Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

ПЕДАГОГИКА, ЭТНОПЕДАГОГИКА,

ПСИХОЛОГИЯ, ДЕФЕКТОЛОГИЯ

Именно в русле такого «созидательного», «гуманного» образования появляется и новая тенденция – интегрированное образование.

Речь идет о приеме в общеобразовательные школы детей с ограниченными возможностями, о необходимости включать их в социальную среду в школьном возрасте, о том, чтобы дать им возможность учиться вместе с обычными детьми по стандартным учебным курсам. Попытка не делить детей на «здоровых и нездоровых», «обычных и необычных», на наш взгляд, чрезвычайно конструктивна.

Адаптировать ребенка к реальной жизни лучше всего среди сверстников, в динамично работающем коллективе. Это позволяет ребенку научиться адаптироваться в группе, переключаться на те системы ценностей, которые господствуют в коллективах. Школа становится местом, где реализуются идеи общества, живущего по принципам равноправия и взаимного уважения.

Опыт функционирования детских коллективов говорит о том, что необходимо подготовить почву, атмосферу в том классе, куда приходят дети с ограниченными возможностями.

Не секрет, что их появление вызовет волну разноплановых эмоций. Возникнут новые взаимоотношения в цепочке «учитель – ученики», возникнут трудности физического характера. Возможно, чаще будет прерываться динамичный ход урока. Все это вызывает в коллективах волнения, подпитывает застарелые проблемы.

В основе таких  трудностей – естественное, природное стремление личности ориентироваться в окружающем мире с позиций «свои – чужие», «похожие – непохожие». Такое деление помогает в ряде ситуаций оценить обстановку, наладить групповой контакт, установить связи в коллективе.

Однако в нашем случае мы опасаемся острого, негативного отношения к «особенным» детям. Высмеивание, принижение, игнорирование такого ребенка с целью повысить свою значимость, свою самооценку абсолютно недопустимы.

Подобные проблемы проявления нетерпимости знакомы многим взрослым – учителям, родителям, психологам и социальным работникам. Они связаны с проявлением интолерантного отношения в коллективах к детям других национальностей.

В обоих случаях действует схожий механизм деления мира на «своих и чужих». И в обоих случаях складывающаяся нетерпимая атмосфера губительно действует на тех ребят, за счет которых самоутверждается коллектив.

Таким образом, перед нами стоит задача не просто сглаживать острые углы, а принципиально воздействовать на сами основания, порождающие конфликты.

Мы не просто гасим агрессию, недовольство. Мы формируем в учебном коллективе такой фундамент взаимных отношений, который бы исключил упрощенные, неосознанные действия.

Необходимо подготовить членов коллектива к трудному процессу принятия другого, другой картины мира. Необходимо научить учащихся искать и находить положительные моменты в такой разности и такого совместного существования.

Толерантность в данном подходе понимается как сложное  установочное образование личности. Она выражается в терпимости к чужому образу жизни, чужим обычаям, традициям,  нравам, иным чувствам, мнениям и идеям. Толерантность личности проявляется в критических ситуациях межличностного и внутриличностного выбора тогда, когда выработанные  нормы разрешения встающих перед личностью проблем не срабатывают, а новые нормы или стереотипы находятся в стадии формирования. Толерантность личности проявляется и, в известном смысле, возникает в проблемно-конфликтных ситуациях взаимодействия с представителями других  групп.

- сформировать отношения к «другому» не как к «чужому», а как к «ближнему»;

- повысить уровень социокультурной компетентности учащихся;

- повысить психологическую устойчивость личности.

Толерантные люди больше знают о своих достоинствах и недостатках. Относясь критично к себе, они не стремятся во всех своих бедах винить окружающих.

Толерантный человек обычно чувствует себя защищенным. Поэтому не стремится защищаться от других людей и групп.

Толерантные люди не перекладывают ответственность на других.

Толерантная личность больше ориентирована на себя в работе, в фантазиях, творческом процессе. Такие люди стремятся к личностной независимости больше, чем к принадлежности к общественным институтам и авторитетам, так как им не нужно за ними прятаться.

Эмпатия – социальная чувствительность, способность дать верные суждения о других людях.

Чувство юмора и способность посмеяться над собой – важная черта толерантной личности.

Все эти черты определяют толерантную личность и делают ее отношение к действительности конструктивным, гибким и гуманным.

Психологи и педагоги, исследующие эту тему, показали, что толерантное отношение к  явлениям можно формировать, воспитывать, используя два основных принципа. Это расширение знаний ребенка о многообразии проявлений человеческих обществ и особенностей и обучение новым, не встречавшимся ему методам реагирования (формирование опыта новых переживаний).

Поэтому наша работа школы-интернат «Мейрим» направлена:

1.На расширение кругозора, дает материал о многообразии культурных, исторических форм человеческих взаимодействий. Рассказывая ребятам о непривычных методах, например воспитания, существующих у других народов, мы тем самым не просто расширяем горизонты, мы закладываем новые основания под формирующееся мировоззрение. Зная о многообразии и непривычности многих человеческих обычаев, учащиеся проявляют больше гибкости и рассудительности в межличностном общении.

2.Программа включает в себя игры-тренинги, которые позволяют ребятам почувствовать себя в новой роли. Так появляется возможность ощутить себя «чужим» в ситуации «свои – чужие». На другом занятии у ребят появляется возможность оказаться в «шкуре» человека, имеющего какие-то физические «изъяны».

В процессе реальной работы мы сталкиваемся с трудностями.

Поставленная задача – формирование толерантности – подразумевает наличие вполне сформированной морали. И, конечно, говорить о таких вещах проще со старшими подростками.

Как базовая стратегия включения нетипичных детей в социум инклюзивное образование представляет собой широкий операциональный спектр основных знаний, умений и навыков, необходимых каждому субъекту данной формы обучения для максимально возможного вовлечения особенных детей в учебно-воспитательную деятельность. Немаловажное значение при этом имеет профессиональная компетентность учителя как основного агента расширения академических и социализаторских перспектив нетипичного ребенка.

Анализ компетентностных характеристик учителя инклюзивного класса опирается в своей основе на общее целевое назначение его деятельности. Сравнительный анализ западной и казахстанской рефлексии профессионализма педагога в условиях инклюзивного обучения позволяет выявить общие и отличительные черты в концептуальном осмыслении и функциональной телеологии компетентностых педагогических основ, что, в свою очередь, дает возможность осуществить взаимообмен наиболее лучших практик формирования профессиональных компетенций педагога в области инклюзивного образования. Анализ западной концептуализации проводится на примере Канады, США и Великобритании, так как в данных странах отмечается наиболее массовая практика включения нетипичных детей в общеобразовательные учреждения, а также имеется модуляционно созданная структура профессиональной компетентности учителя.

Характеристика профессиональной компетентности педагога в инклюзивном классе в странах Запада исходит преимущественно из технологической рефлексии, которая подразумевает владение конкретными практическими приемами и способами инклюзии нетипичного ребенка в общеобразовательную среду. Так, представляя сущностное содержание компетентностных педагогических характеристик, Т. Смит и М. Петерсон определяют релевантность поведенческих паттернов учителя в инклюзивном классе через его способность использовать оптимально организованный и подходящий в данный момент времени педагогический стиль взаимодействия с учащимися. Показателем профессионализма педагога является его способность гибко реагировать на особые образовательные потребности нетипичных детей, а также находить при необходимости альтернативные формы коммуникации с нетипичным ребенком. При этом в структуре профессиональной компетентности учителя данными исследователями выделяются следующие компоненты: общепедагогические, специальные, эмоционально-интерактивные и организационно-управленческие.

Подобная структурная рефлексия компетентности учителя в области инклюзивного образования является ведущим условием адекватного понимания основ функций, целей и задач, которые следует выполнять учителю при практической интеракции с нетипичными детьми. Опираясь на позицию представленных исследователей в области инклюзивного образования, выделяется совокупность элементов в педагогической профессиональной компетентности с точки зрения практических предметно-манипулятивных умений и навыков учителя инклюзивного класса:

1. Создание инклюзивной среды обучения, предполагающей активное участие каждого ребенка в академическом процессе и различного рода социальных мероприятиях вне зависимости от его индивидуальных особенностей. При этом компетентность учителя выражается в организационном умении сформировать дружественную атмосферу инклюзивного класса, где все дети имеют возможность удовлетворить свои образовательные потребности и не оказаться в ситуации социальной депривации. Основными личностными характеристиками учителя, необходимыми для успешной реализации инклюзивных образовательных практик, являются экспрессивно-эмфатическая открытость и его готовность к грамотному разрешению возникающих затруднений.

2. Предоставление в случае необходимости для каждого нетипичного учащегося дополнительного временного резерва при выполнении различных учебных заданий или некоторых социальных поручений. Ключевым индикатором компетентностных характеристик учителя в данной ситуации является осознанная дистантность от ригидных установок и стереотипных представлений о соблюдении фиксированной нормы для всех учащихся.

3. Использование комплексных систем оценок результатов, достигнутых нетипичным учащимся. Характеристиками профессионализма педагога служит его мотивированная готовность к выделению определенных приоритетов для каждого конкретного ребенка, в соответствии с которыми должен выстраиваться дальнейший учебно-воспитательный процесс.

4. Целенаправленное создание возможностей для каждого нетипичного ребенка идентифицировать себя с типичными одноклассниками. Компетентность в области инклюзивного образования заключается в продуманном построении ситуаций, при которых все дети могут темпорально ускоренно обмениваться своими ролевыми функциями и временно апробировать на себе новую социальную роль.

5. Оказание резистентной социально-педагогической поддержки нетипичному ребенку. Данный элемент профессиональной компетентности учителя инклюзивного класса ориентирован на постепенное развитие доверительных интеракций с нетипичным ребенком. При этом важным условием осуществления социально-педагогической помощи особенным детям служит комбинированное сочетание собственно профессиональных и индивидуально-личностных характеристик учителя.

6. Мотивированное создание ситуаций взаимной поддержки в системе «нетипичный ребенок – типичный сверстник». Профессионализм педагога состоит в создании благоприятной фоновой обстановки развития социальной субъектности нетипичного учащегося, при которой он демонстрирует не только пассивные поведенческие паттерны, но и является активным участником всех взаимодействий субъектов инклюзивного класса.

7. Умение выявить ближайшие и отдаленные академические и социализаторские перспективы нетипичных учащихся. Инклюзивная компетентность учителя выражается в данном случае в соблюдении гибкого баланса между детоцентрированными и инвайроментаризированными (ориентированными на социальную среду) стратегиями преподавания, когда, с одной стороны, происходит ориентация на особые образовательные потребности нетипичных учащихся, а, с другой – анализируются не только ситуативные результаты, но и более отдаленные итоги обучения, на которые существенное влияние оказывает ближайшее социальное окружение нетипичного ребенка.

