгейдегі  банктерді ынталандыру тетігін әзірлеу;

-  Тиісті жылдарға арналған  республикалық бюджетте аталған мақсатқа қаражат көзделген жағдайда жобаларды екінші деңгейдегі банктермен қоса, бюджеттен қаржыландыру;

-  Қоғамдардың өзара несие беру және өзара сақтандыру қызметін ұйымдастыру тетіктерін әзірлеу.

Қазіргі кезде Республикада жаңа ашылған кәсіпорындарды несиелеудің құралдары мен обьектілері әлі де дамымай келеді. Бұл лизингтің, кейстық несие, франчайзинг, факторинг және басқалары. Шағын бизнес әлі күнге шейін банктердің қызығушылық сферасынан тыс қалуда. Осыған байланысты оларды лизингтік несиелер, сақтандыру, франчайзинг пен факторингті дамыту және қолдаудың басқа дәстүрлі түрлерінің маңызы зор.

Шағын бизнесті қаржы-несиелік және инвестициялық қолдауды қамтамасыз ету мамандандырылған институттарды дамыту мен шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін қолайлы несие беру шарттары мен рәсімдерін белгілей отырып, олардың мақсатты топтарын қаржы-несиелік қамтамасыз етудің деңгейлі схемасын енгізуді көздейді.

Айналым қаражаты мен өтімді кепілдің жетіспеушілігімен ұштасқан бизнестің неғұрлым күрделі және жауапты кезеңінде тұрған кәсіпкерлерді қолдау мақсатында шағын кәсіпкерлікке несие берудің кепілді жүйесін жасау үшін жағдай жасалады. Осы жүйе несиені өтеу қабілетсіздігі жағдайында шығындардың орнын толтыру жолымен несиелік мекемелермен тәуекелдерді бөлісуге және өміршең жобаларды жүзеге асыруға ниет білдірген, бірақ жеткілікті қамтамасыз етілмеген немесе несие беруші банктің талаптарын қанағаттандыра алатын несие тарихы жоқ кәсіпкерлерді қолдауға бағытталған. Бұл мәселе шағын кәсіпкерлерліктің салалық құрылымын жетілдіру, бастапқы капиталды қаржыландыру арқылы перспективалы қайта өңдеуші өндірістерді дамыту қажеттігіне байланысты ерекше маңызды [24,14].

Белгілі бір тәжірибесі бар және қызметтің жаңа бағыттарын игеру үшін жоғары технологиялы жабдықтар мен қосымша капиталға мұқтаж  кәсіпкерлер үшін қаржылық қолдаудың жаңа құралдары (лизинг, венчурлық қаржыландыру және басқалары) іске қосылады. Лизингтік құрылымдарды дамыту мен венчурлық құрылымдарды құру жаңа өндірістердің пайда болуына және дәстүрлі қаржыландыру көздерін тарта алатын кезеңге дейін өндірістерді қалпына келтіруге ықпал етеді.

Бұдан басқа, екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне:

-  несиелер беру рәсімдерін және онымен байланысты шығыстарды;

-  шағын бизнес субъектілері үшін несиелерге қызметтер көрсету төлемдерін азайту жөніндегі тетіктерді әзірлеу және енгізу;

-  шағын бизнес кәсіпорындарын оларды жеңілдетілген нысан бойынша жобаның техника-экономикалық негіздемесімен ауыстыра отырып, несие берілетін іс-шара бойынша бизнес жоспарларды міндетті түрде ұсынудан босату;

-  қарыз алушы – шағын бизнес кәсіпорындарының қаржы жағдайын бағалау өлшемдерін, сондай-ақ несиелерді қамтамасыз ету түрлеріне қойылатын талаптарды жеңілдету жолымен оңтайландыру қажет болады.

