Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

1.Битехтина Л.Д. Готовность к действиям в экстремальных ситуациях среди военных // Вопросы психологии. - 2005. - №11. - С. 41 - 47.

2.Ганюшкин А.Д. Исследования состояния психической готовности человека к деятельности в экстремальных условиях. - М.: Просвещение, 2002. - 126 с.

3.Лебедев В.И. Личность в экстремальных условиях. - М.: Издательство политической литературы, 1989. - 303 с.

4.Лебедев В. И. Личность человека в экстремальных условиях. - М.: Наука, 2001. - 402 с.

5.Лебедев В.И. Экстремальная психология: Учебник. - М.: ЮНИТИ - Дана, 2001. - 431 с.

6.Станкин М. Эффект бумеранга или Как укреплять психологическую устойчивость в экстремальных ситуациях // Служба кадров и персонал. - 2008. - № 12. - С. 49 - 53.
Аннотация. Мақалада әскери қызметшілердің экстремалды және төтенше жағдайлардағы психологиялық дайындық проблемасы қарастырылады.

Annotation. In article psychological preparation of the military personnel is considered at extreme and emergency situations.

УДК 356.24
ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ И РАЗВИТИЯ ПОЗНАВАТЕЛЬНЫХ

ПРОЦЕССОВ У ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА
Н.П. Писецкая

Детский сад №7, г. Тараз
В дошкольном возрасте начинают формироваться личностные механизмы поведения. Складывается первичное соподчинение мотивов, поведение ребенка превращается из полевого в волевое. Социальная ситуация развития в дошкольном детстве усложняется и дифференцируется. В дошкольном детстве складываются важнейшие психические новообразования. В структуре психических функций центральное место начинает занимать память, возникает возможность действовать в плане общих представлений и устанавливать связи, не данные в чувственном опыте. Для детей этого возраста наиболее характерна игровая и продуктивная деятельность. Среди игр дошкольного возраста выделяются ролевая, режиссерская, игра с правилом, дидактическая игра. В дошкольном возрасте возникает элементы учебной деятельности.

Сюжетно-ролевая игра является ведущей деятельностью дошкольника, поскольку в ней складываются личностные механизмы поведения и поскольку главные психические новообразования этого возраста наиболее эффективно проявляются и формируются в игре. Существует несколько теорий детской игры. В большинстве из них игра рассматривается как средство ухода ребенка в свой детский мир и как инстинктивное стремление ребенка к активности и к удовольствию. Ролевая игра имеет социальный характер - как по своему происхождению, так и по содержанию. Основной единицей игры является роль, которая реализуется в игровых действиях. Необходимо различать сюжет и содержание игры. Содержание ролевой игры меняется с возрастом детей. Отличительной особенностью познавательной позиции ребенка-дошкольника является эгоцентризм. Этот термин, как и само понятие, был введен в психологию Ж. Пиаже. В основе эгоцентрической позиции лежит невыделенность самого себя и, следовательно, принятие своей позиции как единственной и абсолютной. Характерным для дошкольного возраста является феномен эгоцентрической речи, т.е. речи для себя, не обращенной к собеседнику. Развитие мышления в дошкольном возрасте идет по линии преодоления эгоцентризма и развития децентрации. В отечественной психологии интенсивно разрабатывалась идея Л.С. Выготского об опосредованном характере познавательных процессов человека.

В дошкольном возрасте сверстник становится важной составной частью жизни ребенка. Примерно к четырем годам сверстник является более предпочитаемым, чем взрослый. Развитие общения со сверстником в дошкольном возрасте проходит через ряд этапов. Межличностные отношения детей в отличие от общения не всегда выражают себя во внешних действиях и являются стороной сознания и самопознания ребенка. На протяжении дошкольного возраста отношение ребенка к сверстнику имеет определенную возрастную динамику. В младшем дошкольном возрасте сверстник еще не является значимым другим для ребенка. На следующем этапе Я ребенка опредмечивается, т.е. определяется через его конкретные качества и возможности и утверждается себя через противопоставление сверстнику.