8. Инициирование паритетных контактов между специалистами различного профиля для достижения максимально комплексной инклюзии нетипичного ребенка в учебно-воспитательное пространство. Данная способность педагога занимает ведущее место в структуре его профессиональной компетентности в области инклюзивного образования, так как умение применять на практике командный подход позволяет достичь всестороннего раскрытия инклюзивного потенциала нетипичного учащегося.

9. Сочетание основ тактического и стратегического планирования при разработке индивидуального образовательного маршрута для нетипичных учащихся. Педагогический профессионализм выражается в способности учителя инклюзивного класса к системному видению всех сильных сторон развития личности особенного ребенка, его социально-педагогических пробелов и стратегических резервов для восстановления полноценной интериоризации академического базиса и социального функционирования.

10. Установление паритетного диалогового режима с сетью ближайших социальных контактов нетипичного учащегося. Указанный элемент профессиональной компетентности учителя в области инклюзии связан с реализацией кондуктивных основ в ходе выстраивания личностно-ориентированных стратегий обучения и воспитания. Опора на семью как ведущего субъекта социализации нетипичного ребенка позволяет выявить совокупность всех резервов его развития с одновременным определением уже использованного и остаточного ресурсного потенциала.

Казахстанская педагогика признает значимость компетентности учителя в совместном обучении всех детей как ведущей детерминанты в ходе построения инклюзивного образовательного процесса, при этом интерпретация компетентности исходит преимущественно из аксиологической трактовки. Развивая ее, наши ученые определяют профессионализм учителя в инклюзивном классе как резистентное и целенаправленное изменение ценностных установок педагога по включению нетипичного ребенка в детский коллектив. Данная модификация сопровождается комплексным переосмыслением собственного функционального назначения учителя и его роли в процессе складывания инклюзивных образовательных основ.

Следует признать продуктивность представленной позиции и значимость идеи о наличии четкой взаимосвязи между эмоционально-личностной вовлеченностью учителя и достигнутыми результатами в ходе формирования готовности нетипичного учащегося к включению в более широкий социум. Можно предположить, что односторонний учет аксиологических основ включения нетипичных детей в общеобразовательную школу не является единственным ведущим фактором при разработке стратегий инклюзивного обучения, поэтому целесообразно выделить конкретные компоненты профессиональной компетентности педагога инклюзивного класса в системе «знания – умения – навыки»:

1​ Знания:

– основ общей педагогической дидактики;

– законов и закономерностей развития ребенка на всех этапах его онтогенеза;

– индивидуальных социально-психологических особенностей и специфики развития особенных детей по каждой конкретной категории нетипичности;

– компенсаторных замещающих механизмов функционирования и развития детского организма;

– законов психического развития личности, находящейся в условиях социальной депривации и изоляции;

– стратегий и тактик релевантного педагогического взаимодействия с нетипичным учащимся;

– возможных типичных реакций одноклассников на специфику нетипичного учащегося;

– функциональной характеристики и целевого назначения технологий тьюторской поддержки нетипичного ребенка в инклюзивном классе;

– социально-педагогических ресурсов семьи нетипичного ребенка;

– типичных процессов и явлений, происходящих в малых группах;

– стратегий предотвращения профессионального самовыгорания личности.

2​ Умения:

– адекватно взаимодействовать с нетипичным учащимся;

– релевантно организовывать диагностическую процедуру социально-педагогического анамнеза нетипичного учащегося;

– организовывать дружественную нетипичному ребенку психоэмоциональную и физическую среду обучения и воспитания;

– ликвидировать эгоцентричные и инфантильные установки у нетипичного учащегося;

– устранять чрезмерную вертикализацию отношений в инклюзивном классе;

– мотивировать всех субъектов инклюзивного обучения на максимально полное включение нетипичного ребенка в учебно-воспитательный процесс;

– оказывать грамотную социально-педагогическую поддержку нетипичному ребенку;

– реализовывать принцип командного подхода при взаимодействии с различными специалистами;

– применять приемы и тактики сплочения детского коллектива;

– применять метод SWOT-анализа;

– демонстрировать демократический стиль поведения в инклюзивном классе;

– ситуативно быстро реагировать на возникающие у нетипичного учащегося проблемы и оперативно разрешать их;

– апробировать на практике модель каскадного обучения нетипичного учащегося;

– владеть методическими приемами адаптации учебной программы к особым образовательным потребностям нетипичного ребенка;

– сохранять преемственность в диаде «инклюзивное обучение – дальнейшая успешная жизнедеятельность»;

– применять превентивные меры по своевременной ликвидации вторичных отклонений от нормы, вызванных изоляционной и сегрегационной ситуацией развития;

– осуществлять паритетные контакты с семьей нетипичного ребенка.

3​ Навыки.

К навыкам, на наш взгляд, необходимо отнести все перечисленные умения, которые в результате многократного повторения автоматически закрепляются и переходят в разряд устойчивых профессиональных действий.

Как ключевой фактор успешного функционирования инклюзивных образовательных стратегий компетентность в инклюзивном обучении имеет разнообразные рефлексии, но в целом вся совокупность интерпретаций компетентностных характеристик отчетливо выявляет функциональную телеологию и роль учителя инклюзивного класса – максимально полное включение нетипичного ребенка в коллектив сверстников, учебно-воспитательный процесс и дальнейший широкий социум.

1. Алехина, С. В. О мониторинге инклюзивного процесса в образовании / С.В. Алехина // Инклюзивное образование: методология, практика, технология: материалы международной научно-практической конференции (20 – 22 июня 2014. Москва).

2. Василенко, А. Ю. Экзистенциональная позиция личности педагога как фактор реализации инклюзивного образования детей с особыми образовательными потребностями/А. Ю. Василенко // Инклюзивное образование: проблемы, поиски, решения: материалы международной научно-практической конференции (август 2014). – Офсет, 2014. – С. 209 – 211.

3. Филимонова, В. И. Профессиональная подготовка педагогов специального и инклюзивного образования в условиях педагогического вуза/ В. И. Филимонова // Становление и развитие инклюзивного образования: материалы региональной научно-практической конференции (май 2014 год). – Армавир: РИЦ АГПА, 2014. – С. 158 – 160.

Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарда білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың басты қағидалары ретінде жеке адамның білімділігін ынталандыру және шығармашылық қабілетін дамыту мәселелері айқындалып, басым міндеттер қатарына қойылған [1].

Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептің функционалдық қызметінің басым бағыттары жастардың ғылымдар жүйесінің негіздерін меңгеріп, олардың бойында тұлғааралық және этникалық топаралық қатынастар мәдениетін, жеке тұлғаның өзін-өзі айқындау және кәсіптік бағдарларын анықтау қабілетін қалыптастыру болып табылады. Ғылымның қай саласы болсын ұстаз қауымы алдына зор міндеттер жүктейді. Соның ең бастысы - сапалы білім және саналы тәрбие беру барысында жастардың шығармашылық қабілеттерін, ақыл-ой белсенділігін дамыту. Себебі, білімді жастар ғана ел егемендігін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына лайықты үлес қоса алады. Ендеше өскелең ұрпақ мұғалім берген білімді іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын ғана игеріп қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді, зерделі танымдық іс-әрекетімен сабақтастыруы тиіс. Оқушының таным белсенділігін дамыту, шығармашылық ізденістерге баулу бұл білім берудегі басты мәселе.

Қабілет қоғамдық және жеке адамдық зор мәнге ие. Экономика мен ғылымның, өнердің дамуында әлеуметтік объективтік жағдайлармен қатар адамның қабілеттері де маңызды орын алады. Қабілеттілік адамның дамуын жеделдетеді, еңбекте шығармашылық табысқа жеткізеді, оған материалдық және рухани ләззат береді.

Қабілетті адамның жетістігі - оның нервтік психикалық қасиеттері комплексінің іс-әрекет талаптарымен сәйкес келуінің нәтижесі болып табылады [2].

С.Л.Рубинштейн: «адам қабілеттерінің дамуы адамдық қызметтің тарихи дамуындағы өнімдерді жасау мен меңгеру үдерісінде қалыптасады, бірақ қабілеттердің дамуы оларды меңгеру емес, дайын өнімдерді меңгеру; қабілеттер адамға заттан ауыспайды, нақты мүлік заттармен тарихи даму өнімдерін пайдаланудан өзара қатынас үдерісінде адам бойында дамиды» - дейді [3]. Тұлға дамуының психологиялық ерекшеліктері 1-кетеде бейнеленген.

Іс-әрекет адам қабілетін ұдайы дамыта бермейді, оның себебі - қабілет пен іс-әрекет арасында белгілі сәйкестіктің болмауы. Бұл сәйкессіздіктің мәні: әрқандай қабілет өзінде қалаған іс-әрекет мүмкіндіктерін қамтуынан қай бір жағынан нақты орындалып жатқан іске қарағанда ауқымды да кең мағыналы. Екінші жағынан, нақты іс-әрекет өзіне қатысты қабілеттен кеңірек болып, басқа да қабілеттерді қажетсінуі мүмкін. Қалыпты адам өзінің дене және ақыл қабілеттерінің он пайызын ғана пайдаланады. Қолданған және онда пайдаланбай қалған мүмкіндіктер айырмашылығы - адамның кім болып танылғаны мен әлі де кім болатынының көрсеткіші екендігін П.Коупленд атап өткен.

Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту өте ертеден зерттеліп келеді. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі.

Шығармашылық - адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі болып табылады. Өмірде дұрыс жол табуы үшін адам ой түйіп, өздігінен саналы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек.

Баланы жастайынан шығармашылыққа қалай баулу қажет? Психологтардың зерттеуі бойынша өскелең ұрпақты шығармашылыққа баулуға өзекті болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік қажет. Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен «қабілет» ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда «қабілеттерді» тұлғаның белгілі бір әрекеті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен [4].

Студенттің шығармашылық қабілеті оның ойлауы мен іс жүзінде әрекеттері арқылы дамиды. Ойлауға үйренетін сабақтарды жүргізуде, алдымен, оқытушы мен студент арасында ынтымақтастықты қалыптастыру қажет. Оқытушы бұл жағдайда дайын білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы, бағалаушы емес, танымдық іс-әрекетін ұйымдастыратын ұжымдық істердің ұйытқысы. Сонда ғана студент интеллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады.

«Шығармашылық» сөзінің төркіні «шығу», «ойлап табу» дегенге келіп саяды. Көрнекті психолог Л.Выготский шығармашылық деп жаңалық ашатын әрекетті атаған. Ал, Я.Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Соңғы жылдары шығармашылық сөзімен жаңалық, бастамашылық, белсенділік ұғымдары астарлас қолданылып жүр. Шығармашылық жайлы еңбектерді талдай келе біз төмендегідей қорытындыға келдік. Шығармашылық - өте күрделі психологиялық үрдіс. Ол іс-әрекет түрлі болғандықтан, тек адамға ғана тән. Шығармашылықты төмендегідей ерекшеліктерімен сипатталған адам әрекеті деуге болады:

- шығармашылықтағы қарама-қайшылықтардың болуы;

- әлеуметтік және жеке адамға деген мәннің болуы;

- шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы;

- шығармашылық тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы;

- нәтиженің жаңалығы, соңы [5].

