Тарих indd
«Философиялық тарих»: тарих жазу тәжірибелері
жүктеу/скачать 0,96 Mb.
|
репина док
«Философиялық тарих»: тарих жазу тәжірибелеріӘртүрлі модификациялардағы философиялық тарих көптеген елдерде жасал- ған еді. Ағарту дәуірінің барысында оны жаратылыстану-ғылыми білім әдісі мен прогресс теориясы секілді әмбебап ережелермен сабақтастыра зерделеді (деген- мен зерттеушілер арасында табиғатты, қоғам мен тарихты танудың принцип- тері туралы түрлі түсініктер болды). Пікірталас алаңдарында «философиялық тарихтың» анағұрлым нәзік нұсқалары құрастырылды, олар бойынша, адам тек рационал жаратылыс ретінде ғана емес, сонымен қатар уайым, интуиция сынды бағалы қабілеттерге ие жаратылыс ретінде зерделенді. Адам табиғатының мұн- дай түсіндірмесі тарихшының зерттеу нысаны ретіндегі адамдарға да, сондай- ақ тарихи зерттеулердегі жаратылысты тануға да қатысты болды. Ағарту дәуірінде Еуропада абсолютті монархиялар, қуатты, орталықтанған мемлекеттер қалыптасты. Ұлттық сана-сезімнің өсуі жаңа зайырлы тарихты қа- лыптастыруды талап етті. Онда халықтың өткені туралы баяндаулар адамзат та- рихының негіздеріне сәйкес жазылуға тиіс, ал өткенді сипаттауда қолданылатын ортақ философиялық принциптерді жекелеген мәдениеттердің бірегей белгіле- рімен сабақтастыру қажет болды. Еуропалық ұлттық тарихтың негіздерінің бірі ағартудың «философиялық тарихы» болса, ал екіншісі өз елінің өткеніне, антика- лық көне мұраға қызығушылық білдірген эрудиттердің еңбектері еді. Аталған шығарманың мысалы ретінде Вольтердің «XIV Людовиктің ғасыры» (1751) атты еңбегін атап өтуге болады. Шығармада Францияның өткені ұлттық тарих ретінде де, «философиялық тарихтың» әртүрлілігі ретінде де сипатталады. Жарық көрген шығармаларда тарих көне замандарда халық туралы алғашқы куәліктердің пайда болуы, ерте мемлекеттердің қалыптасуы, орта ғасырлардағы (жиі теріс бағаланған, алайда өткеннің ажырамас құрамдас бөлігі болған кезең) христиандықтың өрлеуі – қазіргі монархтың билік жүргізуі сияқты кезеңдерді басынан өткерген қоғам мен мемлекеттің үздіксіз даму процесі ретінде сипат- талады. XVII ғасырда қазіргі интеллектуалдық мәдениет кеңістігіндегі антикалық мұ- раның рөлі мен орны туралы «көне мен жаңаның таласы» деп аталған пікірталас өзекті мәселеге айналды. XVIII ғасырда ешбір адам антикалық өткеннің маңы- зын жоққа шығармады. Еуроцентристік философиялық тарих Батыс халықтары- ның шығу тегі бір, түп-тамыры ортақ деген идеяны ұстанды. Ежелгі грекия мен Рим қазіргі еуропалық қоғамдардың алтын бесігі ретінде қабылданды. Воль- тердің пікірінше, Римнің тарихы – айрықша көңіл бөлуге лайықты тарих, себебі римдіктер еуропалықтардың «заң шығарушылары әрі ұстаздары» болды. Алайда тарихшылар бұл мұраның аясында өздерінің мемлекетінің айрықша рөлін дә- лелдеуге ұмтылды. Бұл орайда мынадай сұрақ туындайды: белгілі бір халықтың ежелгі және ерте тарихы өзара қалай байланысты болады? Бұл халық әлемдік тарихта қандай орын алды? Бұл сұрақтардың жауаптарын эрудиттер құрастыр- ған еңбектерден таба аламыз. Олардың еңбектерінің нәтижесінде халықтардың мемлекеттігінің тарихи тамыры туралы таластарда дәйектемелік негіз боларлық құжаттар бар. ЕРТЕ ЖАңА дӘуіРдЕгі ТАРихи БіЛіМ 123 Ұлттық тарих саяси-заңдық сипатта және саясат пен құқықтың аспектілерін сипаттайтын