Конец дошкольного возраста знаменуется кризисом семи лет. Внешними проявлениями этого кризиса являются манерничанье, демонстративные формы поведения. Ребенок становится трудновоспитуемым, перестает выполнять привычные нормы поведения. Позитивным новообразованием кризиса семи лет являются произвольность и опосредованность психической жизни. Возникает обобщение собственных переживаний. Психологическая готовность к школе включает личностную, волевую и интеллектуальную готовность. Личностная готовность помимо социальной позиции школьника предполагает ориентацию на учебное содержание. Волевая готовность связана с развитием произвольности и со способностью действовать по правилу, заданному учителем. Умственная готовность включает в себя овладение средствами познавательной деятельности, децентрацию и интеллектуальную активность ребенка. Итак, дошкольный возраст несет с собой массу новообразований в том числе и психических. В этом возрасте происходит формирование некоторых познавательных процессов и развитие других. Одной из главных особенностей дошкольного возраста является развитие произвольности ведущих психических процессов. К психическим относятся и познавательные процессы - ощущение, восприятие, мышление, воображение, память, речь.

В дошкольном возрасте восприятие превращается в особую познавательную деятельность. Совершенство восприятия, полнота и точность образов зависят от того, насколько полной системой способов, необходимых для обследования, владеет дошкольник. Поэтому главными линиями развития восприятия дошкольника выступают освоение новых по содержанию, структуре и характеру обследовательских действий и освоение сенсорных эталонов. В раннем возрасте восприятие признаков объекта возникает при выполнении предметной деятельности. У младшего дошкольника обследование предметов подчиняется преимущественно игровым целям. На протяжении дошкольного возраста игровое манипулирование сменяется собственно обследовательскими действиями с предметом и превращается в целенаправленное его опробование для уяснения назначения его частей, их подвижности и связи друг с другом. К старшему дошкольному возрасту обследование приобретает характер экспериментирования, обследовательских действий, последовательность которых определяется не внешними впечатлениями ребенка, а поставленной перед ним познавательной задачей. Мышление дошкольника отражает предметы и явления действительности в их существенных признаках, связях и отношениях. Оно опирается на данные чувственного познания, но выходит за его пределы, проникая в суть явлений, постигая те свойства и отношения, которые непосредственно в восприятии не даны. Мышление неразрывно связано с речью. В речи оформляется процесс рассуждения. Мышление имеет целенаправленный характер. Мыслительный процесс начинается с осознания проблемной ситуации, с постановки вопроса. Средствами решения задачи выступают такие мыслительные операции, как анализ, синтез, сравнение, абстракция, обобщение. Анализ – это мысленное разложение целого на части или выделение из целого его сторон, действий, отношений. Под синтезом понимается мысленное объединение частей, свойств, действий в единое целое. Сравнение – установление сходства и различия между предметами, явлениями или какими-либо признаками. Обобщение – это мысленное объединение предметов и явлений по каким-либо существенным свойствам. Абстракция состоит в вычленении каких-либо сторон объекта при отвлечении от остальных. Мышление может осуществляться с помощью практических действий, на уровне оперирования представлениями или словами, то есть во внутреннем плане.

Одной из наиболее известных теорий формирования и развития мышления человека является теория, разработанная Ж. Пиаже. Он обнаружил, что многие дети дошкольного возраста не владеют способностью выполнения операций в уме. Пиаже придумал ряд экспериментальных задач и пришел к выводу о том, что в своем развитии мышление детей проходит через следующие четыре стадии:

Л. С. Выготский изучал процесс развития понятий у детей примерно в том же диапазоне возрастов, с которыми имел дело Ж. Пиаже. Л. С. Выготский выделил следующие четыре стадии формирования понятий у детей:

1.Стадия синкретического мышления. Дети, находящиеся на этой стадии, не справляются с решением задачи по формированию понятий, и вместо поиска существенных признаков понятия подбирают предметы на случайной основе ( синкрет - это случайное, неупорядоченное множество предметов).

2.Стадия комплексного мышления. Предметы на данной стадии объединяются детьми в группы на основе общих для них, объективных признаков. Однако эти признаки являются случайными, несущественными для сравниваемых предметов. К тому же выделяемые детьми признаки случайным образом могут варьировать в одном и том же эксперименте: вначале ребенок подбирает предметы по одному признаку, затем- по другому, и т.д.

3.Стадия псевдопонятий. На этой стадии дети действуют, казалось бы, правильно, подбирая предметы по их существенным признакам. Создается впечатление, что они понимают, что означает соответствующее понятие. Однако в этих определениях не выделяются существенные признаки соответствующих предметов.

4.Стадия настоящих понятий. На данной стадии дети не только правильно действуют, но и дают верные словесные определения понятиям, выделяя в них наиболее общие и существенные признаки соответствующих предметов.