В.В.Давыдов «жеке тұлға негізінде шығармашылық бастау жатыр, жеке тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған нәрсе, бұрынғы нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің біртумалығымен ерекшеленетін болса, өзін-өзі куәландыратын, дәлелдейтін болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға болады.

И.Д.Левитов студенттердің шығармашылық қабілеттерін іс-әрекет нәтижесінде жаңа бір нәрсені үйренулерінен және олардың даралық бейімділіктерінен, тәжірибелерінің көрінуінен айқындайды.

«Шығармашылық қабілет» ұғымы, А.В.Хуторскойдың пікірі бойынша, «тұлғаның жаңа білімдік өнім алуға бағытталған әрекет барысындағы кешендік мүмкіндіктері».

Психологиялық сөздікте шығармашылыққа мынадай анықтама берілген: «Шығармашылық нәтижесінде жаңа материалдық және рухани байлық пайда болатын әрекет. Осының негізінде мәдени-тарихи құбылыс болып саналатын шығармашылықтың психолгиялық аспектісі де бар: жекелік және үрдістік. Бұл жеке тұлға нәтижесінде өзінің жаңалығымен, бөлектігімен ерекшеленетін өнім шығаруға қажетті қабілеттердің, білімнің, икемділіктің және дағдылардың болуын талап етеді» [6].

Шығармашылық психологиясының негізгі міндеті шығармашылық процесс пен креативтіліктің психологиялық механизмдері мен заңдылықтарын ашу. Креативтілік – ағылшынның “Creativity” сөзінен аударғанда шығармашылық деген мағынаны береді.

Шығармашылық психиканың даму механизмі мен негізі ретінде қарастырылады (Н.В.Кипиани, А.М.Матюшкин, Я.А.Пономарев, И.Н.Семенов және т.б.). Оны зерттеу ойлау заңдылықтарымен байланыстырылады (Н.Г.Алексеев, С.М.Бернштейн, В.С.Библер, В.Н.Пушкин, О.К.Тихомиров, Э.Г.Юдин және т.б.).

Шығармашылық психологиясындағы креативтілік атауымен белгілі болған бағытты зерттеуді Дж.Гильфорд, С.Медник, В.Смит, К.Тейлор, Е.Торренс, Х.Трик, М.Уоллах, Д.Халперн және тағы басқа шетел ғылымдары жүргізді. Бірақ, Н.Т.Алексеев, С.М.Бернштейн, А.Н.Лук, Я.А.Пономарев, Н.Г.Фролов, Э.Г.Юдин, М.Г.Ярошевский сияқты авторлардың айтуы бойынша креативтілікті зерттеудің қорытындылары айтарлықтай нәтижелі болмады. Шетел зерттеулерінің креативтілікке берген анықтамалары мен ұғымдарын талдай және жалпылай отырып, Р.Холлменн былай дейді: «Креативтілік жаңа тәсілмен жүзеге асырылған қабылдау ағыны (Маккеллар), жаңа байланыстар табу қабілеті (Кюби), жаңа қарым-қатынастардың пайда болуы (Роджерс), жаңа шығармалардың туындауы (Меррей), жаңалықтар ашуға және оларды білуге қабілеті (Лассуэль), жаңа шешімдерге әкелетін ақыл-ой іс-әрекеті (Жерар), жаңа ұғымға тәжірибені көшіру (Тейлор), жаңа констелляциялық мағыналардың елесі (Гизелин)» [20].

Креативтілікті – жаңа өнім немесе шығармашылық ойлаудың қорытындысы деген пікірді ұстанған ғалымдар таласы әлі де жалғасуда (К.Тейлор, В.А.Терехов, О.К.Тихомиров және т.б.). Басқа зерттеулерде жаңаны құруда шығармашылық процестің басымдылығы көрінеді (Р.Арнгейм, А.В.Брушлинский, В.А.Моляко, В.Н.Пушкин, Р.Уоллес, П.М.Якобсон және т.б.). Бұл ұстаным әсіресе Р.Арнгеймнің еңбектерінде айқын көрінеді. Ол «шығармашылық туралы ол туындататын нысанға қарап айтуға болмайды... Креативтілік – бұл білім, әрекет және тілектердің толық ашылуы». Психологиядағы эвристика мәселесін зерттей келе, В.Н.Пушкин: «Психологиялық процесс көмегімен шешілетін жаңа стратегия қалыптасады, эвристикалық іс-әрекет деген атауға ие жаңа дүние анықталады» деген пікірге келді.

Креативтілік сипаттамасы белгілі бір өнімді немесе кәсіптік әрекеттегі туындайтын психологиялық қасиетпен байланысты. Дж.Гильфорд, Л.Б.Ермолаева-Томина, А.Н.Жук, Ю.Н.Кулюткин, Б.Олмо, Я.А.Пономарев, Н.В.Рожденственская, Е.Торренс және басқалар креативтілік элементтері ретінде әртүрлі қабілеттерді көрсетеді. Олардың ойларынша, негізгі қабілет идеяларды жүзеге асыру және қанықтыру мүмкіндігімен айқындалады. Психологиялық зерттеулерде креативтілік термині тұлғаның интеллектуалдық және өз бетінше мәселені көтеруі, ерекше идеяларды айтып, оларды өзгеше жолмен шешу ерекшеліктерінің кешенін білдіреді.

Креативтілік маңызды және ерекше феномен болатын бұрынғы зерттеулер мен қазіргі зерттеулерде креативтілікті тұлғаның интеллектуалдық және тұлғалық ерекшеліктері ретінде қарау беталысы айқындалады. Бұл креативтілік мәселесіне деген әр түрлі бағытталғандықты көрсетеді: ол әрине, барлық тұлға бірдей жете алмайтын креативтілік қорытындысы емес (бұл мәселе күрделірек, өйткені қорытынды ретінде тек ғылымдар мен қас шеберлер жететін объективті әлеуметтік маңызды жаңа қорытынды қарастырылады), рефлекция және субъективті өз-өзін бағалау негізіндегі тұлғалық маңызды жаңа сапа деп зерттеледі.

Философтар мен психологтардың анықтамасы бойынша саналылық тұлғаның қоршаған орта, адамдар және өзі туралы әлеуметтік маңызды меңгерген саналы білім көлемі. Олар интериоризация мен экстериоризациядан кейін вербальды және вербальды емес әдістер, символдар, эмоционалдық көркемдік образдар көмегімен әлеуметтік және жеке тәжірибесі арқылы қорытындыланып, басқа адамдарға жетілдіріледі. Біз саналы түрде қабылдайтын мидағы оқиғалар мидың тілдік жүйесімен өңделетін оқиға болып табылады.

Қорыта келе, шығармашылық проблемасына әрекетті түрлендіру арқылы қарастыру тиімді бола бастады. Бұрыннан белгілі ғылыми, техникалық, әдеби, музыкалық, көркемділік шығармашылыққа ойын, оқыту, коммуникативті, жағдаяттық, әскери, басқару тағы басқа шығармашылық түрлері қосылды.

ХХ жүзжылдықтың соңында психологияда шығармашылық туралы әртүрлі мәліметтер жинақталды. Бірақ, жаңа білімге енгізіп, жетілдіру үшін, барлық ақпараттық материалдар өз кезегінде мағыналылықты, жүйелілікті қажет етеді. Бұндай жаңа білімге шығармашылық тұлғалардың типтерін, шығармашылық тұлғаның ақылының белгілері мен сапасы, шығармашылықтың пайда болуының механизмдері мен формалары, шығармашылық еңбек шарттары мен оның түрткісін жатқызуға болады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарда білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. / Егемен Қазақстан: жариял. 16.11.2010.

2. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. // В.В.Богословский, А.Г.Ковалев, А.А.Степанов, С.Н.Шабалиннің редакциясымен. – Алматы: «Мектеп», 1980. – 335 б.

3. Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. М., 1973.

4. Злобин Ф. Основы философии. – Алматы: Ғылым, – 2004. − 272 с.

5. Выготский Л. Педагогическая психология. – Москва, 1997. – 123 с.

6. Психология. Словарь / Под.ред. А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского – М.: Политиздат, 1990. – 494 с.
Аннотация. В данной статье рассматривается исследование понятия «творческие способности» в научно-психологической литературе.

Annotation. This article discusses the research concept of "creativity" in the scientific and psychological literature.

№21 жалпы орта мектеп, Түркістан қ.

Уақыт талабына сай оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту үшін оқытудың жаңа ақпараттық техникасын пайдаланған жөн деп ойлаймын. Оқу-тәрбие үрдісін даралауда оқушыны жеке тұлға ретінде қабылдау, яғни оқушының өзіндік танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға бағыттау, білім беруде жеке оқытуды дамыту, көзделуі қажет. Көрнекті педагог В. А. Сухомлинский: "Сабақ жасөспірімдердің интелектуалды өмірінде құр ғана сабақ болып қоймас үшін, ол қызықты болуы керек. Осыған қол жеткенде ғана мектеп жасөспірімдер үшін рухани өмірдің тілеген ошағына, мұғалім осы ошақтың құрметті иесімен сақтаушысына, кітап-мәдениеттің баға жетпес қазынасына айналады"-деп айтқан екен. Міне, осыған сай бастауыш сыныпта оқу әрекеті қалыптасуының қуатты жүретіні, оның мазмұны оқу тапсырмалары түрінде берілетіндігі, оқу тапсырмаларын өздігімен шешіп орындайтын ортақ тәсілдеріне үйрету, бір пәннен алған білім, білік, дағдыны екінші пәнді оқытуға тірек ету, байқалған кемшіліктерді түзетуді оқушылардың өздері орындайтынды- ғы, әрбір орындалған тапсырманың мақсатын анықтауы, т.б. мәселелер қамтылады. Оны іс жүзіне асыру жүйелі жұмысты қажет етеді. Бастауыш сыныптардың жетілдірілген бағдарламасы әр ұстаздан оқу мен тәрбие бірлігін қамтамасыз ету арқылы оқушылардың икемділігін , дағдыларын қалыптастыруды, бірлесе ойлау әрекетін игеруге жеткізетін дамыта оқытудың әдіс-амалдарын меңгеруді, пәнаралық байланысты іске асыруды, оқыту ісін оптималдандыру идеяларын практикаға енгізуді талап етеді. Соған сай, сабақта оқушыларды терең де тиянақты білімдермен қаруландырып, шығармашылық қабілетін қалыптастырып дамытуға жетелеуіміз керек. Бұл мұғалімдер алдына білімдік және тәрбиелік міндеттен басқа оқушыларды оқу еңбегіне қызықтыру, олардың өз білімін дербес толықтыру дағдыларын дамыту мақсатын қояды.