Осылардан көріп отырғанымыздай, шағын  бизнестің тиімді әрі ырғақты дамуы үшін мемлекет тұрғысынан қаржы-несиелік және инвестициялық қолдаудың қолайлы саясаты алдыңғы орынға шығады. Шағын бизнестің гүлденуіне еліміздегі инвестициялық климаттың жағдайы тікелей әсер етеді. Соңғы кезде тәжірибеге енгізілген тура инвестициялар тартудың рөлі зор. Мәселен, Астана, Алматы, Шымкент, қалаларында жүзеге асырылған тура инвестициялар тартудың тәжірибесі – бұл әдістің өміршеңдігін көрсетті. Кәсіпкерлер форумы кезінде ел Президенті Н.Ә.Назарбаев былай деп атап өтті: Кәсіпкерлердің қаржы-несие ресурстарына қол жеткізуіндегі шектеушілік проблемасы біз қажет еткендей қарқынмен шешіліп отырған жоқ. Несие алудағы негізгі кедергілер жоғары қарыз пайызы және несиені қайтарудың қысқа мерзімі болып отыр. Бүгінгі күні коммерциялық банктердің шағын бизнеске берілетін несиелер бойынша пайыздық ставкалар мөлшері шетел валютасында 16-18% және теңгеде 20-24%–ға дейінді құрайды. Алынған несие ресурстарын игерудің орташа мерзімі шамамен 11-12 ай. Сондықтан да Елбасы Ұлттық Банк пен Үкіметке шағын бизнес секторын дамытудың арзан халықаралық бағдарламалық заемдарына қызмет көрсету кезінде банк маржасының төмен ставкаларын белгілейтін шараларды, сондай-ақ екінші деңгейдегі банктерді басқа көздерден несиелеу ставкаларын төмендетуге ынталандыру жөніндегі шараларды талдап жасауды тапсырды.«Даму» бағдарламалары бойынша ШОБ субьектілеріне берілген қаржының былай бөлінгенін байқауға болады: сауда саласына – 45,7%; қызмет көрсету саласына – 24,2%; өнеркәсіпке –17,2%; құрылысқа – 5,2%; ауыл шаруашылығына – 5,1%; көлік пен байланысқа – 2,7%.Республикамызда шағын және орта  бизнестi қолдау саясаты жоқ деуге болмайды. Қайта мемлекет тарапынан көптеген заң жүзiндегi қолдаулар көбеюде.

«Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры, «Даму» Кәсіпкерлікті дамыту қоры және Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлікті қаржылық қолдау бойынша мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру шеңберіндегі Стресті активтер қоры бизнесті дамытуға несиелер ұсынады. «ДАМУ» қоры аймақтарда басымдыққа ие салалардағы шағын және орта бизнесті дамытуға бағытталған мақсатты қаржыландырудың ондаған бағдарламасын іске асыруда.

Негізгілер:
  - Аймақтық қаржыландыру бағдарламасы;

-  «ДАМУөндіріс»;

-  «Бизнестің жол картасы – 2020»;

-  Лизингтік мәмілелерді қаржыландыру бағдарламасы;

Аймақтық қаржыландыру бағдарламасы- ауыл шаруашылығы өнімдерін, мал шаруашылығы, аралас ауыл шаруашылығы, балық аулау, акваөнімдер, азық-түлік өндірісі, мақта-мата бұйымдары, киім, мектепке дейінгі білім саласымен айналысатын кәсіпкерлерге көрсетілетін көмек. Бизнесті қолдауды тағы бір бағдарламасы –«ДАМУ аймақтары ІІ». Бағдарламаның басым салалары тізбесінде: агроөнеркәсіп кешені, тау-кен саласы, жеңіл өнеркәсіп, жиһаз өндірісі, туризм, ақпарат және байланыс, білім саласы қызметі, денсаулық сақтау, мәдениет, мәдени қызмет көрсету, спорт және т.б. бар.«ДАМУ өндіріс»қаржылық бағдарламасы ЖК субъектілері үшін және дағдарыс жағдайынан шығуға арналған несие ресурстары тапшылығын тартып отырған кен байыту өндірістеріне көмек көрсету мақсатында жұмыс істейді. Осы бағдарлама пайыздық мөлшерлемені қайта қарап, 8% -ға төмендету жағына өзгертуге мүмкіндік береді. «ДАМУ» қоры сыйақы мөлшері төмен – 8%-дық талаптары өте жақсы лизингтік бағдарламаәзірледі және әрекетке енгізді. Кәсіпкер жаңа құралдар алады және несие алушының қаржылық жағдайы тұрақты болған жағдайда қосымша кепілдеме ұсыну қажеттілігі жойылады. Сонымен қатар,әйелдер кәсіпкерлігін микронесиелендіру бағдарламасыжұмыс істейді. Онда қаржыландыру саласына шектеу қойылмай, жылына 14%-дан аспайтын несие беріледі. Оны төрт банк жүзеге асырады, олар: «ЦентрКредит» АҚ, «Цеснабанк» АҚ, «Дельта банк» және «Евразиялық банк». Банкке және үйлестіру кеңесіне өз жобасының өміршеңдігін дәлелдей алған кәсіпкерлер жылдығы 14% аспайтын несие алуға мүмкіндік алады. Қазақстан Республикасы Үкіметінің ағымдағы жылғы 13 шілдедегі қаулысымен Бағдарламаның бірінші және үшінші бағытына қатысты өзгерістер енгізілді. Осылайша, бірінші бағытында – 12 пайыздық мөлшерлеме сыйақысы кезінде 5% орнына, мемлекет 14% кезінде 7% жабады, ал кәсіпкер бағдарламаның 7%-ынан астамын ғана жабады. Үшінші бағытында экспортқа бағытталған өндірістерге қолдау көрсету бойынша субсидиялау тағы да 14% аспайтын мөлшерде жүзеге асырылады, олардың 6% экспортер төлейді де, қалған 8% мемлекет өз есебінен жабады [25,18].