П. Я. Гальперин предложил еще одну теорию развития мышления, которую он назвал теорией планомерного (поэтапного) развития умственных действий. Эта теория представляет и научно обосновывает процесс постепенного превращения внешних, практических действий с материальными предметами во внутренние, умственные действия с понятиями. Этот процесс закономерно проходит через следующие этапы:

1.Этап формирования ориентировочной основы действия. На данном этапе человек, у которого должно быть сформировано новое умственное действие, подробно знакомится с действием, его составом и предъявляемыми к нему требованиями, то есть ориентируется в нем.

2.Этап выполнения действия во внешней, развернутой форме, с реальными материальными предметами. На этом этапе соответствующее действие практически выполняется в его полном составе на реальных, материальных предметах и тщательно отрабатывается.

3.Этап выполнения действий в плане громкой речи. Здесь отработанное на предыдущем этапе действие проговаривается вслух с начала и до конца, но практически не выполняется.

4.Этап выполнения действия в плане речи «про себя». На данном этапе действие проговаривается человеком про себя, то есть, с помощью, так называемой беззвучной речи. Голосовые связки человека работают, но окружающие люди его не слышат.

5.Этап выполнения действия в плане внутренней речи. Это завершающий этап формирования умственного действия, на котором оно становится полностью внутренним, оказывается связанным с внутренней речью, выполняется быстро и автоматически, так что кажется, что человек мгновенно, не раздумывая, дает ответ на поставленный вопрос. Итак, в дошкольном возрасте существуют все виды мышления в более или менее развитой форме, что делает особенно сложным его диагностику. В этот период наиболее значимую роль играют образное и схематическое мышление.

1.Филиппова Е.В. Формирование логических операций у шестилетних детей. - Вопросы психологии, 2010, № 2, с. 43-50.

2.Штерн В. Психология раннего детства. - М., 2012.- 308 с.

3.Экспериментальная психология: Практикум: Учебное пособие для вузов / Под ред. С.Д. Смирнова, Т.В. Корниловой. – М.: Аспект Пресс, 2002. ‑ 383c.

4.Энциклопедия психологических тестов (в 2-х частях), ч. 2. - М.,2000.

5.Ярошевский М.Г. Психология в XX столетии. - М., 2011. - 202 с.

Жеке тұлғаны жан-жақты қалыптастыру, зерттеу, білу - оның даму бағытын айқындаудың басты шарты. Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі - заман сұранысына сай студент жастардың дамуын диагностикалаудың педагогикалық – психологиялық шарттарын айқындау қажеттігі болып отыр.Осындай себептерден кейін студенттермен педагогикалық-психологиялық жұмыс жасау, психологиялық кеңес беру, тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруда психологиялық көмек қажеттілігі туындап зерттеу тақырыбына арқау болуда.

Тұлға дамуын қарастырмас бұрын «тұлға» дегеніміз не?

А.Н. Леонтьевтің [2] пікірі бойынша «Жеке тұлғаның жетістіктері мен кемшіліктері, жақсы және әлсіз жақтарымен көрінетін тек өзіне ғана тән даралық белгілері оның өзгелермен қарым-қатынас жасауы, қайырымдылығы, мейірімділігі, тәкәппарлығы, жағымды және жағымсыз қасиеттерінің көрінуіне де байланысты. Олардың сыртқы ортамен қарым-қатынас жасауы, өмірдің алуан түрлі ерекшеліктерін тануға, танымдық қасиеттері мен рухани байлығын арттыра түседі» - деп қарастырады.Тұлғаның дамуы мен қалыптасу факторларына отандық және әлемдік ғалымдар әр тұрғыдан қарастырып кеткен. Ертедегі грек ғалымдары жеке тұлғаның дамуына биологиялық факторлармен қоса әлеуметтік факторлар да әсер етеді деп есептеген. Жеке тұлғаның қалыптасуының факторлары туралы идеялар келесі дәуірлердің прогрессивті философиялық және психологиялық- педагогикалық пікірлерінде өз жалғасын тапқан .