Біздің міндетіміз оқушыға оның бойында көрінбей тұрған мүмкіншіліктерін ашып көрсету. Осы міндеттерді орындауға мұғалімге бірден-бір керегі – дұрыс, тиімді әдіс-тәсілдерді педагогикалық технологиялард таңдап пайдалану. Атап айтсақ,

1.Түсіндіре баяндау арқылы тірек схемаларын қолдана отырып, дидактикалық жетілдіру негізіндегі

перспективалы оза оқыту. (С.Н. Лысенкова)

Бұл технологияда материалды меңгеру үш кезеңде жүреді:

- алдын ала;

- жаңа ұғымдарды дәлелдеу, оларды жинақтау, қолдану;

- оқу іс - әрекеті және ойлау әдістерін дамыту;

Оқу материалдарын осылайша деңгейлеу білімді ұзақ уақыт есте сақтауға мүмкіндік береді.

2. Жекелеп оқыту технологиясы. Жекелеп оқыту – оқу процесін ұйымдастырудың мына түрлерімен модельдерін қарастырады.

- мұғалім бір ғана оқушымен жұмыс істейді;

- оқушы тек оқу құралдары тақта (оқулықтар, компьютер, т.б) болады.

Жекелік оқудың басты жетістігі баланың қабілетімен оқу қызметінің желісін әдісі мен мазмұнын өз қабілетіне қарай бейімдеуіне мүмкіндік береді.

3.Топтық технология.

Бұл сыныпта оқу жұмысын ұйымдастырудың үшінші және төртінші деңгейі. Бұндай жұмыс белгілі – бір тапсырманы бірлесіп шешуі үшін сыныпты уақытша топтарға бөлуді қажет етеді. Оқушылардың өзіндік ерекшеліктерін ескеріп, бірлесіп үйренуге мүмкіндік береді.

4.Ойлау қызметін кезеңдер бойынша қалыптастыру, мақстаттың бағытталу технологиясы – бағдарлық білім шеберлік және дағдыны әсерлі меңгеру. Бұл технология әрбір оқушының жұмыстарды, әрбір қадамын мұғалімнің бақылауын қажет етеді. Сабақ меңгерудің барлық кезеңдерінде бақылап отыру – технологияның ең маңызды компоненттерінің бірі болады. Ол оқушыны қателесуден сақтандыруға бағытталады.

Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңының 5-тарауындағы 41-баптың 1-бөліміндегі “педагог қызметкерлер өз біліктілігін артыруға міндетті” деп көрсетілуі, “Қазақстан-2030” стратегиялық бағдарламасында елбасының “біз балаларымызғаөзіміздің жақын және алыс көршілерімізбен достық қарым-қатынасымызды мұра етіп қалдыруымыз керек” деген сөзі бүкіл ағартушы қауым алдында “Оқу тәрбие үрдісіне жаңа педагогикалық технологияларды енгізу арқылы оқушылардың білім сапасын арттыру, шығармашылық қабілетін дамыту” өзекті мәселелер енгізіп отырғаны белгілі. Осы мақсатты жүзеге асыруда мектеп басшысы, ұжымдағы мұғалімдердің кәсіби шеберлігі мен шығармашылық ізденісін дамытуға аса мән беру қажет.

Мектеп –еліміздің халыққа білім беру жүйесінің – күрделі тармағы. Сондықтан мектебіміздің мақсаты: жеке тұлғаны жан-жақты дамытудың алғы шарты ретінде оқушыларды сараптап оқыту арқылы шығармашылық қабілетін дамыту.

Міндеттері ретінде:

Оқу –тәрбие үрдісіне диаагностикалық талдау жасау

Оқушының жеке тұлғасының мониторингісін құру

Оқу –тәрбие үрдісін ізгілендіруді жүзеге асыру

Мектептің алдына қойған мақсаттарын шешуге пән мұғалімдерінің сапалық құрылымы мен әлеуметтік жағдайларын білу мен зерттеуді және қолдауды алдымыздағы бірінші кезекті мәселе етіп қойдық.

Жеке тұлғаға білім беру технология арқылы емес, кімге білім беріп тұрғаныңды түсіну арқылы болады, сондықтан педагогтың өзінің түсінісудің тұлғааралық «механизмдерімен» жұмыс істеуінің маңызы ерекше- бұл оның мынадай қабілеттерімен ерекшеленеді:[ Децентрация бұл - өзін оқушының орнына қойып, әлемге баланың көзімен қарай білу, яғни оқушының пікірін қабылдау, оның пікірі мен тәртібіне теріс әсер болдырмау,оны пікірімен санасу.

Рефлексия - әртүрлі көзқарастар айтылған диалог кезінде, бірге талқылау, бірге шешім қабылдау кезінде мұғалім сырт көзге қалай көрінетінін түсіне білу,өзара қарым-қатынас.

Эмпатия – оқушының жан дүниесін, ойлары мен сезімдерін түсіне білу, бұл мұғалімнің оқушыға жақындығынан, оң көзқарасынан,пікірін түсіну мен ерекшеленеді.

Оқушылардың сұрақтары пәннің тақырыбы туралы емес, «мен үшін оның қандай маңызы бар?», яғни «маған сәйкес келе ме?» деген сөзімен,сабақтың, тақырыптың, әдістің бала қажеттілігі мен мүмкіншілігіне сәйкестігі оның көңіл-күйінен көрінеді себебі; егер жағдай балаға сәйкес келмесе, теріс көңіл –күй пайда болса, онда фрустрация (ренжу, қорқу, түңілу), агрессия, ойлау туындайды сондықтан, сабақтың проблемалы жағдайында бала көзқарасы, бағытына қайшылық пайда болғанда, теріс көңіл-күй пайда болады. Бұл жағдайда эмоция баланың өзіне, мұғалімге немесе өзінің әңгімесіне бағытталуы мүмкін. Бірінші жағдайда – фрустрация, екіншіде – агрессия, үшіншіде – ойлау пайда болады. Бірінші және екінші жағдайда мұғалімнің кері байланысы бақылау түрінде болып, оқушыны ойлауға, сезінуге, бір нақты үлгі бойынша өзін ұстауға мәжбүрлеп тұр, яғни оқытудың сыртқы мотивациясы туындады, ал үшінші жағдайда кері әсер хабар түрінде беріліп, таңдау бостандығы сақталып, ішкі мотивация пайда болады. Жаңа технология жүйесінде проблемалық, іскерлік ойын арқылы оқытудың маңызы зор. Оқушылар әр түрлі проблемаларды талдайды, оның шешу жолдарын іздестіреді. Мұндай сабақтар оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытады, пәнге деген қызығушылығын арттырады, өмірде кездесетін түрлі қиындықтарды жеңуге тәрбиелейді. Іскерлік ойын сабақтарын өткізу технологиясы 3 кезеңнен тұрады. I кезең. Дайындық (рольдерді бөліп беру, оқушыларды топтарға бөлу, проблемаларын алдын ала таныстыру, қажетті материалдарды жинау)

II кезең. Ойын кезеңі (оқушылар жасаған хабарламаларды тыңдау, пікірталас жасау, қабылданатын шешімді талқылау және оны бақылау, талқыланған шешімді қабылдау)
III кезең. Қорытындылау (проблеманы шешудің тиімді жолдары іздестіру)

Жалпы жеке тұлғаның бойындағы адамгершiлiк құндылықтарын қалыптастыруға байланысты арналған ғылыми – зерттеу еңбектерiн зерделеу барысында бастауыш сынып оқушыларының қалыптасуы, олардың психологиялық дамуына байланысты арналған еңбектер сараланып, жүйеленгенiн байқадық. Мәселен, С.Төрениязова «Бастауыш мектеп оқушыларын сыныптан тыс оқу – тәрбие жұмысы арқылы дамытудың педагогикалық негiздерi» атты ғылыми – зерттеу жұмысында оқушыны дамытуда бiлiм мен тәрбие негiзгi орын алатынын атап көрсете келе, дамудың бес жағдайын нақтылайды:

- психикалық дамуға – оқушының мiнез – құлқының, ерiк – жiгерiнiң, қабiлетiнiң дамуы;

- денелiк дамуға – дене бiтiмiнiң өз жасына сай болуы;

- рухани дамуға - оқушының iшкi жан дүниесiнiң сырттан әсер ететiн күшпе өзара бiрлiгi;

- әлеументтiк дамуға – өздерi өмiр сүрiп отырған қоғамдық ортаға үйлесе дамуы;

- жалпы дамуға – оқушының жан – жақты үйлесiмдi дамуы, - деп қорытындылай келе, сыныптан тыс уақытта бастауыш сынып оқушыларын дамытудың ғылыми – теориялық негiзiн айқындай отырып, бастауыш сынып оқушыларымен жүргiзiлетiн жұмыстардың тиiмдiлiгiн арттыруға, үйiрме жұмыстары мен мектептегi қоғамдық ұйымдардың құрылымын айқындай отырып, тәжiрибелiк – эксперименттiк жұмыстардың тиiмдiлiгiн нақтылайды.

Жалпы бала жаны жаңалыққа құмар, білмегенін білгісі келіп, белгісіз нәрсені ашуға тырысатын болғандықтан, бастауыш сыныптан бастап мектеп мұғалімдері олардың осы талпынысын дамытуға көңіл бөлуі тиіс. Оқушылардың сүйіспеншілігін арттыру мақсатында сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді енгізіп, күнделікті өтілетін әрбір сабақты ұтымды ұйымдастыра білу - мұғалімнің басты міндеті екені белгілі. Мұндай жағдайда мұғалімнің шеберлігі, ұйымдастырушылық қабілеті үлкен рол атқарады деп түсіндіреді .

1. «Бастауыш класс оқушыларының ой өрісін дамытудың кейбір тиімді әдістері» Б.Бөрібаева, Е.Балапанов Ғылым, Алматы 2012

2..Мектеп.Республикалық ғылыми-әдістемелік,педагогикалық журнал 2011. 02 (41)

3..Қ.Қ.Сегізбаева «Болашақ ұстаз тұлғасын қалыптастырудағы кәсіби жетістік, өкілеттілік, міндет қызмет бабының рөлі» Алматы 2013`

4..Б.Тұрғынбаева «Шығармашылық қабілеттер және дамыта оқыту»Алматы2010
Аннотация. В статье рассматривается развитие способностей логического мышления учащихся начальных классов посредством эффективного применения педагогических технологий в обучении.

Annotation. In article development of abilities of logical thinking of pupils of initial classes by means of effective application of pedagogical technologies in training is considered.


ӘӨЖ 517.24: 38
ОҚЫТУДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Асипов А.Б.

