Тарихты оқыту әдістемесі

Жоғары оку орындарының тарих мамандығының студенттеріне арналған оқу-әдістемелік оқу құралы

Павлодар

Кереку

КБЖ 74.266.3

Т21
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің колледжінің оқу-әдістемелік кеңесімен

басуға ұсынылды

Пікірсарапшы

тарих ғылымдарының кандидаты К. К. Батталов

Т21 Тарихты оқыту әдістемесі : Жоғары оку орындарының тарих

мамандығының студенттеріне арналған оқу-әдістемелік оқу құралы

/ құраст. Г. С. Кизатова. – Павлодар : Кереку, 2011. – 33 б.

КБЖ 74.266.3

© Кизатова Г. С., 2011

© С. Торайғыров атындағы ПМУ, 2011

Оқу құралы тарих пәнін оқытудың негізгі мәселелерін қамтиды. Мұғалімдер мен әдіскерлердің ұзақ жылғы бай тәжірибесіне сүйеніп, тарихи білім мазмұнынын игерудің дәстүрлі әдіс, тәсілдері мен қазіргі заманғы сабақ техналогиясы тұтас бірлікте қарастырылады.

Тарихи білім мазмұнының күрделі өзгеріске түсуі оны оқытудың әдіс, тәсілдерін де жанартуды қажет етеді. Осы мақсатқа сәйкес оқу құралының бөлімдерін,тақырыптарын жаңа мазмұнмен байытуда педагогика мен психалогия ғылымындағы концептуалдық жаңа бағыттар, идеялар басшылыққа алынды. Бұл жағдай оқу құралына теориялық сипат береді.

Тарихты оқытудың әдістемесі пені бойынша қазақ тілінде жоқары оқу орындарына арналған оқу-әдістемелік кешен осы кезгедейін жасала қойған жоқ. Оқу процессінде пәнді жетік игеру үшін дайндалған осы оқу құралы аталған оқу-әдістемелік кешеннің алғашқы теориалық бөлігі. Алдағы уақытта тарихты оқытудың әдістемелік, практикалық сипаттағы көмекші құралдары жарық көретін болады.

Автор осы оқу құралы жоғары оқу орындарында білікті тарихшы-мұғалімдер дайындауға көмек жасайды деп үміт артады.

1 Тарихты оқыту әдістемесінің дамуы мен қалыптасуы
1.1 Тарихты оқытудың әдістемесі-педагогикалық пән

Мазмұны:

1) Тарихты оқыту әдістемесі пәні;

2) Тарихты оқыту әдістемесі пәнінің міндеттері мен негізгі факторлары;

3) Тарихты оқытудағы әдістеменің орны мен рөлі.

Әдістеме дегеніміз- "Методика" сөзі ежелгі грек тілінен аударғанда-"таным тәсілі", "зерттеу жолы" деген ұғымдарды береді.Әдіс дегеніміз-нақты міндетті шешудің,әлдебір мақсатқа жетудің тәсілі. Сонда, әдістеме бұл әдістер жиынтығы,кешені. Тарихиты оқыту әдістемесі-тарихты оқытудың міндеттері,мазмұны және әдіс-тәсілдері туралы педагогикалық ғылымдардың бір саласы.Ол тиімділігі мен сапасын арттыру мақсатында тарихты оқыту процесінің заңдылығын зерттеу және оқып-үйоенуге арналады. Сонымен әдістеме оқу процесін ұйымдастыру мен оның негізгі факторларын жетілдіруге бағытталады.

XX ғасырдың басындағы көрнекі әдіскер К. А. Иванов әдістеменің маңызды міңдеттері деп сол ғылымды оқу пәні ретінде жақсы жолқа қоюға алып баратын оқытудың айқындау, бағалау, бейнелеу тәсілдерін атайды. Әдістеме тарихты қалай оқыту мәселесін қарастырады және зерттейді.

Осылайша әдістеме пәні- педагогикалық процесс, мұғалімнің тарихты оқытуы, оқушының тарихты оқуы. Ал әдістеменің нысаны- оқытудың әдістері, мазмұны, ұйымдастырылуы және түрлері.