Мысалы, Э.Роттердамский, Я.А.Коменский, К.А.Гельвеций, Д.Дидро, А.Дистерверг, К.Д.Ушинский, В.Г.Белинский, В.Г.Белинский, Н.Г. Чернышевский, З.Фрейд, Д.Дьюи, Э.Торндайк, К. Крупская, П.П. Блонский , А.С.Макаренко, Л.С.Выготский,Э.И.Моносзон, Л.И.Божович,С.Л. Рубинштейн, В.В.Давыдов т.б. ғалымдар өз еңбектерінде осы мәселені қозғаған[3].Ал, отандық психологияда тұлғаның жас ерекшеліктеріне қарай даму жүйесін Қ.Б Жарықбаев [4], диагностикалық бағыттарын С.М. Жақыпов, Ф. Бизақова, Л.Көмекбаева [5] қарастырған болса, педагогикалық-психологиялық іс-әрекет арқылы даму мәселелерін әлемдік ғалымдар Н.В Кузьмина, П.А. Шавир [6], В.А.Сластенин [7], Л.С.Выготский [8] зерттеп, өзіндік үлес қосқан.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңының 8-бабында: «Жеке адамның шығармашылық, рухани дене мүмкіндіктерін дамыту адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасауы арқылы интеллектілігін байыту - қазіргі білім беру жүйесіндегі басты міндеттердің бірі» делінген болатын [9]. Бүгінгі таңда тұлға – педагогика мен психологиядағы ең өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Ал, Қазақстанда тұлға мәселесі Ж.И.Намазбаеваның жетекшілігімен және оның шәкірттерінің, яғни Л.О.Сәрсенбаева, Р.Ш.Сабырова,Л.В. Пилипчук, С.Ж.Өмірбекова, Г.Т.Бекмұратова және т.б. ғылыми зерттеу еңбектерінде белсенді түрде дамуда.Ж.И. Намазбаева тұлға мәселесін зерттеуінде әр түрлі іс-әрекет ойын,еңбек спорт оқу барысындағы жас ерекшелік шамасының тұлғалық компоненттерінің механизмдері мен функцияларын белгілеуге түйінделетін кешенді көзқарастарды жетілдірді. Мұндай көзқарастардың жүзеге асуы – толығымен тұлғаны қарастыруға мүмкіндік береді [10].

Мәселен, Т.Тәжібаев өз еңбегінде: «Жеке адам әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекетті жүзеге асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан ажырата білетін, өзінің кім екенін түсінетін есі кірген ересек кісі» - деп қарастырады [11].

Ал, Ә. Алдамұратов “Адам - табиғатта кемелденіп жетілген, ақыл ойы дамыған қоғамдық тұлға” деп анықтама берсе [12], республикамызға танымал ғалымдарымыздың бірі Қ.Б. Жарықбаев: “Жеке тұлға дегеніміз - қоғам мүшесі ретіндегі адам. Әр адамның рухани байлығы оның басқа адамдармен байланысының алуан түрлігіне, өмірге белсене қатысуына байланысты болады”, - деп тұжырымдайды [4].

Білімнің қай саласында болмасын, еңбек процесі өту кезіндегі жағдайы мен сапасының диагностикасы жетекші рөл атқарады. «Диагноз» грек тілінен аударғанда танып білуді білдіреді (бұл ғылымға ортақ термин). Психологиялық-педагогикалық зерттеулерде құрылым, функция, міндеттер және педагогикалық диагностика бағыттары анықталды (Б.С. Кобзарь, Л.И Катаева, Е.А. Берулова, Б.П. Макарова, Б.П. Битинас, В.П. Симонов және т.б.). Б.П. Битинас педагогикалық процесс жағдайының оңтайлы жинақтаған көрсеткіштерін айқындайтын ғылыми бағыттағы педагогикалық диагностиканың негізгі міндеттері анықтап берген .

Психологиялық диагностика cоңғы он жылдықта іс - әрекет нысаны жәе мұғалімді басқару ұстанымын қарастырылып келеді. Қазіргі педагогика ғылымында мұғалімің іс-әрекет нысаны педагогиалық оқу – тәрбие процесі деп мойындалған. Соған орай, мұғалімнің жұмыс тиімділігі оның іс-әрекет нысаны ретіндегі біртұтас педагогикалық процесс теориясын қашама білуіне және диагностикалау дағдысын меңгеруіне тікелей байланысты.

К.М.Гуревичтің анықтамасы бойынша, психодиагностиканың міндеті - әр тұлғаның даралық және ерекшеліктері жөнінен мәлімет жинау.

Біраз зерттеулерде психодиагностиканы «ғылыми зерттеулік» және «ғылыми практикалық» деп бөліп қарау қажеттілігі айтылып жүр.

Егер біріншісінің міндеті психикалық дамудың белгілі бір заңдылықтарын орнату болса, екіншісінің міндеті – нақты психологиялық құбылыстардың немесе ауытқудың себептерін анықтау болып табылады.Сондай-ақ, тәжірибелік психологтың басты міндеті – тұлғаның психикалық дамуына және дамуды түзетуге арналған ұсыныстарды даярлау.