  Осының өзі кәсіпкерлік секторды дамытуға оң әсер етіп  көпшілігін қолдауға, өз бизнесін кеңейтуге және жаңа бастаманы іске асыруға мүмкіндік береді. 
  Кәсіпкерлік секторды қаржылық қолдау үшін мыналар қажет:

-  аймақаралық банктер  (оның ішінде шағын бизнесті қолдау бойынша мамандандырылған) желілерін одан ары дамыту;

-  өндірісті қолдауға қарыздары бойынша коммерциялық банктермен кепілді қамтамасыз ету;

-  несиелік ресурстарды бюджеттен тыс жұмылдырудың басқа формаларын қолдану;

-  дәстүрлі емес қаржыландыру қызметін дамыту (лизинг, факторинг, венчурлық қаржыландыру, франчайзинг және басқалары);

-  шағын кәсіпкерлік несие ассоциациясының өзін-өзі басқаруы үшін жағдай жасау.

Осы көрсетілген қажеттіліктерді орындай отырып, шағын және орта бизнесті қаржыландыру үшін несиелеудің жаңа түрлерін қарастыру қажет.

Қорытындылай келгенде мемлекеттің шағын және орта бизнесті қаржы - несиелік және инвестициялық қолдау саясаты келесідей негізгі бағыттарда жүзеге асуы керек:

-  басым жобаларды конкурстық негізде және жеңіл жағдайда несиелеу;

-  екінші деңгейдегі банктердің шағын бизнес субьектілеріне ұсынатын несиеге кепілдік беру жүйесін енгізу және дамыту;

-  екінші деңгейдегі банктермен біріге отырып, жобаларды ортақ қаржыландыруды  жалғастыру;

-  венчурлық қаржыландыру жүйесін дамыту;

-  шағын кәсіпкерлікті қолдау процессі кезінде сақтандыру компанияларының белсенді қатысу.

Қорытынды
Ірі бизнеспен қатар шағын және орта бизнестің құрылуы және дамуы Қазақстан Республикасындағы экономиканың даму стратегиясының негізі болып табылады. Шағын және орта кәсіпкерлік секторы дамыған экономиканың бөлінбес, объективті түрде қажетті элементі, экономикалық дамудың қозғаушы күшінің бірі болып саналады.

Бірінші бөлімде көрсетілгендей шағын және орта бизнесті несиелеу туралы проблемаға экономистердің өсе түсіп отырған қызығушылықтарына қарамастан, ғылыми жарияланымдарда, әдетте аталмыш проблеманың нарықтық экономиканың несиелік-қаржылық тетіктерін іске асыру немесе кәсіпкерлік теориясын жасақтау жобасы желісіндегі жекелеген аспектілері көрініс тауып отыр.

Әлеуметтік және өндірістік қажеттіліктерге арналған шағын және орта бизнесті несиелендіру, қатаң ұстаным несиелендіру жүйесінің негізгі элементі болады, өйткені несиенің мәні мен мазмұнын, сонымен қатар несиелік қатынастардың саласында объективті экономикалық заңдарға талап қойылады.

Екінші бөлім бойынша мынадай тұжырымға келуге болады, яғни Қазақстанның коммерциялық банктері клиенттерге деген үлкен және жоғары деңгейлі қызмет түрлерін көрсетеді, банктердің негізгі экономикалық қызметі кәсіпорындардың инвестициялық және тұтынушылық несиелендіруді жүзеге асыру болып табылады.