Тарихты оқыту - өзара байланыста және үнемі қозғалыста болатын құрауыштардың басын біріктіретін өте күрделі процесс. Ол оқыту мақсаты ►оның мазмұны ►білім беру жәме оны игеруге басшылық жасау ►оқушылардың оқу әрекеті ►оқыту нәтижесі деген тізбекті құрайды. Оқыту процесіндегі қозғалыс оның ішкі қайшылықтарын жою барысында іске асады. Ол қайшылықтар оқыту мақсаты мен қол жеткен нәтиже арасында, қолданылуы жоспарластырылған және нақты қолданылған оқыту құралдары мен әдістсрінің арасында пайда болады.

Тарихты оқыту әдістемесі тарих ғылымдарымен бірге философия, әлеуметтану, мәдениеттану, педагогика, психологая, дидактика талаптары логика сияқты ғылым салаларымен де тығыз байланысты дамиды. Бұл салалардың материалдарын пайдалану шығармашылық сипат алады, өйткені әдістеме пәні оларды тарихты оқыту пронесін жетілдіру мақсатында қорытып, жаңгыртып пайдаланады.

Мұғалім мен оқушының оқу процесі күрделі және көп қырлы болып келеді. Оның тиімділігі оқушы әрекетінің сипатымен айқындалады. Мүғалім өз пәнін қаншалықты жетік білгенімен оқушылардың қызығушылығын оятып, шығармашылық әрекетін ұйымдастыра алмаса, айтарлықтай табысқа жете алмайды.

Өмірде нашар мұғалімдерді көп кездестіреміз, олардың пайда болуы өз пәнін жетік білмеуіне байланысты емес, ең бастысы олар өз білімдерін өзгелерге оңай жолмен түсіндіре алмайды. Өйткені, олар оқушыларға тарихи материалды баяндаудың әдістемелік негіздерімен таныс емес, тіпті пәннің әдістемесінен жеткілікті хабары жоқ. Сондықтан пәннің әдістемесін не үшін оқытамын? Қалай оқытамын? Немен оқытамын? деген сұрақтарға жауап тақырыпта басты назарда болуы тиіс.

Қазіргі кезенде тарихи білім берудің мақсаттары былай айкындалған:

• 
  оқушылардың ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін адамзаттың тарихи даму жолы туралы тарихи білімдерді игеруі;
  
• 
  тарихи білім негізінде оқиғалар мен өмірлік құбылыстарды ой елегінен откізе алу қабілетін дамыту;
  
• 
  отансүйгіштік, тарихи тәжірибе, гуманизм идеялары негізінде оқушылардың рухани құндылық бағдарлары мен көзқарасын қалыптастыру;
  
• 
  халықтардың тарихы мен мәдениетіне қызығушылық пен құрметін дамыту.
  

- ұлттық және жалпыадамзатгық құндылықтарды құрметтейтін, табиғаттаң, мәдениеттің және қоршаған ортаның байланыстарын қорғау қажеттілігін сезіне білетін отансүйгіш азамат тәрбиелеу;

• 
  оқушыларды қоғам мен адамзаттың ежелгісімен, бүгінімен таныстырып, оларды өткен бабалардың әлеуметтік, адамгершілік тәлім-тәрбиесін ұғынуға бейімдеу;
  
• 
  қазіргі қоғамға кіріккен және оны жегілдіруге ұмтылатын тұлға қалыптастыру;
  
• 
  тұлғаны ұлттық және әлемдік мәдениетке кіріктіруге бейімдеу;
  
• 
  әр түрлі көзқарастар жүйесін есепке ала отырып, оқушылардың пікірлер мен көзқарастарды еркін тандау құқын қорғауын қамтамасыз ету, гуманистік және демократиялық құндылықтарға бағыттау;
  

• 
  белгілі бір жастағы оқушылардың тарих пәні бойынша білім мен дағды денгейін анықтау
  
• 
  сынып, курс, бөлім және тақырып бойынша оқытудың мақсатын нақтылауға;
  
• 
  оқу процесінің әртүрлі кезеңдеріндегі жұмыс тиімділігін анықтап, оқыту міндетін нақтылауға;
  

ұштастыруға;

- тест, қисынды тапсырмалар және тірек сигналдарды қолданып, конспект дайындауға;

- оқытудың барынша тиімді әдістері, түрлері мен құралдарын қолдануға;

- оқыту нәтижелерін алдын ала болжап, педагогикалық әрекетке түзету енгізіп отыруға мүмкіндік беруімен бағаланады.