деректердің жарияланымы ретінде құрастырылып, «өзінің» өткен бейнесі туралы пайымдаулардағы позицияларын қуаттай түсуге мүмкіндік бе- реді. Бір қарағанда, көне дәуірлерге қатысы бар сюжеттер туралы пікірталастар қазіргі еуропалық елдердегі билікті бөлу мәселесіне тікелей байланысты. XVIII ғасырда Францияда «германистер» мен «романистер» арасында, яғни Француз мемлекетінің пайда болуы теориясының жақтастары граф Буленвилье мен аббат дюбо арасында пікірталас туындады. граф Анри де Буленвилье (1658– 1722) 1727 жылы жарық көрген «Ежелгі Франция үкіметінің тарихы» атты шығар- масында германдық жаулаушылардың галлияны басып алуы Францияда қоғам мен мемлекеттің негізінің қалануына жол ашқаны сипатталады. Жеңіске жеткен германдық франк тайпасы үстемдік етуші аристократтарға айналса, жеңіліс тап- қан галл-римдіктер «үшінші сословиені», халықты құрады. Сонымен өткеннің баяндалуы бүгінгіні анықтайды: халық (Буленвилье оған тексіз «мантия дворян- дарын» да жатқызды) бағынышты болып, ал аристократия, «асыл текті» дворян- дар ежелгі жаулаушылық құқық бойынша оларға билік жүргізулері керек. 1734 жылы Француз академиясының хатшысы аббат Жан Батист дюбо (1670–1742) галлияны жаулау туралы Буленвильенің еңбегіндегі басты ұстанымдарды жоққа шығарған «Галлияда Француз монархиясы орнауының сыни тарихы» (1742) атты шығармасын жарыққа шығарды. «Романист» дюбоның пікірінше, галл-римдік- тер бірге қоныстанып келген франктермен біртіндеп сіңісе отырып, жаңа фран- цуз халқын қалыптастырды. Сол себептен жекелеген екі нәсіл туралы пайым- даулар жалған болып шықты, демек, дворяндар халықтың құқықтарын тартып алған. Өткенге деген мұндай қатынас тек қана эрудиттік мүдденің нысаны бол- ған жоқ. Монтескьенің пікірінше, Буленвильенің теориясы үшінші сословиеге қарсы қастандық әрекет іспетті болса, дюбоның теориясы ақсүйектікке қарсы бағытталған бүлік сынды болды. Аталған мәселеге қатысты пікірталастар рево- люция қарсаңындағы Францияда өз жалғасын тапты. Француз философтары, нақтылап айтсақ Вольтер, ағылшын мен шотландтық ағартуға айрықша ықпал етті. Британ интеллектуал мәдениетінде рационал фи- лософиялық тарихтың элементтері «дұрыс мағынаға» негізделген, абстрактілі философиялық-тарихи схемаға қатысты аса сақтықпен, деректерді зерделеуге жіті көңіл бөлуге және көркем әдеби жазбаға сүйіспеншілікпен қарайтын эмпи- рикалық білімнің дәстүрлерімен бірікті. Ағылшын ағартушыларының шығармалары арасынан лорд Болингброктың (1678–1751) қайтыс болғаннан соң 1752 жылы жарияланған «Тарихтың зерт- телуі мен пайдасы туралы хаттар» атты еңбегінің маңызы зор. Мемлекет қай- раткері Болингброк үшін тарихпен айналысу философияға деген жалпы қызы- ғушылықтың көріністерінің бірі саналған. Ол өзінің еңбектерінде Вольтер мен француз ағартушыларының пайымдарына жақын немесе ағылшын философы джон Локктың еңбектерінің негізінде құрастырылған идеяларды дамыта түс- ті. Болингброктың ойынша, ақыл физиканың нысаны ретінде эксперименттік тұрғыдан зерттелуі керек. Адамдар өз білімдерінің негізін табиғаттың үйреткен дағдылары арқылы алды. Сондай-ақ адамға қолжетімді идеялардың барлығы сыртқы әсердің нәтижесінде алынған білім болып саналады. Этика мен мораль тақырыбына ерекше назар аударылды. Автордың пікірінше, христиандыққа 124 БЕСінШі ТАРАу рационал