Т.Рыскулов ауданы
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған Жолдауында «Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар бабалардың игі дәстүрін сақтай отырып,қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайларында жұмыс істеуге даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді, олар бейбіт, айбат, жылдам өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады » - деп көрсетілгендей, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге тән. Олардың жас ерекшеліктеріне сай талап қойып, олардың табиғи қабілеттерін, нақты мүмкіндіктерін анықтап, соған негіздеп оқыту – бүгінгі күннің өзекті мәселесі.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесін қайта қарау, білім беру мәселелерін алдыңғы қатарлы елдердің деңгейінде жабдықтау қажеттілігіне тоқталған. Сол сияқты Қазақстан Республикасының білім беру туралы заңында педагогика қызметкерлері балалардың алған білімдерінің мемлекеттік стандарттан төмен болмауына күш салуға, олардың өзіндік жеке шығармашылық қабілеттерінің көрінуі мен даму үшін жағдай жасауға міндетті деп атап көрсетілген. Бұл міндеттерді шешу қазіргі педагогикалық зертеулер нәтижелері көрсетіп отырғандай жаңартылған әдістемелік жүйенің оқыту процессінде іске асуы үшін оны технологияландырудың қажет екеніне келіп тіреледі. Өйткені, дәстүрлі оқу үрдісінің нәтижесінде білім заңы талап етіп отырғандай, әр баланың мемлекеттік стандарттан төмен болмайтын білім алуын, олардың міндеттері мен құқықтарын қамтамасыз ету мүлдем мүмкін емес. Жаңашылдық білім беру саласының алдында тұрған жаңа міндеттерді сәтті орындаудың негізгі шарттарының бірі болып саналады. Олар оқу-тәрбие жұмыстарының тиімділігі мен өнімділігін арттыруға септігін тигізеді. Білім беру саласында жаңалықтар енгізбестен бұрын, қоғамдық еңбектің басқа салаларына сәтті түрде жаңалықтар енгізу қиынға соғады.

Өзгерістер өмірдің диалектикасы ретінде тек қана біздің заманға, біздің қоғамға және біздің өмірге тән құбылыс емес. Олар мәңгі адами қозғалыстың, яғни адамның жақсы өмір сүруіне, жаңа заман талабына сай шарттарға қол жеткізуіне деген күресі мен талпынысының көрінісіне айнала отырып, жалпы өмірдің диалектикасын бейнелейді. Жуырда ғана мұндай өзгерістер өте баяу жүзеге асатын алайда, соңғы жылдардағы ғылым мен техниканың өзара тығыз байланысты дамуының нәтижесінде олар да қарқындылығын күшейте бастады. Бүгінгі күні әр түрлі елдер үшін білім беру мен тәлім-тәрбиені дамыту бағытында ортақ қиыншылықтардың туындағанына қарамастан, олар бір-бірінен білім беру мәселелерін шешу жолдары, әдістері және мақсаттары тұрғысынан елеулі дәрежеде ерекшеленіп отырғаны байқалады. Мұндай айырмашылықтар адамның рөлі мен оны жетілдірудің маңызын (мінез-құлқының маңызын, жеке тұлғаны дамытудағы тәрбиенің рөлін), осыдан барып қоғамның жекелеген мәселелерін шешудегі, оның қажеттіліктерін қанағаттандырудағы және жалпы қоғамды дамытудағы білім беру жүйесінің міндеттерінәртүрлі түсінуден келіп шығады. Осыған байланысты, әртүрлі қоғамдық-саяси жүйелермен ерекшеленетін елдерде білім беру саласына жаңалықтар әртүрлі мақсаттармен, әртүрлі тәсілдермен жәгне әртүрлі атаулармен енгізіледі де , олардан әртүрлі нәтижелер күтіледі. Әртүрлі елдердегі бірдей жаңалықтар әртүрлі қызметтерге ие болып, оларды қолдану нәтижелері де түрліше бағаланады.

Қазіргі кезеңде еліміздің білім беру ұйымдарында оқыту процесін ізгілендіру мақсатында көптеген жұмыстар жасалуда. Орта мектепке білім беру жүйесін реформалаудың демократияландыру және ізгілендіру ұстанымдары оқыту мен тәрбиелеудің әдістемелік жүйесінің, яғни оқыту және тәрбиелеу мақсатының, мазмұнының, әдістерінің, формалары мен құралдарының біртұтас және жүйелілік өзгеруін көздейді. ХХІ ғасыр табалдырығында тұрған адамзат дамуының жаңа кезеңінде – білім беру прогресінің ең маңызды факторларының бірі болып саналатын кезеңге келіп жетті.

Осындай тарихи кезеңде адам мен мемлекеттің қарым-қатынасының мәні өзгереді. Нарықтық жағдайда ол жеке тұлғаның мүддесі мен қажеттілігінің өсуне қызмет етуге бағытталды.

Әлемдік педагогикалық тәжірибеде «технология» ұғымының ену тарихына көз жіберсек, бұдан 15-20 жыл бұрын Отандық педагогикада технология ұғымы мүлдем дерлік қолданған жоқ. Жалпы, технология идеясы өте жаңа ұғым емес. Оқыту процесін технологияландыру туралы ойды осыдан 400 жыл бұрын Я.А.Коменский айтқан болатын. Оның ойынша оқыту «техникалық» болуы қажет, яғни нені үйретсе де, нені оқытса да табыссыз болмауы керек. Білім берудегі кез-келген техниканың өзегі Я.А.Коменскийден кейінгі педагогикалық технология элеметтерін Г.Песталоций еңбектерінен кездестіруге болады. Ғылыми педагогикалық әдебиеттерді сараптау нәтижелері «новация» мен «инновация» ұғымдарын жеке-жеке қарастыру керектігін көрсетеді. Дегенмен, әдебиеттерде осы екі ұғымның әртүрлі анықтамалары кездеседі. Инновация ұғымының энциклопедияларда да, сөздіктерде де әртүрлі анықтамаларын кездестіруге болады.

Инновация ұғымы жалпы энциклопедияның жаңа басылымында «инновация, жаңалық, жаңару – техникалық және технологиялық жетістіктер мен ашылымдардың немесе жаңалықтардың іс жүзіндегі қолданысы» деген анықтама беріледі.

Ал, сөздікте «новация – бір нәрсенің ішінара жаңаруы, яғни қандайда бір бөлігінің, қасиетінің, байланысының өзгеруі» делінсе, «инновация – мүлдем жаңа нәрсе, жаңалық » ретінде пайымдалады.

«Инновация» сөзі латын тіліндегі іn (ішіне) novus (жаңа) сөздерінен құралып «жаңарту», «өзерту», «жаңашылдық», «жаңалық» деген мағынаны білдіреді. Яғни педагогика ғылымында жаңа әдістерді, тәсілдерді, құралдарды, бағдарламаларды пайдалану. Бұл ұғымдар К.Ангеловский, В.Загвязинский, В.Ляудис, Л.Подымова, М.Поташник, А.Пригожина, В.Сластенин, Т.Шамова, Н.Юсуфбекова сияқты ғалымдардың еңбектерінде кеңінен ашылған.

Қазақстанда «инновация» ұғымын пайдалануды қазақ тілінде анықтаған ғалым профессор Н.Нұрахметов.Ғалым «инновация, инновациялық үдеріс деп отырғанымыз – білім беру мекемелерінің жаңалықтарды жасау, меңгеру, қолдану және таратуға байланысты бір бөлек қызметі» деген анықтаманы ұсынады.

Ал, Қ.Құдайбергенова «инновацияны» - нақты қойылған мақсатқа сай алынған жаңа нәтиже деп есептеп төменднгідей аудармалар жасаған «инновация» - жаңалық, «нововедение» - енген жаңалық, «новое» - жаңа, «новшество» - жаңалық, «инновационныйпроцесс» - жаңарту үдерісі.

Алайда, инновация ұғымының шығу кезеңі мен тарихын дәл анықтау мүмкін болмаса да, бұл ұғым қоғамдық ғалымдарға жаратылыстану ғылымдарынан келген деп есептеледі. Өйткені, инновациялар көбіне агрономия, өнеркәсіп және медицина салаларында кеңінен қолданылады. Инновациялар қоғамның пайда болу кезеңінен бері жүзеге асырылып келе жатса да, педагогикалық категория жуырда ғана қолданысқа енгізілді. Мұның басты себептерінің бірі – олардың мағынасының түрліше түсінілуінде. Кейбір ғалымдар инновациялардың анықтамасын берер кезде оның түрлеріне де ерекше тоқталып өтеді. Кейбіреулері білім берудің мақсаттары мен міндеттеріне негізделетін жаңалықтарды: материалдық және рухани, құрылымдық және технологиялық, негізгі, іргелі, стратегиялық жаңалықтар деп бөлсе; ал біреулері білім беру саласы мен ұйымдарындағы жаңалықтарды: жаһандық, жекелеген, ұйымдық және спонтандық, ірі және ұсақ, сырттан әкелінген, ішкі және сыртқы жаңалықтар деп бірнеше түрлерге ажыратады.

Білім берудегі жаңалықтарды жіктеу барысында инновацияның адам қызметінің ең маңызды түрлерінің бірі екендігін ескерген жөн. Бұл қызметті қатаң шектеуге және бөлшектеуге болмайды. Білім берудің барлық құрамдас бөліктері мен аспектілеріне жаңалық енгізу қиын, тіпті мүмкін емес болғанымен, оларды құрамдас бөлікке біріктіру одан сайын қиынға соғады. Сондықтан білім беру мазмұнындағы жаңалықтар міндетті түрде ұйыммен және тиісінше, жұмыс істеу әдістемесімен өзара ықпалдасып отырады.

Қазіргі уақытқа дейін ғылыми әдебиеттерде инновациялық үдерісті мынадай кезеңдерге бөледі:

1. 
   Идеяның немесе инновация тұжырымдамасының пайда болу кезеңі мұны шартты түрде, іргелі де қолданбалы ғылыми зеттеулердің нәтижесі болып табылатын жаңалықтың ашылу кезеңі деп те атайды.
   
2. 
   Ойлап табу кезеңі, яғни қандайда бір нысанға, материалдық немесе рухани өнім үлгіге айналған жаңалықты құру немесе ашу кезеңі.
   
3. 
   Жаңалықты енгізу кезеңі,мұнда ойлап табылған жаңалық іс жүзінде қолданысқа еніп, қайта өңделеді және жаңалықтан тұрақты нәтиже алынады.
   

Жаңалықты пайдалану кезінде мынандай кезеңдер орын алады:

4. 
   Жаңалықты тарату кезеңі, мұнда жаңалық кеңіненқолданысқа енгізіліп, жаңа салаларға кіреді.
   