Тарихты окыту әдістемесі өзге ғылымдармен, әсіресе оқытудын мазмұнын талдап жасайтын базалық тарих ғылымымен тығыз байланысты. Әдістеменің мақсаты - тарих ғылымының негізгі мәліметтерін таңдап алып, оны дидактикалық өңдеуден өткізіп, бейімдеп, мектеп курсының мазмұнына енгізу

Тандап алу оқушылардың танымдылық мүмкіндігін ескере отырып жүргізіледі. Оларды анықтауда психология ғылымының жетістіктеріне сүйенеміз. Бұл ғылым окушылар танымы мен танымдык әрекетінің ерекшеліктерін ашуға көмектеседі. Онын үстіне тарихты оқыту процесіне талдау жасағанда бірқатар психологиялык және педагогикалык зерітеу тәсілдері де қолданылады. Әдістеме пәні окытудың бір саласы ретінде педагогикамен де тығыз байланысты. Педагогика - окыту, ғылыми зерттеу әдістемесі мен тәрбие мақсатын айқындайды. Осы әдістер мен мақсаттарды негізге алып, әдістеме оқу процесіне де, ғылыми зерттеуге де нақты тарихи мазмұн береді.

Ғылыми - зерттеу әдістері деп зерттеудің педагогикалык бақылауды және қалыптастырушы эксперименттің (эксперименттік сабак) мақсаты, міндеттері мен болжамын анықтауды айтамыз. Латын тіліндегі "эксиериментум" сөзі тәжірибе, сынақ дегенді біддіреді. Мұндай тәжірибелер белгілі бір оқытудың факторы және жағдайының әрекеті нәтижесінде пайда болады.

Педагогикалық бакылау- оқу процесіне ықпал жасамай, тарихты оқыту практикасын зерттеу дегенді білдіреді. Зерттеуші тарих сабақтарына қатысып, оны талдайды, оқушыларға сұрақ қою мен тесті өткізіп, мұғалімдердің ашық сабақтарының хабарламаларын тексеріп, пән бірлестіктерінің озат тәжірибені жинақтаған материалдарымен танысады.

Қалыптастырушы эксперимент жасаушының оқу процесіне белсене араласуын қарастырады. Мұндай эксперименттің міндетті қүрамы - дәлелге негізделген, бірақ міндетті түрде тексеруді кажет ететін болжанған нетиже, болжал болмақ. Болжал мына сұлба бойынша қалыптасады: оң нәтижеге қол жеткізуге бола ма, егер: а) мазмұнды, материалды баяндаудың бірізділігін өзгертсе; ә) оқытудың жаңа құралдарын, материалды баяндаудың жаңа тәсілін қолданса; б) таным әрекетін баскаша ұйымдастырса. Болжал іс жүзінде тиісті жағдайлар мен әдістер арқылы тексеріледі.

Эксперимент жасаушы ең алдымен зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сай әдістемелік талдама жасайды, содан кейін оның тиімділігін оқыту барысында тексереді.

- сол дәуірдің негзгі, барынша түрпаттық деректері мен оқиғаларын қамтуы тиіс;

- бағдарламалық материалмен тығыз байланыста болып, тарихи білімінің өзектілігін арттыруға ықпал жасауы керек;

- мазмұны мен көлемі оқушыларға ауырлық түсірмеуі тиіс; тарихи құбылыс, оқиға туралы оқушылардың білімін нақтылап терендететіндей құжат мазмұнында түрмыстық және сюжеттік нақтылық болуы; оқушыларға белгілі бір сезімдік ықпал жасауы тиіс.