Демек қолданыстағы психодиагностиканың нәтижелері:

- Тұлға дамуындағы ауытқушылықтарды түзетуді ерте бастан қолға алу үшін олардың психикалық даму дәрәжесін бақылауды ұйымдастыруға;

- Тұлғаның даму деңгейін көтеру мақсатында психологтың алдыңғы уақытқа жұмыс бағдарламасын жасауына мүмкіндік туғызуға;

- Тұлғаның қабілетін байқататын жемісті дамудың бағытын ажыратуға;

- Психопрофилактикалық жұмыстың қаншалықты маңыздылығын тексеруге;

- Оқыту мен тәрбиелеудің әртүрлі жүйелерінің, әдістерінің дамытушылық маңызын анықтап, тиісті ұсыныстар жасау үшін оларға салыстырмалы психологиялық талдау жасауға;

- Сол мекемеге психологиялық ағарту жұмысын жүргізу барысында нағыз өзекті тақырыпты таңдау үшін керек.

Психодиагностиканың міндеттеріне тоқталып өтейік:

- «психологиялық диагностика», «психологиялық диагноз», «психологтың диагностикалық іс-әрекеті»,

- осы іс-әрекеттің құрылымын суреттеп , теоретикалық моделін сызу.

Психоло-педагогикалық әдәбиеттердің нәтижесі диагностикалық іс-әрекетті дамыту үшін «психологиялық диагностика» ұғымының өзін нақтылап алуды көрсетті.Жалпы педагог-психолог төмендегі бағыттағы жұмыстарды атқаруы қажет, ол:

- психодиагностика – тұлға туралы жан-жақты ақпарат жинау.

- психопрофилактика – дезадаптация, белгілі бір жағдайда бейімделмеудің алдын алу немесе жағымды психологиялық жағдайды жасау, баланың психологиялық жұмыс бастылық деңгейін төмендету мен оның алдын алу жұмыстарын жүзеге асыру

- психологиялық кеңестер – ұстаздарға, ата-аналарға, студенттерге қажетті психологиялық ақпарат бере отырып, оның өмірінде кездесетін қиыншылықтарды, өтпелі кезеңдерді жеңуге, әрі сапалы нәтижеге жетуіне ықпал ету.

- психотерапия – тұлғаның сапалы тұрғыға өзгеруіне байланысты мәселелерді жүзеге асыруға бағытталады, тек адамның психикалық ауытқушылығы болмаған жағдайда.

- диспетчерлік қызмет – қажетті мамандыққа жолдама беру кәсіби білікті түрде жүзеге асырылуы тиіс,психологиялық кеңестің сенімді райда өтуі – оң нәтиже береді.

- психогимнастика – бұл тұлғаның көңіл – күй ахуалын реттеуге арналған арнайы жаттығаулар кешені. Негізгі мақсаты – қарым-қатынас барысындағы кедергілерді жеңу, өзін және басқаларды түсіне білуін жетілдіру, өзін-өзі таныта білу мүмкіндіктерін жасау.

Психогимнастика курсынан толық өткен студенттердің құрдастарымен қарым-қатынасы жақсарады; сезімдерін сыртқа шығаруды үйренеді; басқалардың көңіл-күйін түсіне білетін болады; мінездерінде батылдық, әділдік, мейірімділік, өз-өзіне сенімділік сапалары қалыптасады; қорқыныш, сақтық, қауіптену, сенімсіздік секілді жүйке ауруының белгілері жойылады.

• 
  психотренинг – бұл да қолданбалы психология ғылымының белсенді әдістерінің бірі.
  

Студенттің жетекші іс-әрекеті оқу болып есептеледі , жоғарғы мектеп студенті оқу процесінде табиғат әлемімен және өткенімен танысуын жалғастыра береді.Оқу іс-әрекеті мен қатаң тәртіп белгіленген іс-әрекетте студент хайуанаттар мен өсімдіктер әлемі өмірінің заңдарын, тіл және мөлшер, кеңістік және уақыт заңдарын танып біледі, басқа адамдарды, олардың еңбегі мен күресін, еңбек пен танымның субьектісі ретінде өзін де танып біледі (Б.Г.Ананьев) [13].Оқу іс-әрекетінде қалыптасып келе жатқан баланың жеке тұлға ретіндегі жаңа белгілері қалыптасады, өсіп келе жатқан адамның өзі қоршаған ортаның заттарына, табиғатқа және адамдарға жаңа қатынасы белгіленеді.Адамның бағыттылығына ең күшті әсер ететін оның дүниеге козқарасы және қажеттілік сипатына, қызығуына, мотивіне, сеніміне, бейімділігіне, рухани сұранысына байланысты. Г.Д.Луков, Н.И.Макаров бағыттылыққа сапалы сипаттама беріп, мазмұнына байланысты жіктеп, бағыттылықты мінез-құлықтың бір бөлігі деп санады [14].