дінді қарама-қарсы қою керек, себебі тылсым күш адамдардың ой- санасында ешқандай орын алмауы қажет. Өйткені ақылдың өзі-ақ әлемді тану үшін жеткілікті болды. Бұл жүйеде рационал эгоизмнің этикасы әрекет етті, ин- дивидтің өзіне деген сүйіспеншілік принципінен моральдық заң мен азаматтық қоғамның негізін сақтау қажеттігі туындады. Болингброк гуманистік ойлар мен рационал философия дәстүрлерінің тоғы- суынан туындаған тарихи таным туралы идеяларын граф Кларендонның шөбе- ресі, «Бүліктің тарихы» еңбегінің авторы, лорд Корнбериге жазған хатында баян- дайды. Сонымен қатар бұл шығарма Еуропаның жақын уақыттағы тарихы туралы алдағы уақытта жазылатын еңбектің жалпы жоспарын көрсетіп берді. Алайда ол аяқталмай қалды. Автор тарихи процестің философиясымен байланысты жайт- тарға емес, өткенді зерделеудің мәні мен формаларымен тығыз байланысты мә- селелерге ерекше назар аударды. Болингброктың пікірінше, адамның өз-өзіне, өзінің өзгермейтін табиғатына деген қызығушылығы мен махаббаты оларды әр кезеңдерде тарихқа назар ауда- руға итермеледі. Шығарманың авторы үшін тарихи жазбаның бұған дейінгі тәжі- рибесі жеткіліксіз болып көрінді. Эрудиттік көзқарастағы тарихшы өз еңбегінің әртүрлі фактілерді жинау, оларға сыни тұрғыдан қарамау сияқты міндеттері мен мазмұнына философиялық рационал тәсілді қарама-қарсы қоюға тиіс болды. Болингброк тарихи жазбаның поэтикалық және рационалистік деп аталатын екі түрін анықтады. Поэтикалық тарих адамның сезімдері мен құмарлықтарына жүгінді. деректердің шынайылығы мәселесі ол үшін аса маңызды болып санал- мады. Мұндай тарихтың шындығы типтік сипаттарды жеткізуінде ғана болды. Ойдан құрастырылған әңгімелер орын алған шынайы іс-әрекеттірдің мысалда- рын берді. Рационалистік тарих әлі де болса жеткілікті дәрежеде игерілмеді, бі- рақ ол шынайы пайда әкелуі мүмкін. Автордың ойынша, дәуірлер мен ұрпақтардың әлеуметтік, саяси тәжірибесін жеткізу барысында тарих айрықша рөл атқарады. Жеке адамның өзіндік тәжіри- бесі тек алдыңғы буын өкілдерінің тәжірибелеріне сүйену арқылы ғана қалыпта- сады. Тарих осылайша мысалдарға негізделген философия ретінде қабылданды. Бұдан бөлек, өткен дәуір туралы білім ұлт үшін әлемдік сахнадағы өзінің орнын анықтауға және өткен кезең қайраткерлерінің еңбектеріне лайықты құрмет көр- сетуге мүмкіндік берді. Болингброктың пікірінше, тарихты зерделеуде өткеннің куәліктерінің шы- найылығын – фактілер мен мысалдардан алынған философиялық шындықтың нақтылығын анықтау өте маңызды. Алғашқысына қол жеткізу үшін деректерді мұқият сыннан өткізу талап етілді. Бұл тұрғыдан алғанда, библиялық мәтіндер мен антикалық тарихнаманың шынайылығы күмән туғызды. Автордың пікірін- ше, қазіргі тарихты Қайта өрлеу дәуірінен бастап зерттеудің өзіндік маңызы бар. Себебі сол жағдайда ғана деректермен жұмыс жасау мүмкіндігі туады. Алайда рационалистік тарихнама тек жекелеген фактілердің ақиқатын анық- тауға ғана ұмтылып қойған жоқ. Сонымен қатар тарихшы-философ деректерге талдау жасау барысында «адамдардың мысалы» мен «оқиғалардың мысалдарын» пайымдап, оқиғалардың сатыларын қарастырып, себептерін және бөлшектенген фактілердің сыртқы байланыстарын зерделеді. Болингброктың ойынша, «жалпы ережелерді» білу адам табиғатының тұтастығы мен тұрақтылығының арқасында ЕРТЕ ЖАңА дӘуіРдЕгі ТАРихи БіЛіМ 125 мүмкін болды әрі тарихтың ғибратты сабақтарын үйретті. Осылайша зерттеуші жекелеген фактілерден өткен кезеңдердің тұтас «сабақтарына» дейін индуктив- ті бағытта қозғалды. Мұның барлығы «тарихты оның шынайы мақсатына сәйкес зерделеуге» қызмет етті, ал шынайы мақсат – адамның өзін-өзі тануы. Британиядағы ұлттық тарихты қалыптастыру тәжірибесін қарастырып көре- йік. XVIII ғасырда д.