5. 
   Нақты бір салада жаңалықтың үстемдік ету кезеңі,мұнда жаңалық бұрынғы жаңашылдық қасиеттерін жоғалта бастайды да оны едәуір тиімді жаңалықпен ұтымды алмастыру үдерісі қарастырылады.
   
6. 
   Жаңалықтың қолдану аясын қысқарту кезеңі,мұнда жаңалық жаңа өніммен алмастырылады.
   

Инновациялық білім беру үдерістерін басқаруды кәсіби қалыптастырудың тиімділігін бағалау критерийлеріне инновациялық білім беру үдерісінің шынайылығы, жүзеге асырылғыштығы (ресурстық қамтамасыз етілу деңгейі), инструменталдылығы (басқарылғыштығы), инновациялық деңгейі, гуманитарлығы, өңделгендігі және таралу мүмкіндігі жатады. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде инновациялардың төмендегідей түрлерін бөліп көрсетеді: білім беру мазмұнындағы инновациялар, оқыту технологиясындағы инновациялар, білім беру жүйесінің тәрбиелеу функциясы саласындағы инновациялар, педагогикалық құралдар жүйесіндегі инновациялар.

Көп жылдар бойы білім беру жүйелерінің дамуы экзогенді (жүйеге сырттай қатысты) факторлармен анықталып келеді. Мұның өзі осы дамудың қажетті жағдайын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының ғылыми әлеуеті көптеген бағыттары бойынша әлемдік деңгейге сәйкес келеді. Сондықтан ол білім берудегі инновациялық саланы дамытуға негіз бола алады деп нақты айта аламыз.

«Білім беру»- оқыту нәтижесі. Тура мағынасында ол оқып-үйретілетін пән туралы түсініктің, ұғымның қалыптасуын білдіреді. Білім беру деп табиғат пен қоғам жайындағы ғылымда жинақталған білім, білік, дағды жүйесін жеке тұлғаның меңгеруін және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуін айтады.

Технологиядеп әдетте алдын ала берілген қасиеттерге ие материал алу мақсатында бастапқы материалды қайта өңдеу үрдісін айтады. Көптеген ғалым-педагогтар кез-келген әрекет технология болады, не болмаса өнер болады деп атап өтеді. Өнер интуицияаға негізделсе, ал технологияғылымға негізделеді. Технология деген сөздің өзі грек тілінен туындап, «tache» - өнер, шеберлік, «logos» - ғылым,заң дегенді білдіреді. Сонымен біз «инновация», «білім беру», «технология» ұғымдарының мәнін ашып көрсете отырып, өз тұрғымыздан осы үш ұғымның бірлігінде «инновациялық білім беру технологияларына білім, білік, дағды жүйесін жеке тұлғаның меңгеруін және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуін қамтамасыз ететін арнайы жобаланған, әзірленген жаңа енгізілімдерді оқу үрдісінде іске асыру біліктерінің жүйелі жиынтығы» деген анықтама бердік.

Сондай-ақ «инновация» ұғымын анықтайтын нақтылы анықтама әлі де толық жасалмағандықтан, біз өз зерттеу жұмысымызда Ш. Таубаева және Қ. Құдайбергенова берген анықтамаға сүйенгенді жөн көрдік, яғни «инновация» - бұл нақты қойылған мақсатқа ойға алынған жаңа нәтиже. Нақты мақсат дегеніміз не? Нақты мақсатқа қандай әдіс-тәсілдердің көмегімен жетуге болады? Оқу мақсатының жүйесінде берілген мақсаттың негізгі категорияларын пайдалана отырып, педагог өз еңбектерінің нәтижесі туралы ақпарат алуға мүмкіндік алады. Демек мақсат пен нәтиже – жаңалыққа бет бұрудың кілті.

Инновациялық үдерістің негізі – жаңалықтарды қалптастыру, қолданылу, жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Кез-келген жаңа әдіс жекелік, сондай-ақ уақытша жоспарға жатады. Бұл яғни, бір тәрбиеші үшін табылған жаңа әдіс, жаңалық болса басқа тәрбиеші үшін өтілген материал тәрізді. Инновациялық мәселелермен айналысып жүрген бірқатар ғалымдардың еңбектерін, жазған анықтамаларынқарастырып, талдай келе бізбұл ұғымның түп-төркінін белгілі уақыт арасында жаңашыл идеяны қайта қарау, жаңалау деп айтқанды жөн көрдік. Сәл ертерек кездің өзінде белгілі қолданылып жүрген идеялар жаңа бағытта ұсынылса, мұның өзі инновациялы деп аталған. Осыларды негізге ала отырып, инновацияны «жаңалық», «жаңа әдіс», «өзгеріс», «әдістеме», «жаңашылдық», ал инновациялық үдерісіті «жаңа әідістеме құралы» деп ұғатын боламыз.

Кез-келген технология адамның психикалық дамуын анықтайтын деректер, алғашқы себептер туралы түсініктерден пайда болады. Дамудың жетекші факторына байланысты технологияларды төменднгінше бөлуге болады.

• 
  психиканың дамуы биологиялық тұқым қуалау арқылы анықталады деп қарастыратын – биогендік технологиялар;
  
• 
  жеке тұлғаның қалыптасуы адамның әлеуметтік тәжірибесіне, оқып үйрену нәтижесіне байланысты деп қарастыратын – социогендік технологиялар;
  
• 
  даму нәтижесі адамның өзіне, тәжірибесіне, өзін-өзі психологиялық жағынан жетілдіруіне байланысты анықталады дегенді жақтайтын - психогендік технологиялар;
  
• 
  жеке тұлға және оның қасиеттерін материя емес деп ұғындыратын - идеалистік технология;
  

• 
  Заттық (материалданған әрекет)
  
• 
  Дауыстап сөйлеу
  
• 
  Іштей сөйлеу
  
• 
  Үйреншікті әрекет кезеңі
  

1. 
   Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан 30 қаңтар 2010ж.
   
2. 
   Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Астана, 2007.
   
3. 
   Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы //Егемен Қазақстан 14 желтоқсан 2010ж.
   
4. 
   Нағымжанова Қ.М. Инновациялы-креативті технологиялар. - Өскемен, 2007.
   

№29 А.Молдағұлова атындағы орта мектебі, Шымкент қ.

Еліміздің болашағы болып саналатын ұрпақ тәрбиесінде, оқу процесінде өркениетті қоғам мен құқықтық мемлекеттің, нарықтық экономика кезеңінің қалыптасуы өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілетін, шығармашылық, кәсіби біліктілігі мен білімділігінің керек ететіні белгілі. Ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлырақ болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге ғана тән. «Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2010-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» білім беру жүйесін дамытудың негізгі факторларына білім беру парадигмасын өзгерту; оқыту, тәрбиелеу және білім беру сапасын арттыру; білім беру ұйымдарының материалдық базасын нығайту жұмыстарымен қатар, оқушылардың әлеументтенуі және олардың денсаулығын сақтау міндеттері де кіреді [1].

Жеке тұлғаның қасиеттері мен даралық ерекшеліктері оның іс-әрекеттегі белсенділігінің өрістеуіне ықпал етеді. Адамның белсенді қимыл-әрекеті оның мінез-құлқынан, ниет-тілегі мен бағыт-бағдарынан айқын байқалады. Тұлғаның белсенді қимыл-әрекетке итермелеуші қоғамдық орта.

Елімізде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық, рухани мәдени өзгерістер тәрбие, білім беру саласындағы мемлекеттік саясатпен тығыз байланысты. Заман талабына сай, бәсекеге қабілетті, өркениет қоғамның ерікті, өз бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын бағалайтын, білімді, рухани байлығы мен мәдениеттілігі жоғары, адамгершілік, имандылық, ізгілік мінез құлқы қалыптасқан, жаңаша ойлау қабілеті дамыған, нарық еңбегімен белгілі, бәсекелік қабілеті бар, дені сау, өз елінің болашағына жауапты ғасыр тұлғасынан тәрбиелеу тәуелсіздігіне ие болған Қазақстан Республикасының дәуірлік міндеті.

Қазіргі кезеңде жаңа қоғам адамын тәрбиелеудегі басты нысана-адамның адами тұлғалық қасиетін сақтап қалу. Демек, жаңа тұлғаны тәрбиелеуде, ең алдымен, әрбір жеке адамның дамуы үшін оның өзіндік табиғи табиғатын танып білу, сонымен қатар барлық интеллектуалдық мүмкіндіктерін даиыту негізгі қағида болуы тиіс. Жеке тұлғаның дамуы тікелей мәдениетке байланысты. Мәдениеттің ерекшелігі сол-ол тек объективті шындық қана емес, шығу тегі жағынан алғанда, оның мазмұны субъективті. Оның шығу тегі адамға, оның еңбегіне байланысты. Адамның өмір сүру әдісі мен объективті қызмет негізінде ғана мәдениет материалдық сипат алады.

Жеке тұлғаның қалыптасуында биологиялық факторлардың ықпалын жоққа шығаруға болмайды, адам – тірі организм, сондықтан да ол биологияның жалпы заңдылықтарына, анатомия мен физиологияның арнаулы заңдылықтарына бағынады. Тұқым қуалау арқылы жеке тұлғаның сапалары мен мінез-өқлыө ерекшеліктері берілмейді, тек қана белгілі нышандары ұқсастықты көрстеді. Отандық педагогтардың көпшілігі биологиялық факторлардың жеке тұлғаны қалыптастырудағы ықпалын жоққа шығармайды. Жеке тұлғаның қалыптасуына әлеуметтік факторлардың рөлін бағалай келіп, әлеуметтік жағдайлардың, оқыту мен тәрбиенің атқаратын қызметін ерекше бағалайды.

Адам тұлғасын тәрбиелеу мен қалыптастыру мақсатты жүйелі түрде жүргізіледі. Мұның өзі ең алдымен қоғамның алға қойған мүддесі болып табылады. Тәрбие дегеніміз адамның өзіне керекті қоғамдық білімнің жиынтығы, тәжірибе мен біліктілік, өмірге даярлық, қоғамда қалыптасқан тәртіп пен ережелерді сақтау, адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасау, әлеуметтік институттармен тығыз байланыста болу.

Қазіргі әлеуметтік педагогика аталған жаңалықтарды ескере отырып, теория мен практика арасында жаңа байланыстар орнатуда. Әсіресе, бұл жағдай білім беру саласында айқын байқалуда. Сонымен қатар оқыту мен тәрбиелеуде мектеп, отбасы және әлеуметтік орта байланыстарын, мектептегі хал-ахуалды психологиялық тұрғыда түсінбестен, мұғалімнің өзбетінше жаңа заман адамын қалыптастыруы мүмкін емес. Егер де соңғы он жылдағы ғалымдар зерттеулерін қарастырып, озық педагогикалық тәжірибені талдуға келетін болсақ, бірқатар өзекті мәселелер көз тарта бастайды. Олар мыналар:

- оқушы өмірін әлемді әлеуметтік игеру, өмірлік әрекет ретінде ұйымдастыру;

- білім беру мәселелер мен бағыттар өрістерін болжау және құру ретінде;

- білім беру үдерісінің өмірге саналы түрде араласуы;

- педагогтардың кәсіби тұрғыда өсуі;

- білім беру үдерісін тұлғаны орталықтандыру ретінде басқару.