Қоғамдық тәжірибені меңгеру процесінде студент өзінің жеке тәжірибесіне де ие болады.Мұндайда оқыту процесі – мақсатқа бағытталған өзара әрекеттелуінің барысында шәкірттерге білім беру міндеттерін шешу болып табылады. Оқыту процесінде студент тұлғасының ақыл-ойы дамиды,танымы, практикалық іскерлігі мен дағдысы қалыптасады.Студенттің білімді меңгеруінде оқу мотивациясы негізгі рөл атқарады. Көпшіліктің айтуынша, оқушылардың сабақ үлгерімінің материалы оқыту әдістемесінің кемістігінен емес оқуға деген түрткісінің жоқтығынан.

Егер студенттің оқуға деген талаптануы неғұрлым күшті келсе, ол соғұрлым оқуға бар күшін салып, соны ойдағыдай меңгере алады.Тұлғаның дамуында іштей талпыну түрткісі дегеніміз студенттің өзіндік ықыласының сан алуан құбылыстардың өзіне тән сырларын білуге ұмылуынан болады. Іштей талпыну түрткісі оқу тапсырмасын орындамай тұрып, соған ұмтылу ретінде де кездеседі. Іштей оқуға талпыну үшін негізінде мынандай факторлар себепкер болады.

- Студенттің іштей белсенділігі қажеттіліктің негізінде пайда болады. Оқуға қатысты белсенділіктің бұл түрі бір жағынан балада туа пайда болатын болса, екінші жағынан ортасының әсері. Белсенділік әр студентте әр түрлі екенін ескерсек, бұл қасиет қызығушылыққа байланысты келеді. Қызығушылықтың табиғи механизмі И.П.Павловтың айтуынша, іштен туа берілетін «Бұл не?» рефлексінің негізінде болады. Осы қасиеттер туғаннан кейін тәрбие жұмысының нәтижесінде одан әрі дамып, сапа жағынан жаңа мазмұнда қалыптасады. Сонымен қатар іштей оқуға белсенділік пен қажеттілікке студенттердің өзара қатынасының негізінде болатын намыс,тану, ұялу үшін күрес т.б. әлеуметтік ортаның әсерінің жемісі ретінде студентті оқуға итермелейтін негізгі себеп – түрткілер болады.

- Оқуға талпынудағы сыртқы факторларға жататындар студентті үй іші және оқу орны тарапынан қойылатын талаптар жатады. осының өзін оқуға байланысты мөлшерлер, яғни қалыптар деп атайды. Студенттің оқуға ықыласын, оқу әрекетінде келешекте өзін өмірге даярлаудың негізгі құралы деп санауы да жатады.

Тұлғаның жалпы талпынуы немесе мотивациясы бір фактор емес, бірнеше факторлардың бірлесіп қызмет атқаруының нәтижесінде іске асып отырады. Студенттер өздерінің құрбы құрдастарымен қарым-қатынас жасап қана қоймай, олар үлкендермен де қатынас жасауды қажетсінеді. Өйткені жоғары сыныптар өтетін қоғамтану әдебиет, ой-өрісі кеңиді де олардың өзіндік танымдық қажеттіліктеріне қатысты сауалдар туындайды.Студенттердің даму және оқу процесінде таным белсенділігі арта түседі. Егер ересек адамдар жастардың сұрақтарын қостап, таным белсенділігін дамытуда бағыт беріп отырса, олардың құмарлық, талпынғыштық және бақылағыштық қасиеттер қалыптасуына игі әсер етеді.

Тұлғаны дамытуда Е.А. Климовтың концепциясында тұлғаны дамытудың алғы шарттары төмендегідей жіктеледі:

- іс-әрекеттің жетістігі үшін тұрақты тәрбиелейтін жеке психологиялық қасиеттер профессионалды іс-әрекет талаптарына тәсілдену нұсқасы;

- кейбір нашар дамыған жеке қабілеттерді жаттығулар арқылы басқа қабілеттің араласуымен немесе тәсілдерімен орнын толтыру;

- қабілеттің жіктелуін тұлғаның жеке өзіндік қасиетімен бірге жүргізу қажет, яғни дамудың ішкіталаптарын,сыртқы талаптарымен есептестіру.