Юмның, у.Робертсонның, Э.гиббонның тарихи шығарма- лары лайықты бағаларын алған еді. Шотланд философы, «Адам табиғаты ту- ралы трактаттың» (1739) авторы дэвид Юм (1711–1776) әлемді рационалистік көзқарас тұрғысынан түсіндіретін концепцияларға күмәнмен қарады. Юмнің пікірінше, адам айналасындағы барлық заңдылық, себептер мен салдар таби- ғаттың жаңалығы емес, ол – ақыл-ойдың құбылыстар арасында байланыстың бар екеніне илануы және оларды орнату қажеттігінің көрінісі. Сондықтан жа- ратылыстану ғылымдарының қорытындылары да, ақылдың құрылымы да шы- найылықты бейнелей алмады. Юм тарихшыларды абстрактілі схемаларға емес, мұқият тексерілген эмпирикалық білімге сүйенуге шақырды (дегенмен ол өзі- нің пайымдарында адамзат табиғатының өзгермейтіні секілді ойша құрылым- ды қолдады). Юмнің тарихи еңбегі – сегіз томнан тұратын, толық нұсқадағы ағылшынның алғашқы ұлттық тарихы «Англияның Юлий Цезарьдің басып кіруінен 1688 жылғы революцияға дейінгі тарихы» (1752–1762). Бастапқыда XVII ғасырда Стюарт әу- летінің билігі мен Ағылшын революциясы туралы оқиғалар баяндалған шығар- маның бір бөлігі жарық көрді. Бұл туындыға байланысты біраз дау-дамай туын- дады, себебі еңбекте жақын күндердегі өткеннің «торилік» түсіндірмесі нақты байқалған еді («тори» – корольдік билікті жақтаушылардың партиясы; анағұр- лым кең тараған парламенттің дұрыстығын қорғаған тарихшы-«вигтердің» по- зициясы еді). Ағартушылық кезеңі авторларының көпшілігі сияқты, Юм да та- рихты философиялық түйіндердің дәлелі ретінде қарастырды. Ағылшынның өткен дәуірінің жеке ерекшеліктері философиялық теориялық негізге сүйенді (қоғамның дамуы туралы, климаттың қоғамдық құрылымға ықпалы туралы тү- сініктер білімнің, идея мен моральдың таралуы және орын алуына байланыс- ты болды). Юмнің пікірінше, тарих ерекше жағдайлардың әсерінен өзгермейтін адам табиғаты әртүрлі формаларды қалай қабылдайтынын көрсетті, ал оқиға- лардың барысы кездейсоқ жайттарға байланысты өзгеріп отырады. Шығармада саяси тарихқа айрықша назар аударылды. Корольдар билігінің маңына топтасқан көптеген фактілер ағылшын мемлекетінің қалыптасуына байланысты ерекше мәнге ие болды. деректерден нақты дәйексөз келтіру прин- ципі сынды материалды ұйымдастырудың мұндай тәсілі көптеген ағылшын ав- торлары тарапынан қабылданған еді. Юмнің қалың оқырманға арнаған шығар- масы әдеби тілде жазылды. «Англия тарихы» Юмді Британияның классикалық тарихының авторы ретінде даңққа бөледі. Шотланд тарихшысы уильям Робертсон (1721–1793) «Шотландия тарихы» атты еңбек пен Үндістан мен Америка халықтарының тарихына арналған салыстыр- малы туындылардың авторы. «Құрғақ» сюжеттерге арналған немесе мәселенің мән-жайын эрудиттік тұрғыдан егжей-тегжейлі зерделеуді талап ететін тақырып- тардан жазушыларды сақтануға шақырған Юмнің сөзіне қарамастан, Робертсон- ның шығармасы ерекше табыстарға қол жеткізді. Оның Юмнен айырмашылығы – 126 БЕСінШі ТАРАу ұлттық тарихты жазу үшін мұқият сыннан өткізген шотландтық және ағылшын архивтерінен алынған деректерді пайдаланғанында еді. Пресвитериандық дін қызметкері Робертсон өзін Вольтердің шәкіртімін деп атады. Оның туындыларында тарихтағы прогресс идеясы, автордың ойынша, «қасиетті тарихта» баяндалған Құдайдың жоспары идеясымен сабақтасып жа- тыр. Азаматтық тарих адамның іс-әрекеттері туралы әңгімелейді. Философ- тардың ойлары Құдайдың адамзат баласын ізгілікке бағыттау мақсатымен са- бақтасып жатыр. Сонымен оқиғаларда Құдайдың да, рационал жоспардың да сипаттары бар. Робертсон өзге де ағартушылар секілді, еуропалық тарихқа баға бере отырып, орта ғасырлар кезеңіне сыни көзқараспен қарады. Алайда ағарту- шылардағы «варварлықтан талғампаздыққа» қарай бағытталған алмасуды же- делдеткен қозғалыс белгілерін – қалалардың өсуін, сауданың кеңеюін, заңдар- дың шығарылуын, парламенттің қалыптасуы мен мінез-құлықтың жұмсаруын атап өтті. Робертсонның Үндістан мен Америка халықтарының тарихы жайындағы ке- йініректе жазған салыстырмалы еңбектері де айтарлықтай жетістікке жетті. Ав- тордың ойынша, «қарапайым» халықтар әлемдік тарихтың ажырамас бөлігі бол- ғандықтан, өзгелер оларға жанашырлық көзқараспен қарауға тиіс. Робертсон олардың қазіргі жағдайынан еуропалық тарихтың ежелгі дәуірлеріне ұқсас құбы- лысты байқайды, мысалы, қазіргі америкалық үндістер ежелгі германдықтармен салыстырылады. Эдуард гиббон (1737–1794) Ағарту дәуіріндегі ағылшынның белгілі тарихшы- сы болды. Оның «Рим империясының құлауы мен күйреуінің тарихы» (1776–1788) атты негізгі еңбегі бір қарағанда ағылшын ұлттық тарихымен ешқандай байла- нысы жоқ шығарма болып көрінді. Алайда бұл шығарма британдық тарихнамада маңызды рөл атқарған туынды болған еді. Ол Ағарту дәуірі тарихи еңбектерінің жақсы үлгісі ретінде қабылданды. гиббон б.з. іі ғасырдан бастап, 1453 жылы Константинопольдің құлағанына дейінгі оқиғаларды баяндады. Автор негізінен тарихтағы саяси және діни оқиға- ларға назар аударды. Ұлы империяның дәуірі өткен уақыттың ең бір бақытты ке- зеңі ретінде сипатталады. Тарихшы империяның құлау себептерінің бірі ретінде христиан дінінің қалыптасуы мен таралуын атады. Ағарту дәуірінің жазушылары антикалық әлемге ерекше қызығушылық біл- дірді. Авторлар Ежелгі грекия мен Римнің тарихынан азаматтық бостандық пен ізгіліктің үлгілерін таба алды. Классикалық антикалық мәдениеттер таптырмас үлгі рөлін атқарды, олардың негізінде жазушылар қоғамның типтік белгілерін анықтап, оны қазіргі күнге сай етіп жоспарлауға тырысты. гиббонның шығар- масы ұлттық тарих ретінде үздіксіз оқылды. Мәтіндерде Британияның тарихы парламентаризм мен демократияның пайда болу, империяның қалыптасу, гүл- дену және құлдырау кезеңдері ретінде де пайымдалады. Антикалық Рим мен Британияның арасындағы айқын параллель ұлттық тарихтың өткені мен бүгін- гісін дәріптеу қызметін атқарды. гиббон өркениеттің құлау себептері туралы сұрақтарға жауап іздейді. Рим империясының тағдыры Батысқа да төніп тұр ма? Автордың пікірінше, Рим өзінің тәкаппарлығының нәтижесінде іштей іріп-шіріген еді. Қазіргі әлемді ұс- тамдылықты, талғамды, өнер мен ғылымды өркендету арқылы ғана қайтадан ЕРТЕ ЖАңА дӘуіРдЕгі ТАРихи БіЛіМ 127 жабайылыққа оралу қаупінен сақтап қалуға болады. Шығарма