Үшінші бөлімде шағын және орта бизнесті несиелендіруді дамыту жолдары көрсетілген, мұнда әрекет етуші тәжірбеде банктер несиелендіруде консервативті тұрғысынан ұстайтынын көрсетеді.

Бүгінгі күнге Қазақстанда шағын және орта бизнестің дамуы экономикалық нарықтың талаптарына сай келмейді. Бұл кәсіпкерлердің материалды-техникалық базасының дамымағандығын көрсетеді, соныменен шағын кәсіпорындардың бастапқы капиталы, нарыққа шығуға байланысты пайда болатын шығындарды жабуға жеткіліксіз.

Отандық және шетелдік практикада қолданылатын несиелеу схемасын сараптау, іскерлік несиенің барлық түрін кәсіпкерлік идеяны қаржыландыруға пайдалануға болатындығын, бірақ жаңа идеяларды жүзеге асыру ауқымының несие мөлшерінен, бағасынан, борыштық міндеттемелердің бекітілу мерзімінен, аталмыш экономикалық жүйеде несиелеу формасының көптігінен, несиелік процесті ұйымдастыру практикасынан тәуелділігін көрсетеді.

Демек, шағын және орта бизнесті несиелеу – несиелеу технологиясының сараптамалық процестің мүлдем басқа сапалы деңгейіне өтуін объективті тұрғыда талап етеді. Осы орайда кредиторлардың кәсіпкерлік құрылымдармен өзара әрекеттесу тәжірибесін жинақтауы ерекше мәнге ие, ал бұл жаңа несиелік құралдарды қалыптастырудан, тәуекелге сәйкес келетін қадағалау жүйесін, бақылау тетіктерін жасақтаудан және, сонымен қатар, экономиканың жекелеген секторлары бойынша статистикалық ақпараттарды жинақтаудан көрініс табады. Соңғы жылдары несиелендіру нарығында жақсы жаққа өзгерістер болды. Бірақ та ресурстарды жұмылдыру, оларды бөлу және пайдалану процестері қаржылық нарықтар және оларға тән институттар дамуды алған кезде ғана тиімді бола алады. Несиелік нарықта қаржылық делдалдықтың диверсификациясы қаржылық қызметтер нарығында толық бәсеке, қарыз алушылар мен кредиторлардың таңдауын еркіндік үшін шарттар құрады, бұл шығындардың төмендеуіне, несиеге және уақытша бос ақша қаражаттарының қарыз алулардың басқа формаларына қол жетерлігін жоғарлатады.

Қорыта келгенде, қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы экономикасының дамуының артықшылықты міндеті шағын және орта бизнесті дамыту болып табылатындықтан, коммерциялық банктер экономиканың осы секторының қаржылық қолдауын, сонымен бірге оның дамуына мультипликативті әсер беретін қолдаудың дәстүрлі емес түрлерін – аудиторлық, консалтингтік қызметтерін жүзеге асыруы керек.

Нәтижесінде Қазақстанда қалыптасқан жағдайға қарамастан, шағын және орта бизнесті дамытуда мемлекеттің алдына қойған мақсаттары, өз нәтижесін әкелуде және болашақта одан әрі дамуына сенімдемін.

Мемлекетіміздің тәуелсіздік жолындағы тәжірибесі көрсеткендей экономикамыздың дамуына аса мән беретін мәселелердің бірі кіші және орта бизнестің құрылуы мен дамуы. Нарық жағдайында кіші бизнестің пайда болып, оның даму жолында бәсекеге төтеп бере алу қабілеттілігі тәуекелдік деңгейіне байланысты. Олардың табысты жұмыс істеуі үшін банк торабына енуі және оның сапалы қызметтерін пайдалану мүмкіншілігі қарастырылуы тиіс. Кіші бизнесті дамыту мақсатына жету үшін Қазақстан Республикасында коммерциялық банк ісін жетілдіріп, олардың кіші бизнесті дамытуға бағыттау шаралары қолға алынып, жоспарлануда. Қазіргі жағдайда көптеген кәсіпкерлер, кіші және орта кәсіпорындар қызметіне қажетті құрал – жабдықтар мен меншік капиталдарын және басқа да қажетті ресурстарды тез арада сатып алу үшін жеткілікті қаржыға ие емес. Осы орайда банк несиелері кәсіпкерлер үшін бірден бір тығырықтан шығу жолы болып табылады.