В.С.Мерлин өзіндік сана-сезім дамуының 4 кезеңін бөліп көрсетеді.

1.Тепе-теңдік сатысы:бала өзін қоршағандардан,алғашқыда анасынан бөле бастайды.;

2. «Мен сатысы: өзін іс-әрекет субъектісі ретінде ұғынумен байланысты;

3.Өзінің психикалық қасиеттерін ұғыну;

4.Жеткіншектік кезеңде пайда болатын әлеуметтік-адамгершілік өзін-өзі бағалау.

И.М.Чеснокова бойынша сана-сезімнің мынадай екі деңгейі бар:

1.«Мен және басқа адам» шеңберінде өзі жайлы білім қабылданады және оны басқа адам түсіндіреді,ал кейін ол өзіне ауысады.

2.«Мен және мен» шеңберінде адам өз мінез-құлқын жүзеге асыратын мотивациясымен байланыстырады. Өзін-өзі бағалау тұлға мінез-құлқын реттеуге қатыса отырып, өзін тану мен өзіне деген эмоциялық – құндылық қатынастың нәтижесі болып табылатын өзіндік сана-сезімнің негізі ретінде қарастырылады. А.В.Бороздина бойынша өзін-өзі бағалау өз-өзіне деген қатынасқа негізделмейді, керісінше,оның өз-өзіне деген қандай да бір жағымды немесе жағымсыз қатынасын туғызуға қабілетті. О.В.Хулоева өзін-өзі бағалауды адамның өзі жайлы білімдері мен өзіне қатынасының бірлігі ретінде түсінеді.

Э.Шпангер ересектік дамуды 3 түрге бөлген:

1.Тип – дөрекі, қызба, дағдарыс ағымымен сипатталады, нәтижесінде жаңа «мен» пайда болады.

2.Тип – жай, сергек, біртіндеп дамып жетіледі, ол ересек өмірге ешқандай өзгеріссіз, күрделі қиындықсыз бейімделеді.

3.Тип – тұлға өзінің ішкі күші арқылы мазасыздығы мен дағдарысын саралап, өзін-өзі дамытады.Яғни бұл тип көбінесе өзін-өзі бақылауы мен өз-өзін реттей білу деңгейі жоғары адамдарға тән.

Ғылымның және технологияның қазіргі жағдайын бейнелейтін іргелі білім беру студент тұлғасына тек тәжірибені белсенді қабылдауды ғана емес, сонымен бірге интеллектуалдық шығармашылық қабілеттілігін анықтайды. Білім берудің осындай түріне қазіргі жоғары оқу орындары бағытталған. Болашақ мамандардың, яғни студенттердің зерттеу біліктерін меңгеру қажеттілігі, бір жағынан, Мемлекеттік стандарттың талаптарымен айқындалады, онда бітірушің осы кәсіби аспектісі нақты анықталған; екінші жағынан, қазіргі мамандардың кәсіби іс-әрекетімен айқындалады. Мысалы, педагогтардан болашақ мамандарды дайындауда іс-әрекеттің шығармашылық табиғатына сәйкес соның ішінде оны ұйымдастырудың мәселесіне ғылыми тұрғыдан қарауға білім беру үрдісін зерттеу білігін талап етеді. Сондықтан да жоғары оқу орындарының студенттерін зерттеу жұмысы процедурасымен таныстыру керек, оны өткізудің дағдыларын қалыптастыру маңызды.

Зерттеу біліктерін қалыптастырудың маңызды шарты ретінде зерттеу іс-әрекетінің мотивациясы болып табылады: қызығушылықтарын қалыптастыру, зерттеу жұмысы қажеттілігін, кәсіби өсу үшін зерттеу біліктер жүйесін меңгерудің маңыздылығын негіздеу. Мысалға, осы жұмыстың бастамасы ретінде 1-ші курстан бастап «Мамандыққа кіріспе» деп аталатын курс ұйымдастырылады, оның барысында кәсіби іс-әрекеттің ерекшелігі мен шығармашылық сипатын ашуға болады. Практикалық сабақтарда өзін-өзі тану, өзіндік қызығушылықтары мен қабілеттерін талдау, олардың таңдаған кәсіпке сәйкестілігін анықтау үшін жағдайлар жасалынады.