деректердің ау- қымды қорына сүйенді және сол кезеңде өмір сүрген куәгерлер мен кейінгі ұр- пақтардың пікірінше, тамаша әдеби формаға айналған еңбек болды. Осылайша Ағарту дәуірінің британдық тарихнамасында тарихи шығармалар- дың философиялық теорияларына, антикваризм мен әдеби құндылықтарына назар аударылды. германияда біртұтас ұлттық тарихты жазу жұмыстары мемлекеттің сая- си бытыраңқылығының нәтижесінде айтарлықтай күрделене түсті. неміс та- рихшылары мен философтарының еңбектерінде идеялар мен тәсілдердің кең спектрі көрініс тапты. неміс ағартуындағы прогресс теориясы Франциядағы- дай жүйелі түрде жүзеге асқан жоқ. Алайда германиядағы философтар мен та- рихшылар адам табиғаты әрі таным мәселелерін баяндауда бірқатар түйткілді мәселелерді анықтады. Олардың шығармашылығында XVIII ғасырда бір-бірі- нен бөлек қалыптасқан тарихты, өткенге қатысты философиялық көзқарасты және оны эрудиттік тұрғыдан қарастыруды ұсыну тәсілдерін өзара сабақтас- тырудың бағыттары көрсетілген. Таным тек адамзат ақыл-ойының қызметі ретінде ғана баяндалған жоқ. Бұл процесс тарихты жазу барысындағыдай ана- ғұрлым күрделі механизмдерге – сезімге, қиялға, түйсікке басымдық береді. Философиялық тарихты жазу барысында және жеке құжаттарды эрудиттік тұрғыдан зерделеу кезінде мән-мағыналарды берудің ортақ тетіктерін қалып- тастырды, тарихи зерттеулердің түрлі нұсқаларын жақындастыру үшін қажетті негізді құрастырды. Ресейде Петрлік қайта құру заманында зайырлы ұлттық тарихты жазудың алғашқы талпыныстары жасалған еді. XVIII ғасырдағы зайырлану процестері, сондай-ақ рационал дүниетанымның біртіндеп бекітіле түсуі ресейлік мәде- ниеттің еуропалануы контексінде жүзеге асты. Батыс елдерімен байланыс, еуро- палық әдебиеттанушылардың, философтардың, тарихшылардың түпнұсқа және аударма шығармаларына қызығушылық білдіруі ресейлік интеллектуалдық мә- дениетте басты идеялары француз, британ, неміс ағартуының көкейкесті тезис- терімен тығыз байланысты болған қозғалыстың пайда болуына септігін тигізді. і Петрдің тұсында Ресей мемлекетінің XVI ғасырдан басталған саяси тарихы бойынша жалпыланған еңбекті құрастыру жоспарланған еді. Алайда бұл міндет- тер орындалмай, аяқсыз қалды. Тарихқа деген рационал көзқарас принциптері тұрақты діни дүниетанымдармен және ортағасырлық историософиялық кон- цепциялармен біте қайнасты. Ресейдегі ағарту тарихнамасының негізін қалыптастыруда Василий никитич Татищев (1686–1750) айрықша рөл атқарды. Ол і Петрдің бұйрығы бойынша мем- лекеттің географиялық сипаттамасын құрастырумен айналыса отырып, Ресейдің көне тарихы туралы отандық және шетелдік деректерді жинауға, зерттеуге, жүйе- леуге әрі басылымға әзірлеуге өзінің көп уақытын арнады. В.н. Татищевтің басты еңбегі саналатын «Ресейдің ең көне уақыттан бергі тарихы» (История Российская с самых древнейших времен) атты туындысы ол қайтыс болғаннан кейін 1768–1784, 1848 жылдары басылып шықты. Бұл шығарманы жазу үшін В.н. Татищев отыз жылдай уақыт еңбек етті. Шығармада орыс самодержавиесінің тарихы баяндал- ған. Туындыдағы өткеннің әңгімелері көне дәуірден бастап 1577 жылдың оқиғала- рымен аяқталады. В.