Тарихты оқытуда көркем әдебиетті қолдану

Тарихи беллетристика қатарында мынадай еңбектерді атаймыз. I. Есенберлиннің "Алған Орда", "Көшпснділері", Б. Жандарбековтің "Сақтары", М. Мағауиннің "Аласапыраны", Д. Досжанның "Жібек жолы" шығармалары. Осындай еңбектердің қатарында В. С. Пикульдің сериялы тарихи романдарын атауға болады.

Мұғалім жазда тақырыптық жоспар жасау кезінде-ақ мектеп кітапханасының қоры негізінде сыныптан тыс оқу үшін курс бойынша көркем әдебиет шығармаларының жасайды. Таңдау кезінде кітаптың ғылыми, тарихи құндылығы мен көркемдік деңгейі басты өлшем болып табылады. Сонымен бірге кітаптың оқушы жасына сай келуі, оқуға жеңілдігі және тәрбиелік маңызы да ескерілуі тиіс.

Мұғалім оқушыларды ұсынылған көркем әдебиеітін тізімімен таныстырып, кейбіріне қысқаша түсінік береді. Сосын барып тізімді тарих кабинетіне іліп қоюға болады.

Мұғалімнің сабакта көркем әдеби шығарманы қолдануының тәсілаері көп. Мұғалім көркем әдебиеттен үзінді жасайды немесе жеке өзінің кітабы болса, шетіне белгі соғады. 5-6 сынып оқушылары үшін сюжеттік және картиналық, тарихи тұлғаға сипаттама беретін үзінділер тандалып, оқиғаларды шиеленістіру және тұлғаландыру мақсатында қолданылады. Шығарманың игеруге қиындығы және көлемінің молдығы кедергі болған жағдайда мұғалім одан үзінділер алып, өз әңгімесінде пайдалуы мүмкін.

Көркем шығарманың мәтінін сабақта қолдануға дайындағанда қандай қысқартулар жасау, қалай байланыстыру қажеттігі үнемі ойда болуы тиіс.

Көркем шығарманың үзіндісін оқу немесе әңгімелеу тым ұзаққа созылып кетсе, ол оқушыларды негізгі идеядан ауытқытады. Сондықтан үзінділер барынша қысқа болтаны жөн.

Оқушыларға әдебиет пәні сабағынан белгілі кітаптарды қолданудың да маңызы зор. Мысалы, Шоқанның Қашқарияға сапарын әңгімелеуде мұғалім С. Мұқановтың "Аққан жұлдыз" диалогиясынан үзінділер келтіруі сабақты кызықты ете түседі. Сол сиякты "Ежелгі Үндістан" тақырыбында Р. Киплингтың "Маугли" повесіндегі табиғат көріністерін қолдануға болады.

Мұғалім сабақ үстінде көркем кітапты дәйексөз келтіруге немесе жеке үзінділерін әңгімелеп беруге пайдаланады (әдеби безендіру ретінде). Кітап сюжетіне тоқталмас бұрын мұғалім кітап авторын таныстырып, қажет болған жағдайда кітаптың қысқаша мазмұнын баяндайды. Содан соңғы кезекте оқушыларга сұраулар мен тапсырмалар беріп, әңгіме жүргізеді. Одан әрі қарай көркем шығарма үзіндісін қайталау және оқушылар білімін тексеру жүйесіне өтеді.

Көркем сөз ескерткіштсрінің қатарында аңыз, ертегі, шешендік сөздер, мақал-мәтел, жаңылтпаш, жұмбақтар сияқты ауыз әдебиеті жанрларын да атауға болады. "Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі келеді", "Абысын тәту болса, ас көп, ағайын тату болса, ат көп" деген мақалдардың ынтымаққа шақырған идеясын оқушылар аңғара білуі керек.

Оқушылардың тарих сабағында кітаптарды қолдануының да тәсілдері көп. Ол ең алдымен кітап үзінділерін тарихи білім көзі ретінде пайдаланудан туындайды.

Сабақ үстінде оқушылардың кітап үзінділерін пайдалануына қойылатын талап, мәтінді дауыс ырғағын реттеп, көркем оқи алу, оқығанда асықпай, дауыстап (бірақ бақырмай) оқу керек. Дауыс қуаты сыныптың көлемімен үйлесксні жөн. Оқу барысында бірыңғай ырғақта емес, дыбыс жиілігін өзгертіп, үзіліспен, әрбір тыныс белгісіне мән беріп оқу керек. Әрине, үзілістер қисынды бөлшектеу және тындаушылардың материалды игеруі үшін жасалатындығы әрдайым естен шықпауы тиіс.