Көрсетілгендермен қатар ең маңызды сәтті ерекшелеу қажет: аталған мәселелердің барлығын, оқушы Қазақстан азаматы ретінде ең бірінші орынға қойылып, білім беру үдерісі субъект-субъектілі болған жағдайда ғана шешуге болады. Қазіргі мектеп оқушысы мектеп бітіргенге дейін шынайы білім беру үдерісінде өз өмірін болжап, болашағын ұйымдастыра және құрастыра білуі қажет. Білім беру үдерісі оқушының жеке тұлғалық мүмкіншіліктерін ынталандырып және жетілдіріп отыруға міндетті.

Әрбір қоғам мүшесінің әлеуметтік ролін көрсететін іс-әрекет түрлері: жанұядағы ата-аналар мен балалар арасындағы, оқытушы мен білімгер, мұғалім мен оқушы, тәрбиеші мен бала, сатушы мен алушылар және т.б. адамдар арасындағы әрекеттердегі қарым-қатынас. Сонымен қатар, жеке тұлғаның қалыптасуында әлеуметтік факторлардың рөлін асыра бағалауға болмайды. Жеке тұлғаның әлеуметтену мәселесі қазіргі кезде өте өзекті де, әрі жаңа және тану үшін күрделі. Педагогикалық зерттеулер жеке тұлғаның дамуына, жаңа ортада бейімделуіне, жаңа материалды меңгеруде әлеуметтік ортаның мәселесіне ерекше мән берді. С.И.Якминская жаңа білімдерді қандай жолмен, қандай тәсілдермен алуға болатыны туралы білімдер мен оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру мәселесі қоршаған ортаның әсерін қамтамасыз ететін тәрбиелік және жаңа білімдер қатарына өзін өзі тану, іс-әрекетін талдау, салыстыру, жалпылау, классификациялау, қарым-қатынас жасау, ұғымға келтіру ережелерін орындау туралы білімдерді жатқызуға болады деп есептеді.

Выготский Л.С. әлеуметтік ортаны шартты түрде адамдар қарым-қатынасының жиынтығы деп есептей келе, әлеуметтік ортаның ерекше өзгермелі жаңа мазмұны, түрлері тәрбиенің өте икемді, қажетті құралы бола алатындығын дәлелдейді. Сондықтан адам өмірінің барлық жақтары қарым-қатынас, мінез құлықты тәжірибе жүзінде зерттеу, әлеуметтік жағдайлардың әсері, ортақ іс-әрекетті ұйымдастырудың тиімді жолын қолдану.

Әлеуметтік-педагогикалық факторлар жеке тұлғаға ықпал ету барысында нәтижелі жағдайларға жетуі үшін құзырлы қарым-қатынас ерекшеліктері мен іскерліктерін меңгеруі қажет. Олар:

- Әр түрлі адамдармен түйісіп байланыса білу;

- Кәсіби қатынас орнату;

- Арнайы мәселесі бар адамдарға жеке ықпал ете білу;

- Әріптестік және іскерлік байланысқа түсе білу;

- Жақсы жағдай жасай білу.

Бірақ қазіргі ғалымдар тұжырымынан, білім беру жағдайлары баланың мектептегі әлеуметтік даму жағдай, ұжымды түрде бөлінген іс-әрекет және өмірлік мәселелерді шешуде балаға психологиялық көмек пен қолдау көрсету сияқты көптеген жаңа әлеуметтік-мәдени феномендерді енгізуі қажет.

Жеке адамның дамуы «адамның адаммен қарым-қатынасында» жетіледі. Қоғамның дамуында әлеуметтік жүйеде жеке тұлғаның дамуында жас өспірімдік шақта қарым-қатынас мәселесі ерекше орында тұр. Себебі қарым-қатынас-бұл әр бір адамның тұлға болып қалыптасуының шешуші жағдайы. Әсіресе жеткіншектік шақ жеке тұлғаның қалыптасуының маңызды кезеңі. Жас жеткіншектердің орта жағдайларының өзгерістеріне әрқашанда бейімделуге қабілетті бола бермейтіні белгілі. Бірақ білім беру үдерісіне барлық мұғалімдер мен ата-аналардың қатысуы міндетті, осы үйлесімділікте жеке тұлғаға бағдарланған оқыту мен тәрбиелеу баланың жекелік ерекшеліктерін барлық субъектінің бірлескен әрекеттерінде дамытуды көздейді. А.В.Петровский зертеулерінде, бірлескен әрекеттегі адамдардың бір-бірлеріне қарым-қатынасы әрекет мазмұнына байланысты екені көрсетілген. Білім беру үдерісіндегі қарым-қатынас мұғалім мен оқушылардың өзара әрекеттестігі бірлескен және достық формада жүзеге асады, ал олардың өзара қарым-қатынасы конструктивті негізде құрылуы қажет.

Сонымен, негізгі ескеретін жайт, ол әлеуметтік–педагогикалық факторлар қоғам, бала бақша, мектеп, отбасы, еңбек ету орталары және тб. жеке тұлға дамуында маңызды орынға ие. Оның тұлғаға ықпалын жетілдіру олардың жеке басының, психологиялық сапаларының қалыптасып жатқанын білдіреді. Ол үшін алдымен жалпы оқытып – тәрбиелеу жұмысының жоғары мәдениеттілігі қажет. Оның құрамына жас ұрпақтың танымдық қызығушылығының дамуы, оқытуда белсенді әдістердің қолданылуы, жауапкершілік сезімінің қалыптасуы, сабаққа саналы қатынасы, білімнің қажеттілігін түсіну, білім алуының еркін тәрбиелеу және еңбекті жүйелі жоспарлауға дағдылану жатады. Мұның барлығы қоғамның алдында тұрған әлеуметтік-педагогикалық міндеттерді шешумен тығыз байланысты – балаларға тек білім беріп қана қоймай, оларды оқуға, жұмыс істеуге, қоршаған ортадағы өзгерістерге бейімделуге үйрету қажет.

1. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. - // Егемен Қазақстан, 14 –желтоқсан, 2010.

2. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы – А., 1987.

3. Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. – СПб.:Союз, 1997

Әр мұғалімнің кәсіби тәжірибесі, практикалық педагогикалық ойлауы,шығармашылығы-маңызы қорғаушы күш. Бұнда жаңалықты ойлап шығару,құрастыру,тапқырлық көмектеседі. Бірақ, бұл міндетті түрде, ғылыми кеңес, әдебиеттерді зерттеу,ойша эксперимент жүргізу,ойлау,ұйымдастыру іс-әрекеті,рефлексті-рөлдік және т.б. инновациялық ойындар арқылы жаңа идея,құрылым,алгоритмдер,дамыту бағдарламалары арқылы туады.

Негізгі қозғаушы күш-мектепке жаппай жүргізілетін оқу сапасын арттыру жұмыстары,әр мұғалімге ойлауға,инновацияны қолдануға түрткі болады.

Инновациялық іс-әрекет-қазіргі мектептің даму жолының бір аспектісі.Инновациялық іс-әрекет әлеуметтік-экономимкалық жағдай тудырған басқа білім беру саласынан белгілі бір стандарттың межесінен ауытқу мен балама жүйе енгізу шараларын атқарады.Инновация-лық іс-әрекет жаңалықтарды ойлап шығару,зерттеу,қолданысқа дайындау,іс жүзінде пайдалану сияқты үрдістермен сипатталады.

Әдістемелік инновациялық іс-әрекет,біріншіден,жаңалықты таңдау,оны іске асыру;екіншіден,таңдалған жаңалыққа оқу-тәрбие үдерісінің компоненттерінің-педагогтар оқушылар, ата-аналар, білімді жетілдіру ұйымдарының қызығушылығын тудыруды қажет етеді.

Осы айтылғандардан инновацияны төмендегідей факторлармен байланысты қарауға болады;

-мектеп мұғалімінің шығармашылық әлеуеті,мұғалімнің жаңа технологиялар мен оқытудағы инновациялық іс-әрекеттері;

-инновацияның нәтижесін кешенді бағдарлама мен жоспарларда ғана көрсетіп қоймай,оны қабылдаушы ортаның ықпалын анықтау; [20].

-бағдар мен жоспарлауға қосымша кеңес беру,баламалық нұсқаулар әзірлеу,өз мерзімінде түзету жасап отыру.Бұл фактордың маңыздылығы:кез-келген жаңалық барлық уақытта тиімді нәтиже көрсете бермейді. Сондықтан,инновациялық іс-әрекетте жаңалық сәтсіздікке ұшыратар болса,оны тез арада ретке келтіру шараларын ойластыру қажет;

-әлеуметтік-экономикалық орта. Инновациялық іс-әрекеттің психологиялық-педагогикалық,ғылыми-әдістемелік қамсыздану кепілдігі болуы шарт.

Мұғалімнің шығармашылықпен өзін-өзі дамыту мен шығармашылық іс-әрекеттің өзара байланысы мен бірлігі педагогикалық жүйені жобалаудың басты заңдылығы болады.Сондай-ақ,педагогикалық жүйені жобалауда мұғалімнің инновациялық іс-әрекетке даярлығын қалыптастырудың мақсатын,мазмұнын,құралдарын,әдіс-тәсілдерін ескерген жөн,мұғалім-нің инновациялық даярлық деңгейі мұғалімнің педагогикалық шеберлік деңгейіне де байланысты болады.

Мұғалімнің инновациялық іс-әрекетін қалыптастыру теориясы мен практикасында ғалым М.В.Кларин зерттеулерінің орны ерекше.Ғалым оқу-тәрбие үрдісінде қолданылатын инновациялық іс-әрекеттерді жүйелеп,олардың мағынасын ғылыми тұрғыдан негіздеп,ашуға бетбұрыс жасаған.

Ғалымдардың зерттеулері бойынша инновациялық іс-әрекет диагностикасы үш кезеңнен өтеді:

-жаңалықты ендіруге дейінгі кезең: мұғалімнің зерттелетін жаңалыққа кәсіби дайындық деңгейі;

-инновациялық іс-әрекетті жүргізу уақыты (зерттеу экспериментін қою кезінде мұғалім-нің жеке түзетулері);

-жаңалықты ендіруден кейінгі кезең:эксперимент гипотезасы мен алынған нәтижелерді салыстыру.