Зерттеудің әдіснамасы білім берудің жүйелілік-құндылықтық парадигмасы шеңберінде болашақ маманның тұлғалық жаңа құрылымдары пайда болуы мен дамудың тенденциялары мен кәсіби білім берушілік жағдайларын анықтау мен зерттеуінің іске асуымен түсінеміз, олар ғылыми көзқарастар жүйесіне негізделеді:

1. 
   Акмеологиялық - кәсіби дайындық барысындағы табиғи және әлеуметтік-мәдени факторлар интеграциясын анықтауға мүмкіндік беретін сыртқы басқарудан ішкі басқаруға өту негізіндегі көзқарастар жүйесі.
   
2. 
   Мәдениеттілік - маманның интеллектуалдық-адами қабілеттерін дамытуға бағытталған іс-әрекеттің мазмұндық компонентінің бағытталу негізіндегі, мәдени-білімберу іс-әрекеті дамуының сыртқы қалыптасуы мен ішкі дамуының мақсаты мен мазмұнын, тәсілдері мен нәтижелерін өзіндік анықтауына бағытталу негізіндегі көзқарастар жүйесі.
   
3. 
   Тұлғалық – мәдени және кәсіби аспектіде өзіндік ұғыну субъективтілігіне қарай мамандықты игеру барысындағы болашақ мамандыққа қатынасын бейнеленуі негізіндегі көзқарастар жүйесі. Кәсіби мәдениетті игеру үрдісі мәдениеттің объективтіліктен субъективтілікке ауысу негізінде түсіндіріледі. Е.В.Бондаревскаяның пікірінше, бұл процесс, оның барысындағы кәсіби мәдениетінің моделі бойынша студенттермен айқындалып, кәсіби іс-әрекет пен мінез-құлықтың тұлғалық моделіне айналады.
   
4. 
   Аксиологиялық - осыған сәйкес мәдени-білім берушілік білімдердің пайда болу процесі негізінде кәсіби іс-әрекетке болашақ маманның құндылық қатынастары жүйесімен анықталуы негізіндегі көзқарастар жүйесі. «Мәдениет» ұғымын зерттеудегі аксиологиялық көзқарастың негізінде түрлі мәдениеттің іргесі ретінде құндылықтарды түсіну жатыр (А.И. Арнольдов, Ю.И. Еимов, Л.Н. Коган, В.П. Тугаринов, Н.З. Чавчавадзе). Осы авторлардың пікірінше, «мәдениет жоғары және кең мағынасында еңбектің нәтижесі болады – шығармашылық, өзгермелі және өзіндік жаңару іс-әрекетінің өнімі құндылықтар әлемі». Мәдениетпен байланысты осы көзқарас тағы бір бағытпен толықтырылады. Өйткені мәдениет және оның мағынасы өзбетінше қарастырылып қана қоймай, ол тек адамның шығармашылық іс-әрекеті арқылы өз болмысын анықтайды.
   
5. 
   Іс-әрекеттік - студенттердің кәсіби білігін қалыптастыру мақсатында студенттерді кәсіби ойлау мен әрекет етуге тарту негізіндегі көзқарастар жүйесі.
   

Халықтың рухани қуатын арттыратын қозғаушы күш – оның әдебиеті, өнері, әдебі мен эстетикалық болмысы. «Әдеп-мәдениет негізі», «әдет-ғұрып, салт –дәстүрлер – халық мәдениетінің көрсеткіштері» т.б. тақырыптар бойынша оқылатын лекцияларда ұлттық мәдениеттің негіздері, оның бұрынғысы мен қазіргісі және болашағы ғылыми дәлелдемелермен айқын көрсетіледі». Болашақ маманды дайындаудағы жүйелілік-құндылықтық көзқарасы жүйе ретінде түсініледі, ол жаңа ғасырдың мәдени және гуманистік құндылықтарын есепке алу негізінде құрылады: субъектіліктің, диалогиялықтың, дамытушы бағыттылықтың, кіріктірушіліктің, іргеліліктің, үздіксіздіктің. Жетекші білім берушілік парадигмасының әсерімен университеттік білім берудің басқа моделдері қалыптасады: а) дәстүрлі немесе классикалық; б) рационалистік. Оларды жүзеге асыру жолдары жөнінде мына жүйеге зейін қою керек, оның мазмұны 1-кестеде көрсетілді.