Республикамызда болып жатқан экономикалық үрдістерді бақылауда Қазақстан экономикасының дамуында кіші және орта бизнес одан да үлкен рөл атқаратынын көруге болады. Бірақ Қазақстан Республикасында кіші бизнестің дамуы маңызды болып саналғанымен, оның қарқынды дамуын тежеп тұратын қиындықтар да бар. Олардың бірі болып, кіші және орта бизнес кәсіпорындарын дамытуға қажетті қаржылық қаражаттардың жетіспеушілігі табылады. Кіші және орта бизнестің жоспарлануы және тұрақты дамуының кепілі болып, нақты жағдайларда ұзақ мерзімді несиелер саналады. Кіші және орта бизнесті несиелендіру – отандық банктердің несиелік саясатының ең басты перспективалық бағыттарының бірі. Кіші кәсіпорындарды қаржыландыру жаңа технологиялық құралдарды еңгізуді мүмкін етеді, сөйтіп тұтыну нарығын сапалы тауарлармен қызметтердің кең ассортиментімен толтырады. Осы мақсатта ірі банктер Қазақстандағы жеке кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған халықаралық қаржылық институттармен қарым-қатынасты орнатуға ұмтылулары керек.

Мемлекетіміз несиелендіру саясатын іске асыру жолында біршама табыстарға жетуде. Нәтижесінде көптеген кіші бизнес саласы дамып, нарықтағы кері әсер етуші факторларға төтеп бере отырып, дами түсуде. Бұл мемлекет дамуында қол жеткізіп жатқан үлкен істердің бірі. Несиелендірудің маңызы келесіде, яғни бұл кезекте екі жақтың да мүддесі қарастырылады. Өз уақытында коммерциялық банктер несиелендіруден пайыз түрінде табыс алса, ал кіші бизнес саласы өз қажеттіліктерін қанағаттандырады. Бұл әрине мемлекеттің экономикасының дамуында маңызы зор және кіші бизнесті несиелендіру мәселесі тиімді болып табылады, ол дұрыс қолға алынуы керек.

Бұл жұмыста несиені алумен байланысты қиындықтар, оларды шешу жолдары, мемлекет тарапынан кіші бизнеске көрсетілетін көмек деңгейін анықтау, Қазақстанда кіші бизнесті дамыту мәселелері, кіші бизнесті несиелендіру процесін жетілдіру жолдары, оның тиімділігі және тағы сол сиақты міндеттер ашылып жазылды. Осыған байланысты тақырыптың алдында қойылған мақсаттарға жеттік деп санаймыз. Шаруашылық субъектілердің белгілі бір қаржылық қолдауы арқасында ғана болашақта кіші бизнестің дамуы мүмкін екені күдіксіз, ал оның дамуы – біздің мемлекетіміздің экономикасының көтерілуі мен гүлденуінің кепілі.

Қорыта келгенде келесідей ұсыныстар жасауға болады: кәсіпкерлік секторды қаржылық қолдау үшін мыналар қажет:

-  аймақаралық банктер  (оның ішінде шағын бизнесті қолдау бойынша мамандандырылған) желілерін одан ары дамыту;

-  өндірісті қолдауға қарыздары бойынша коммерциялық банктермен кепілді қамтамасыз ету;

-  несиелік ресурстарды бюджеттен тыс жұмылдырудың басқа формаларын қолдану;

-  дәстүрлі емес қаржыландыру қызметін дамыту (лизинг, факторинг, венчурлық қаржыландыру, франчайзинг және басқалары);

-  шағын кәсіпкерлік несие ассоциациясының өзін-өзі басқаруы үшін жағдай жасау.

Осы көрсетілген қажеттіліктерді орындай отырып, шағын және орта бизнесті қаржыландыру үшін несиелеудің жаңа түрлерін қарастыру қажет.

Қорытындылай келгенде мемлекеттің шағын және орта бизнесті қаржы - несиелік және инвестициялық қолдау саясаты келесідей негізгі бағыттарда жүзеге асуы керек:

-  басым жобаларды конкурстық негізде және жеңіл жағдайда несиелеу;

-  екінші деңгейдегі банктердің шағын бизнес субьектілеріне ұсынатын несиеге кепілдік беру жүйесін енгізу және дамыту;

-  екінші деңгейдегі банктермен біріге отырып, жобаларды ортақ қаржыландыруды  жалғастыру;

-  венчурлық қаржыландыру жүйесін дамыту;

1. 
   Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы – Астана, 2015.- 25 б.
   