Оқушылар тарихи шығарманы тарих ғылымы позициясы тұрғысынан талдайды; пікір жазады, кітап мәтінімен дербес жұмыс жүргізеді, мысалдар тандап, андатпа құрастырады. Аңдатпада мыналар ескерілуі тиіс:

1) Шығармада көрініс тапқан дәуір, құбылыс;

2) Шығармадағы ең маңызды және жарқын оқиға;

3) Тарихи және типтік кейіпкерлер, олардың арасындағы қарама-қайшылықтар;

4) Автордың суреттеген оқиғаға және кейіпкерлерге көзқарасы;

5) Кітап туралы жеке өз пікірің? Сенің ойыңша кітаптың басты көркемдік құндылығы неде?

6) Оқырман шығармадан не біледі?

Сол сияқты кітаппен жұмыс істеуге арналған арнайы жаднамалардың бірі мынадай:

1) Кітап өзіңнің жеке меншігің болса, онда оны қолыңа карандаш алып оқы. Қызықты немесе күмәнданған тұсқа ұқыпты түрде белгі сал;

2) Жылдам, бірақ ыждаһатпен оқы;

3) Кітапты оқып болып, оның негізгі идеясы, онда жазылған оқиғалар, деректер туралы ойла.

Оқыған кітаптың маңызы, артықшылығы мен кемшілігі туралы жазбаша белгі жаса.

Оқушылар барлық кезге бірдей көсемсөздік және көркем әдебиетке сын көзімен қарай бермейді. Соңдықтан сабақ барысында I. Есенберлиннің "Қаһар" романы мен Е. Бекмахановтың монографиясындағы Кенесары Қасымұлы бейнесін салыстыру сияқты тәсілдерді де қолданудың манызы зор.

Оқушыларға сезімдік-адамгершілік ықпал жасау

Адамгершілік тәрбие. Оқушыларға адамгершілік тербие беруде көркем шығарманың маңызы зор. Тарихи тұлғалардың түрлі қылығын таныған оқушылар өзін оның орнына қойып, кейіпкердің ахуалын бастан кешкендей болады. Сондай сүйікті кейіпкердің бірі — Ежелғі Римдегі құлдар көтерілісінің көсемі гладиатор Спартак. P. Джованьолидің "Спартак" романынан үзінді келтіре отырып, оның ерлікке, қайсарлыққа, сонымен бірге биік адашершілік мұраттарға толы тұлғасы арқылы окушыларды" нәзік сезімдерін оятып, тербие міндеттсрін іске асыруға болады.

Тәрбиелеу және оқыту мақсаттарын іске асыру үшін қайталау сабақтарында көркем-тарихи кітаптарды кеңінен қолдану тиімді. Мысалы, отандық тарихтағы отаршылдыкқа қарсы үлт-азаттық күрес тақырыбын қайталағанда мынадай бетлетристикалық еңбектерді қолдануға болады:

1) Жоңғар басқыншыларына қарсы күрес (Қ. Жұмаділов. "Дарабоз");

2) Патшалық Ресей отаршылдығына қарсы күрес (I. Есенберлин. "Қаһар");

3) Қоқаңдықтарға қарсы күрсс (3. Шүкіров. "Жанқожа").

Мәтінді жаттап алудың тәртібі оқушылар жақсы меңгеруі тиіс. Есте сақтаудың негізі - ойлау болғандықтан, алдымен мәтінді толығымен, кейін азатжолдар бойынша оқып, негізгі мәнін түсініп алу керек. Талдау санадағы түсініктер мен бейнелерді қалпына келтіруте көмектеседі. Мағыналық байланыстарды нығайту үшін тұтас мәтінді бірнеше беліктерге боліп, жатталатын негізгі ұғымдарға баса мән бері, оларды бір – бірімен байланыстыру, салыстыру керек.Түсінікті нәрсе тез әрі жеңіл есте сақталады.
Қайталау және бекіту сұрақтары
1. Тарих сабағында көркем шығармаларды қолданудың қандай маңызы бар?

2. Көркем шығармаларды қалай топтастыруға болады?

3. Көркем шығармалармен жұмыс істеудің қандай әсдістермен түрлерін білесін?