Мектептің оқу-тәрбие үрдісіне инновациялық педагогикалық технологияны ендіру үшін ең алдымен мұғалімнің инновациялық іс-әрекетін анықтауымыз қажет.Әртүрлі оқыту технологияларын оқу мазмұны мен оқушылардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тәжірибеде сынақтан өткізуде мұғалімнің іс-әрекетінің маңызы зор. Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне педагогтардың, психологтердің, көптеген еңбектеріне арналған зерттеулерде танымдық белсенділік туралы әр түрлі пікірлер айтылған . Біреулері танымдық белсенділікті іс-әрекеттер ретінде қарастырса, екіншілері жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде қарастырады.

Таным – ол адамға бірден келмейді, ол өмір көріністерін топшылау, салыстыру, тәжірибе жинақтау , оны қорыту арқылы терең де тиянақты білім негізінде пайда болады. Танымдық іс -әрекетке баланың ақыл –ойын өсіру үшін олардың елестеулерін дамытуға көбірек зер салу керек. Егер бала ойын, оқу әрекеттері арқылы айналасындағы дүниемен тығыз байланыста болса, заттарды қабылдауға әрекет етсе, оның танымы артады. Танымдық ойын арқылы түрлі объектілерді көреді, байқай алады, оларға назар аударады.

Оқушылардың оқу үрдісіндегі танымдық қызығушылығын арттыру, танымдық жан қуаттарының оянуына түрткі болу – ол мектептегі оқытудың негізгі мәселелері. Оқушылардың оқу үрдісіндегі танымдық іс-әрекеттерін қалыптастыру үшін С.Жақыпов өз еңбегінде , сабаққа әр түрлі бейнелі көрнекіліктерді, логикалық сызбаларды, шартты – графикалық құралдарды қолдану керек. Бұл оқушылардың оқу үрдісіндегі танымдық іс-әрекетін жандандырып, өз бетімен жұмыс жасауға және оны меңгеруге төзімділігін арттырудың бірден – бір тәсілі болып табылады -деп көрсетті. Оқушылардың танымы - өзіне тән ерекшелігі бар күрделі үрдіс. Танымдық әрекеттің негізінде оқушылардың танымдық белсенділігі артады.

Танымдық белсенділік дегеніміз – оқушының оқуға , білімге деген ынта – ықыласының, қызығушылығының, құштарлығының ерекше көрінісі. Оқушылардың өзіндік белсенділігін қалыптастыру мәселесінің маңызы өте зор.

Оқушылардың белсенділігін арттыру үшін мұғалім сол пәнге жан – жақты жетіктігін аңғарту қажет. Оқушының өзіндік ынта – ықыласы болмаса, ол сол пәнді жан – жақты меңгере алмайды. Оқу еңбегінің қиындығына төзімділік танытқан оқушы ғана өзіндік белсенділігін дамыта алады.

Төменгі мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқыту үрдісінде жүзеге асады. Осы жаста қарым – қатынас шеңберінің көбеюінің маңызы артады. Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтердің бүкіл оқыту – тәрбиелеу жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді. Негізгі іс түрі – оқу болып табылады. Осы оқу арқылы олардың танымы дамиды. Оқыту үрдісінің қозғаушысы - ұстаз бен оқушының біріккен танымдық іс-әрекеттерінің жиынтығы болып табылады.

П.И. Пидкасистый өз зерттеуінде оқушы, өздігінен меңгеріп алуы үшін ол өзінің танымдық әрекетінің мәселесін және қалай жұмыс істеу керек екендігін білу керек дейді. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың тиімді жолының бірі -өзіндік жұмысы. Өздігінше жұмыс, оқушылардан мидың белсенді жұмыс істеуін қажет етеді, осыдан кейін ақиқатты танудың белсенділіктің негізі пайда болады.

Оқушылардың өзіндік әрекетінің нәтижесінде оқушылардың бойында мынадай қасиеттер қалыптасады:

Өз бетінше ойлану біліктері .

Оқуға деген ынта – ықыласының артуы.

Өз ойының дербестігі.

Өз бетімен жұмыс жүргізуі.

Оқытудың жаңашыл әдістері мен тәсілдерін сөз еткенде, оқылып отырған материалдың ерекшілігі мен құрамының нақты ерекшілігінің сәйкес әдістемелік құралдарды шығармашылықпен пайдалану қажет екеніне назар аударту көзделеді. Сонымен қатар, оқытудың инновациялық жүйесі білім, оқыту процесінде жаңа технологияларды пайдалана білу іскерлігі қалыптасу керек.
Қолданылған әдебиеттер

1.Бейсембаева З.Оқушылардың. танымдық әрекетін басқарудың негізгі жолы, Педагог шеберлігі 2013, №9 13-14б.

2. Б.Рақымова. Оқушылардың танымдық әрекетін дамыту. Бастауыш мектеп 2011, №2

3.Қ. Рымбаева. Оқушылардың белсенділігін қалыптастыру. Қазақстан мектебі. 2009, №1-2

В основу инклюзивного образования положена идеология, которая исключает любую дискриминацию детей, которая обеспечивает равное отношение ко всем людям, но создаёт особые условия для детей, имеющих особые образовательные потребности. Опыт показывает, что из любой жесткой образовательной системы какая-то часть детей выбывает, потому что система не готова к удовлетворению индивидуальных потребностей таких детей в обучении. Это соотношение составляет 15 % от общего числа детей в школах и, таким образом, выбывшие дети становятся обособленными и исключаются из общей системы. Нужно понимать, что не дети терпят неудачу, а система исключает детей. Инклюзивные подходы могут поддержать таких детей в обучении и достижении успеха, что даст шансы и возможности для лучшей жизни. Инклюзивное образование – процесс развития общего образования, который Инклюзивное образование – процесс развития общего образования, который подразумевает доступность образования для всех, в плане приспособления к различным нуждам всех детей, что обеспечивает доступ к образованию для детей с особыми потребностями.

Инклюзивное образование стремится развить методологию, направленную на детей и признающую, что все дети – индивидуумы с различными потребностями в обучении. Инклюзивное образование старается разработать подход к преподаванию и обучению, который будет более гибким для удовлетворения различных потребностей в обучении. Если преподавание и обучение станут более эффективными в результате изменений, которые внедряет Инклюзивное Образование, тогда выиграют все дети (не только дети с особыми потребностями).

Обучение в инклюзивных школах позволяет детям приобрести знания о правах человека (хотя им это не преподается специально), а это ведет к уменьшению дискриминации, так как дети учатся общаться друг с другом, учатся распознавать и принимать различие.

– обязательства по правам человека и правам детей должны рассматриваться в равной степени

– анализ того, что отвечает истинным интересам каждого ребенка, определяет, что именно является для него благом. Факты говорят, что институционная (например, в интернатах, школах-интернатах) опека далеко не всегда отвечает интересам опекаемых людей.

– анализ данных говорит о том, что социальные услуги улучшаются в результате того, что становятся более гибкими и адаптируемыми.

–в тех случаях, где ресурсы ограничены, результат может быть достигнут без дополнительных ресурсов, если отношение и поведение участников поддерживают методологию инклюзии.

Важно знать некоторые ключевые принципы инклюзивного образования именно для того чтобы не "импортировать" систему в другую культуру и сообщество, а реализовывать свои собственные идеи на основе общих принципов:

– дети ходят в местный (находящийся рядом с домом) детский сад и школу

– программы раннего вмешательства осуществляются на основе принципа инклюзии и готовят к интегративному (в казахстанской практике «комбинированному») детскому саду. Все дети со специальными нуждами в обучении должны иметь право на место в детском саду.

– Методология разработана для поддержки в обучении детей с различными способностями (таким образом, улучшается качество обучения не только детей с особыми потребностями, но и показатели всех детей)

– Все дети участвуют во всех мероприятиях, где класс и школьная среда (спортивные мероприятия, представления, конкурсы, экскурсии и пр.) являются инклюзивными.

– Индивидуальное детское обучение поддерживается совместной работой учителей, родителей и всеми теми, кто может оказать такую поддержку.

– Инклюзивное образование, если оно основано на правильных принципах, помогает предотвратить дискриминацию в отношении детей и поддерживает детей с особыми потребностями в их праве быть равноправными членами своих сообществ и общества в целом.

– В Конвенции по правам ребенка самыми центральными являются принципы развития каждого ребенка, где в основном рассматриваются отсутствие дискриминации, участие и наибольшие интересы ребенка (а не интересы системы). Очень важно выделить, что если статья 23 направлена на защиту прав детей с особыми потребностями, то ВСЕ остальные статьи относятся одинаково как к обычным детям, так и к детям с особыми потребностями.

– ЮНЕСКО выступает за поддержку Равенства возможностей для людей-инвалидов. Обязательства, принятые в 1994 году в Саламанке (Испания), дают четкое направление для инклюзивных подходов для людей и детей с ограниченными возможностями. (Саламанкская декларация, 1994) Эти обязательства должны быть приняты и широко распространены.

Все усилия по инклюзивному образованию основаны на правовой идеологии – если мы делаем это из жалости или благотворительности, мы не сможем получить нужные результаты. Все дети могут учиться – мы должны создать подходящие условия для их обучения. Есть много учреждений, которые работают в интересах детей со специальными нуждами, и они делают свою работу хорошо. Если методы инклюзивного образования разработаны относительно всей системы учреждений, тогда каждый ребенок найдет место для образования, и это место будет наилучшим местом для них, и в этом случае, образование в школе сочетается с проживанием в семье. Принципы очень важны,

Некоторые учащиеся с ограниченными возможностями нуждаются в изменении способов подачи информации или модификации учебного плана с целью более успешного освоения общеобразовательной программы. Закон не дает определения терминам «изменение способов подачи информации» и «модификация», но существует некое соглашение о том, что следует понимать под этими определениями. В контексте данной статьи под «изменением способов подачи информации» понимается предоставление учащимся с ограниченными возможностями особых условий по сравнению с их одноклассниками, в частности, изменения сроков сдачи, формы выполнения задания, его организации, способов представления результатов.

Изменение способов подачи информации и модификация не влияют на результаты, полученные в ходе тестирования. Например, незрячий ученик сдает тест, написанный по системе Брайля. Некоторым же учащимся на время выполнения задания необходимо остаться одним в изолированном от внешних звуков классе.

Модификацию можно определить как некое изменение задания или теста, которое меняет стандартную процедуру его проведения, или изменение требований, предъявляемых к уровню знаний учащегося с ограниченными возможностями. Примером модификации может служить частичное выполнение учащимся общеобразовательной программы. Необходимые изменения способов подачи информации и модификации должны быть включены индивидуальный образовательный план учащегося. Эти изменения следует применять так, чтобы они отражали индивидуальные нужды учащихся с особыми потребностями, причем очень важно также узнавать мнение самих учащихся о том, в чем именно они нуждаются. Далее представлены некоторые соображения по поводу коррективов в учебниках и образовательных программах, возможных изменений на уроке в классе и заданиях и возможных поведенческих ожиданиях, которые нужно принять во внимание при обучении детей с особыми образовательными потребностями.