2. 
   Давлетова М.Т., Кредитная деятельность банков в Казахстане. - Алматы: Экономика, 2008.-183с.
   
3. 
   Ахметова С., Основные факторы кредитного риска при кредитовании предприятий малого и среднего бизнеса //Транзитная экономика. - 2016. –№5.-С. 64-65
   
4. 
   Ким Г., Особенности кредитования малого и среднего бизнеса// Вестник КазНУ. Серия экономическая.-2018.-№6.- С.58-59
   
5. 
   Экономика салалары бойынша шағын және орта бизнеске берілген несилер сомасы // www.nationalbank.kz
   
6. 
   «Қазақстан Халық банк» АҚ шағын және орта бизнеске арналған бағадарламалар // http://www.halykbank.kz/kz
   
7. 
   «Қазақстан Халық банк» АҚ шағын және орта бизнеске арналған бағадарламалар // http://www.halykbank.kz/kz
   
8. 
   «Банк Центр Кредит» АҚ шағын және орта бизнеске ұсынылатын қызметтер // www.bcc.kz
   
9. 
   Еуропа Қайта Құру және Даму Банк (ЕБРР) шағын және орта бизнеске арналған бағадарламалар // http://www.ebrd.com/home
   
10. 
    Шаяхметова К.О., Шаяхмет А., ҚР шағын және орта бизнесті несиелеу жағдайы: қазіргі жағдайы мен шетел тәжирибесі //ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы - 2017. – №5.-Б.20-23
    
11. 
    Екінші деңгейлі банктердің аймақтар бойынша шағын және орта бизнес субъектілеріне берген несиелер //// www.nbrk.kz
    
12. 
    ҚР банктердің шағын кәсіпкерлік субектілеріне берілген несиелер сомасы 2012-2017 жж.аралығында // Қаржы-қаражат.- 2018.-№12.-Б.15-16
    
13. 
    Оспанова А.Т., ҚР-да шағын және орта бизнесті несиелендіруін талдау және оның тенденциясы // РЦБ.- 2018.- №12.- Б.7-8
    
14. 
    Бегежанова,Э.К., Тенденции развития малого и среднего бизнеса по Алматинской области // Ученные записки .- 2018.- №112.- С.67-68.
    
15. 
    «Қазақстан Халық банк» АҚ- ның 2016, 2017, 2018 жж. қаржылық көрсеткіштері // http://www.halykbank.kz/kz
    
16. 
    Жайтлеуова,А.А., Организационно-экономические механизмы управления малым бизнесом // Наука и образование.- 2018.- № 2.- 170-172
    
17. 
    Ташенова С., Ким Г. О проблемах кредитования малого и среднего бизнеса в Казахстане и зарубежом //Саясат. - 2018. –№8.- С.10-11
    
18. 
    Ахметова Н., Малый и средний бизнес: современное состояните и перспективы развития // Весь Казахстан.- 2018- №87.-С.71-72
    
19. 
    Байниетова М., Малый бизнес как фактор развития конкуренции //Саясат.-2018.-№7.-С.42-44
    
20. 
    Нурсеит Н., Особенности банковского кредитования малого и среднего бизнеса в развитых зарубежных странах //Рынок ценных бумаг Казахстана.-2018.- №6.-С.25-26
    
21. 
    Токсанова А.Н., Оптимизация программ развития малого предпринемательства в РК // Казахстанская правда.-2018.-№18.- С.4-5
    
22. 
    Асанова Б., Главный приоритет – конкурентоспособность малого бизнеса //Экономика.-2018.- №1.-С. 4-7
    
23. 
    Абжанова Д.Ш., Схема оценки эффективности кредитования малого бизнеса// Каржы-Каражат.- 2018.-№4.-С.25-36
    
24. 
    Байтугусова Г.Т. ҚР шағын кәсіпкерлерліктің салалық құрылымын жетілдіру // Финансы.- 2018.- № 15.- Б.14-15
    
25. 
    Акежанов Д.К. Аймақтық қаржыландыру бағдарламасы // Ізденіс. – 2018. – № 2 (2). – Б.18-23.