4. Көркем шығармалардың қандай тәрбиелік ықпалы бар?

1) Көркем шығарма – тарихи кезеңнің әдеьи дерегі;

2) Тарихи беллетристика және тарихи шындық;

3) Тарих сабағында көркем шығармалармен жұмыс істеу әдістері;

4) Көркем шығармалардың тәрбиелік міндетері;

5) I. Есенберлиннің тарихи романдары – аса құнды әдеби дерек.

1) Семинар, зерханалық сабақтар, мектеп дәрісі;

2) Баяндамалар мен рефераттар;

3) Оқытудың эвристикалық түрлері;

4) Ықпалдастыру сабақ. Байқаулар.
Семинар, зертханалық сабақтар, мектеп дәрісі

Семинар – жоғарғы сыныптар арасында кең тараған оқу түрі. Оқудың бұл түрі оқушылардың диалогтық сөйлеуін дамытуға көмектесіп, түпдернктермен дербес жұмыс істей алуын қалыптастырады. Әдетте, семинарлар тұтастай жаңа материалды оқып – үйренуге арналады. Мұғалім бір апта бұрын семинардың тақырыбың, жоспарын, қаралатын мәселелер мен әдебиеттер тізімін хабарлайд. Қабілетті окушыларға күрделі мәселелерді ұсынып, қысқа хабарлама дайындауға тапсырма береді. Хабарламалар тыңдалып, талқылау біткен соң мұғалім басты мәселелерді қорытып, оқушылардың еңбегін бағалайды.

Зертханалық сабақтар – окушылардың алған білімдерін қолдану икемділігі дағдыларын қалыптастыруға арналады. Бұл сабақ түрі негізінен оқушылар үшін жаңа білім көзін игнруге арналады.

Дәрістер – мұғалімдер соңғы уақытта жоғары сыныптарда дәріс оқуға әуестеніп алды. Дегенмен, әдістеме ғылымы классиктерінің мектеп дәрісі – мазмұндау нысаны емес, тарих сабағының бір түрі, оны жүргізүдің ерекше әдісі деген тұжырымы естен шықпауы керек. Сондықтан мектеп дәрісі ерекше әдістемені қажет етеді. Өйткені айтылғанды жазып отыру үшін дәріс тындау нәтиже бермейді. Дәріс барысында кітап оқығанда және кітапты конспектілегенде атқарылатын жұмыстар жасалуы тиіс. Дәрістің мақсаты – тыңдау, талдау, басты мәселені бөліп алу, конспектілеу ептілігін дамыту. Сол үшін бастапқы кезде окушыларды тарих оқулығын конспектілеуге үйрету қажет.

Келесі кезекте оқушыларды ауызша сөзді конспектілеуге үйретуге болады. Түсіндірудің алдында мұғалім оқушыларға түсінікті және жазбаларының бірізді болуы үшін қысқаша жоспарды айтып жаздырады. Материалдың белгілі бір бөлігін баяндаған мұғалім окушылардың қатысуымен негізгі ойды айқындайды, жазатын мәтіннің нобайын жасайды. Материалды баяндау барысында окушылардың жазу жылдамдығын қадағалау қажет. Оқушылардың қалай жазып отырғанын да әр кез қадағалау орынды, қажет болса жазған мәтінін оқыту, қатесі болса түзету, тіпті жазу барысында қандай сөздерді қысқартуға болатындығы ескертіледі. Олар келесі сабақта өз жазбаларын оқи отырып, басты мәселенің қайсысы назардаң тыс қалғандығын, екінші кезектегі қандай деректерді жазбай қоюға болатындығын көз жеткізеді. Мазмұны және диктантикалық міндетіне байланысты мектеп лекциясы мынадай түрге бөлінеді. 1) курс бөлімінің негізгі мәселелерімен алғаш рет таныстыратын кіріспе лекция; 2) теориялық материал және негізгі деректерді қамтитын тақырыптық дәріс; 3) тарих курсы бойынша негізгі мәселелерді оқушылардың жадында жаңғыртатын қайталау- жинақтау дәрісі. Кейде дәріс мазмұны оны таңдау барысында жаңа тарихи деректер, жаңа ұғымдар мен есімдерді арнайы кестеге енгізіп отыруға

мүмкіндік береді.
Баяндамалар мен рефераттар
Баяндама. Оқушылардың баяндамасымен нақты бір тақырып бойынша жоспарластырып өткізген орынды.Осындай жағдайда баяндамашылар тобының жұмысқа отрақ қызығушылығын артады және ол баяндамалар сынып оқушылары арасында белсенді түрде талқыланатын болады.