н. Татищев жылнамалардың, құжаттардың, өткеннің әртүрлі 128 БЕСінШі ТАРАу мәліметтерінің тізімдерін жүйелі түрде салыстыра отырып сынға алды. «Ресей тарихы» (История Российская) шығармасының алғашқы нұсқасы стилі жағынан жылнамаларға жақын болды: барлық оқиғалар жылдар ретімен хронологиялық тұрғыдан орналастырылды, сонымен қатар ол көне орыс тілінде баяндалды. Алай- да оқырмандар үшін мәтінді қолжетімді ету тілегі авторды өз еңбегін қазіргі әде- би ниеті алмастыруға мәжбүрледі. Ресейлік зерттеушілердің алдында батысеуропалық және дүниежүзі тарихы аясындағы отандық тарихтың орны мен рөлі туралы мәселе қойылды. В.н. Тати- щев орыс тарихын жалпы әлемдік процестің құрамдас бір бөлігі ретінде қарас- тырды. Автордың ойынша, ең алдымен, өз халқыңның өткенін білу маңызды, бірақ өзге халықтардың тарихынсыз, өзіңнің тарихың да анық болмайды. В.н. Татищев адамзаттың өткен уақытында негізгі үш кезеңді зерделеді: жа- зудың пайда болуы, христостың келуі, кітап басып шығару ісінің қолға алынуы. Мұндай пайымдау адамзаттың сәбилік, жасөмпірімдік, кемелдік және қарттық сынды кезеңдерінің христиандық идеясына сәйкес болды. Тарихтың қозғалы- сы сол кезеңдегі еуропалық философтар мен тарихшылардың көзқарастарына сәйкес, тағдырмен немесе атақты билеушілер және қолбасшылардың іс-әрекет- терімен емес, «дүниежүзілік ақыл-ойдың» дамуымен, адамның ақылы мен қабі- летінің жетілуімен түсіндірілді. В.н. Татищевті отандық тарихнаманың мемлекеттік бағытының негізін қа- лаушы деп атайды: оның шығармасында қауымдастықтар мен орталық биліктің тарихына ерекше көңіл аударылды. Концепцияның негізінде Батыста кең тара- ған қоғамдық келісім – мемлекет пен белгілі бір сословиелерге табиғи құқықтың бір бөлігін ерікті түрде беру идеясы жатты. В.н. Татищев бұл идеядан және әр елдің өмір салтына климаттың тигізетін ықпалы туралы теориядан Ресей үшін монархиялық басқарудың тиімділігі, сонымен қатар осы тәртіптің, соның ішінде басыбайлы құқықтың өзгермейтіні туралы қорытынды шығарады. XVIII ғасырдағы Ресей тарихнамасында еуропалық ағартушылардың шы- ғармаларынан алынған ережелер жиі көрініс тауып отырды. Қоғамдық келісім, ағартушы билік, ақыл-ойдың прогресі және мінез-құлықтың өзгеруі, халықтар- дың әдет-ғұрыптарының табиғи жағдайлармен байланысы теориялары орыс мәдениеті мен тарихты жазу дәстүрлерінің шындығымен біте қайнасып кетті. Философиялық тарих идеялары С.Е. десницкийдің, и.н. Болтиннің, А.н. Ради- щевтің т.б. еңбектерінде дамытылды. «Философиялық тарих» авторларының арасында Ресейдің Батысқа бағдар ұстануын жақтаушылар ғана болған жоқ. Михаил Михайлович Щербатов (1733–1790) өзінің «Ресейдің көне уақыттан бергі тарихы» (История Российская от древнейших времен) (1770–1790) шығар- масында Руссо мен Юмнің еңбектерін басшылыққа ала отырып, мемлекеттің өткенін сипаттады. Оның шығармаларында ағарту мен ақыл-ой мемлекеттің гүлденуіндегі негізгі факторлар ретінде баяндалды. Бірақ М.М. Щербатовтың ойынша, і Петрдің билігі кезеңінен бастау алған қазіргі дәуір Ресейде ежелгі заманның адамдарына тән ізгі қасиеттерінің жоғала бастауына және жағым- сыз әдеттердің таралуына жол ашты. Руссоның концепцияларына қарағанда, М.М. Щербатовтың пайымдарында табиғи тазалық мемлекеттің қалыптасуы- мен жоғалып кетпеген еді. Жақын өткен кезеңде патриархалдық байланыс- тар сақталған, ал патша билігі шектеулі болған уақытта да Ресей дұрыс жолды ЕРТЕ ЖАңА дӘуіРдЕгі ТАРихи БіЛіМ 129 ұстанған еді. Ол тек Батысқа еліктеудің нәтижесінде өзінің табиғи жолынан ауытқыды. М.