Баяндамен жұмыс жүргізуге арналған жаднамен оқушылар орта буын сыныптарында танысады. Оның мазмұны мынандай:

1) берілген тақырып бойынша оқулық материалдарымен таныс;

2) әңгіменің жоспарын жаса;

3) тақырып бойынша қосымша әдебиеттер іздертір;

4) баяндамаға көрнекті материалдарды, диафильм акдрларын, картина т.б. пайдалан;

5) жасаған қортындыңыңның келтірілген дерекке сәйкестілігін тексер;

6) баяндама алдында тақтаға тақырыптың жоспарын , әдебиеттерін жазып , қажетті , диаграмма , кестелерінді іліп қой;

7) сөйлеген кезіңде сөзіңнің дұрыстығын қадағала;

8) тақырыптын мазмұның баяндаудан ауытқырмай көрнекті құралдарды пайдалана біл .

Аяқталған реферат белгілі бір тақырыптағы хабарлама болып шығады, оқушы оны дайындауда мектепте алған білімдерді, іскерлігі мен дағдыларын қолданады.

Мектеп практикасында бітіру емтиханында реферат қорғаудың біршама тәжерибиесі жинақталған. Мұндай рефераттарға мынандай талаптар қойылады:

1) реферат оқушының тарихтан басқа да қоғамдық пәндерден білімін танытуы керек;

2) реыератта ғылыми әдебиеттпен жұмыс істеу дағдысы танылуы тиіс. Оқушы ең кемі бес түпдеректі оқып үйренуі керек;

3) рефератты безендіру дерек көзіне сілтеме жасаудың және библиографиялық талабына сай безендірілуі керек;

4) оқушы рефератпен жұмыс барысында мұғалімнен, ктапханашыдан кеңес алуға құқылы, ол кенес жөнінде қосымшада хабарлануы тиіс;

5) қосымша бөлімде автор рефератпен жұмыс барысында кездескен қиындықтарды қалай жеңгендігі, алған өнеге- тәлім туралы айтуы тиіс;

6) рефераттың тезистерін автор алдын ала қорғау ретінде емтихан комиссиясының мүшелері қатысқан қортынды мәслихатта баяндайды және рефераттың соңғы нұсқасын дайындағанда автор емтихан комиссиясы мүшелерінің ескертпелерін ескеруге міндетті.

Оқытудың эвристикалық түрлері
Сабақ-ойталастар.Пікірталас. Жоғарғы буын оқушыларымен мұғалім ХХ ғасыр басындағы Қазақстанның саяси- әлеуметтік дамуы деген тақырыпта ойталас- сабақ дайындап, өткізе алады. Онда мұғалім Қазақстанда саяси қозғалыстардың дамуына кімдердің ықпалы күшті болады: ұлттық демократтар ма, әлде социал- демократтар ма? Өз жауабынды негізде деген мәселені алға тартады.

Ойталастың алдында оқушылар оны жүргізудің тәртібімен танысады. Ол тәртіптің негізгілері мынадай: ең басты нені дәлелдейтініңді біл; ең мықты дәлел нақты дерек; қисынды және сабақтастықпен сөйле; өзің жақсы білетініңді ғана айт; қарсыласыңды құрметте және оның ойын бұрмалама; өзіңе және дауыс көтерме.

Пікірталастағы мұғалімнің рөлі пікірталасты ұйымдастырып, оны бағыттап, өз пікірін күтеп таңбай, оқушылардың еркін пікір айтып, қорытынды жасауына жағдай туғызу болмақ. Ал оқушылар пікірталас барысында тарихшылардың еңбегімен танысып, қажетті дәйексөздер жинақтап, дерексөздерін зерттейді.

Баламалы жағдай. Ойталас- сабақта нақты өмір сүріп тұрған тарихи шындыққа баламалы жағдайды үлгілеуге және оны талқылауға болады. Баламалы жағдайға талдау жасауда оқушылар мынандай жаднаманы пайдаланады.

1) ұсынылған әрбір дамуы жолының мәнін анықта;

2) олардың тарихи шарттылығын айқында;

3) оларға өз көзқарасыңды анықта;

4) таңдалған даму жолының артықшылықтары мен кемшіліктерін түсіндір;

5) жоққа шығарған таңдауды бағала;

6) жасалған таңдауды бағала.