М. Щербатовты славяншылдардың алғашқы ізашарларының қата- рына жатқызып, орыс консервативтік утопиясының авторы ретінде атайды. Ресей білімінде «философиялық тарихтың» қалыптасуымен өткенді зерделеу- дің жаңа тәсілдерінің негізі қаланды. 1724 жылы Ресейде Петербург ғылым ака- демиясы құрылған еді. Академияда жаратылыстану ғылымдарымен қатар, тарих та болды. Бұл ғылым мекемесінде көптеген шетелдік зерттеушілер, солардың ішінде неміс тарихшылары г.З. Байер, г.Ф. Миллер, А.Л. Шлецерлер қызмет ет- кен еді. Академия ғалымдарының қажырлы еңбектерінің нәтижесінде Ресейдің көне дәуірі негізгі зерттеу нысанына айналды. Бұған деректердің, жылнамалар мен құжаттарды деректанулық тұрғыдан сынау әдістемесінің басылып шыққан сериялары ықпал етті. 1732–1766 жылдардың аралығында Ресейде орыс тарихы бойынша неміс тілінде көптомдық материалдар жинағы жарыққа шығып тұрды. Академияның қызметкерлері үшін Русьтегі ерте мемлекеттің пайда болуы жайындағы тақырып қызу пікірталас туғызған мәселе болды. нормандық тео- рияның негізін қалаушылар әрі насихаттаушылар готлиб Зигфрид Байер (1694– 1738) мен герард Фридрих Миллер (1705–1783) еуропалық тарихнамада кең та- раған «жаулаушылық – мемлекеттік негіздердің пайда болу сәтінің өзегі» деген ойды және ресейлік мәдениеттегі самодержавиелік монархияның теңдессіз рөлі туралы тезисті басшылыққа алды. Олардың жылнамалық әңгімелерге негіздел- ген концепцияларына сай, Русьтегі алғашқы билеушілер шақырылған норман- дық князьдер (варягтар) болды: олардың «жаулаушылықтары» Ресейдің мемле- кет болып қалыптасуының бастауы еді. Михаил Васильевич Ломоносов (1711–1765) бұл теориямен ұзақ уақыт бойы келіспеді. М.В. Ломоносов өзінің 1776 жылы жарыққа шыққан «Ежелгі Ресей та- рихы» (Древняя российская история) еңбегінде билеушілердің емес, халықтың тарихын жазуға талпынды. Автордың пікірінше, орыс тарихы Рюриктің князьдік құрған уақытына дейін-ақ басталды. Сондай-ақ ол биліктің славяндық негізін дәлелдеуге тырысты. Славяндардың көне этнос екені туралы тезисті, сонымен қатар орыс халқының «халықтардың ұлы қоныс аударуы» кезеңінің барысында қалыптасқанын негіздеу үшін М.В. Ломоносов орыс деректерін, сондай-ақ анти- калық тарихшылар мен географтардың еңбектерін пайдаланды. Мемлекеттіктің пайда болуының уақыты мен жолдары туралы сұрақ ғалым тарапынан тікелей саяси мазмұны бар мәселе ретінде баяндалды. М.В. Ломоносов қазіргі күнді си- паттай отырып, Ресейдегі үлкен өзгерістер мен қайта құру шараларына деген зор үмітті үлгі болуға лайықты тұлға, білімді әрі дана і Петрдің қызметімен бай- ланыстырды. Кейініректе М.В. Ломоносовтың еңбектеріндегі материалдармен жақсы таныс болған Вольтер де «Ұлы Петрдің тарихы» атты шығармасында осы- ған ұқсас баға береді. Ресей тарихнамасындағы нормандық жаулаушылық туралы мәселе төңіре- гіндегі пікірталас германистер мен романистер арасындағы дау-дамайларға ұқ- сас болды. Мемлекеттіктің пайда болуы жаңа ұлттық тарихтағы іргетас ретінде қарастырылды. М.В. Ломоносовтың жақтастары, романистер секілді, халықтар- дың табиғи даму нұсқасын қолдай отырып, жаулап алу немесе билікті сырттан әкелу идеясын сынға алды. АЛТЫНШЫ ТАРАУ жүктеу/скачать 0,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|