«Қазақ жеріні» Ресей қол астына өте бастаудың тақырыбында баламалы жағдай тәсілін қолдануға болады. Бұл сабақта Ресейге қосылу жөнінде екі түрлі қарама- қарсы көзқарасты ұстанған Әбілхайыр хан мен Барақ сұлтан бастаған екі саяси күш- сынып оқушыларының екі командасын құрайды. Олар өз көзқарастарын дәлелдеу үшін ғылыми деректерге, батыл болжамдарға жүгінеді.

Пікірталаспен бірге диспут- диалог түріндегі тәсілді қолданудың дидактикалық жемісі мол. Бұл тәсілде тарихи тұлғалардың ойталас-диалогы көрініс табады. Мысалы, М. Шоқай- А.Ф. Керенский, А. Байтұрсынов- В.И.Ленин, Ә. Бөкейхан- Ә. Жангелдин, Т. Рысқұлов- И. В. Сталин арасындағы ойталас- диалогтар.
Ықпалдастық сабақ, байқаулар
Пәнаралық сабақ. Тақырыптары тарих, география, әдебиет, адам және қоғам пәндерімен тығыз байланысты сабақты ықпалдастық деп айтамыз. Ол әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, бір сабақты тарих пәні мұғалімі бастап, өз кезегінде оны әдебиетші мұғалім жалғастырады да оқушылар өз хабарламаларында бірін- бірі толықтырады. Осы тәсілмен ХҮІІ ғасырдағы Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы саяси- эканомикалық байланыстар өз кезегінде М. Мағауиннің «Аласпыран» диалогиясындағы көркем образдарымен ұштасады.

Мысалы, А. Құнанбаевтың шығармашылығын оқып үйренгенде ықпалдастық сабақ түрін қолдануға болады. Болашақ тарихшы Абайдын өміріндегі маңызды оқиғаларға тоқталса, әдебиетші М. Әуезовтың Абай жолы эпопеясы мен оның өмірбаянын салыстыра әнгімелейді, ал болашақ суретші ұлы ақынның суреттері мен мүсіндерінің бейнелеу ерекшеліктерін тілге тиек етсе, орыс тілі бойынша аударма еңбектерге сипаттама беріледі.

Тарих пәні бойынша бір күнде бірнеше сабақ өткізу тәсілін де қолдануға болады. Онда сабақтар дәріс, жаңа материалды игерудегі оқушылардын дербес жұмысы, пактикалық сабақ болып түрленуі мүмкін. Бұл тәсілдін кемшілігі- сабақ кестесінде тұрақсыздық туғызады.

Блогтық немесе тақырыптық оқуды арнайы жоспар бойынша түрлі сабақ формаларын блогқа біріктірік жүргізуі. Ол көбінесе тарихи мазмұны ұқсас тақырыптарды 6-10 сағатқа топтастыру арқылы іске алады.

Жинақтау- сабақты орта буын оқушылары арасында жоғарғы сынып оқушылары жүргізе алады. Бұндай топтық әңгімелесуге жоғары сынып оқушылары қызығушылықпен және жаупкершілікпен дайындалады тіпті сабқта оларға оқушылардың білімін бағалауды да сеніп тапсыруға болада, тек қорытынды бағаны блог бағасын ескеріп қою керек.

Оқудың сынықтық жүйесі соңғы кезде мектеп практикасында кен қолданыс табуда. Сабаққа белсенді қатысатын оқушылар автоматты түрде сынақталады. Тек білімінде оқулықтар байқалп, оны жоюға тиісті оқушылар ғана сынақ тапсырады сынақталған оқушылар арасынан мұғалімге көмекшілер тағайындауға болады. Мұғалім оларға сынақты өткізудің сұрақтарымен тапсырмаларың береді немее оны оқушылардың өдері дайындайды. Соңғы жағдайда мұғалім ол сұрақтар мен тапсырмаларды қарап шығып, түзету енгізеді.

Жоғарғы сынып оқушыларына тарих пәнін оқыту оқу әрекетін ұйымдастыру мен оны өткізу әдістерінің көп түрлілігін қажет етеді. Сондықтан олармен жұмыс жүргізетін пән мұғалімнің теориалық, әдістемелік және дикдактикалық дайындығы жоғары деңгейде болуы тиіс.