Оқушылардың құжатпен жұмыс жүргізуі оларды жасына, танымдық мұмкіндігіне және дайындық деңгейіне қарай күрделене берсді. 5-6 сьптығарда баяндау - суреттеу сипатындағы қарапайым материалдар пайдаланылады; оның көлемі 10-15 жолдан аспауы тиіс; ал 7-8 сыныптарда талдау жасалатын заңдық және шаруашылық құжаттардың саны арта түседі; 9-11 сыныптарда саяси бағдарламалық құжаттар кеңінен қамтылады.

Құжаттармен жұмыс істеуге үйрету мынадай кезендерден тұрады:

1) Мұғалім кұжатты талдаудың үлгісін береді;

2) Оқушылар мұғалімнің көмегімен құжатты талдайды;

3) Мұғалімнің жетекшілігімен жеке дербес жұмыс жүргізеді;

Құжатты өз бетінше сынынта және үйде оқып үйренеді. Мұғалім сыныпта оқушыларды кұжатпен таныстырып, тапсырманың мазмұнымен хабардар етеді. Оқушылар үйде құжат негізінде қысқа хабарлама, суреттеме дайындап, оқулықтың мәтіні, безендіру бойынша шығармашылық мазмұндама дайындайды. Әрине дербес жұмыс жасау үшін құжат барлык оқушыға жеткілікті болуы керек.

Құжаттармен жұмыс жүргізу мынадай дағдыларды да меңіеруді талап етеді; құжатты оқып әңгімелеу және ол бойынша жоспар кұру, құжатты дербес талдап. ол бойынша сұрақтарға жауап беру; бірін-бірі толықтыратын ұқсас кұжаттарды салыстыра талдау; құжатқа сыни баға беру. Осы дағдылардың барысында оқушыларға кұжаттағы қисындық түйінді, негізгі идеяны анықтап, белгілі бір ережелерге дәлел тауып үйренеді. Мұғалім оқушыларға "бұл туралы кұжатта не жазылғанын оқындар", "кұжат мәтіні негізінде.....дәлелде", "өз пікірінді құжат негізінде тиянақта" деген мазмұнда тапсырма береді.

Мұғалім сабақтағы қысқаша кіріспе сөзінде бұндай еңбекпен жұмыс жасаудың міндеттеріне тоқталады. Онда құжапың жасалған уақыты, мақсаты мен міндеттері, қысқаша сипаты антылады. Одан әрі еңбектің құрылымы, негізгі идеясы сөз болып, тарихи оқиғалар мен құбылыстарға баға берудегі маңызына тоқталады. Алғашқы ксзде бүкіл сынып ғылыми еңбекті термин, ұғымдардың сөздігін жасай отырып түсіндіру арқылы оқиды. Мұғалім мәтін бойынша сұрақтар дайындайды. Кейін тек күрделі мәтіндер түсіндіріліп, өзгесі оқушылардың өздігінен оқуына беріледі. Олар мәтіннен негізгі идеяны тауып, оған сипаттама беруге тырысады.

Мұғалімнің тапсырмасымен оқушылар жай жоспардан күрделі жоспар жасауға, одан әрі еңбектің қисындык күретамыры тесис жасауға ауысады. Тезис - дерек көзіне ешқандай сілтеме, түсіндірме, безендірме жасалмай баяндалған қысқаша негізгі мазмұн. Тезисте жалпы ой желісі басым болады. Алғашқы кезде оқушылар мұғалімнің көмегімен, кейін дербес жағдайда еңбектің тезисін дайындайды. Бір құжатың негізінде олар тезис дайындап, конспект жасауға үйренеді.

Конспектілеу - мәтіннің ең маңызды жағдайларын барынша қыска етіп жазбаша баяндау. Оқушылар құжаттың жоспары қалай жасалып, ол қалай тезиске айналып, сонымен деректер және үлгілермен қалай толықтырылғанын (конспектіге айналғанын) жетік білуі тиіс. Конспектілеу арқылы жинақталған білім баяндама, реферат дайындағанда пайдаланылады.

Конспект дайындауға байланысты түрлі жаднама бар. Солардың бірі мынадай:

Оқушылар осылайша құжаттарды тұтастай немесе фрагменг түрінде конспектілеуді, сол бойынша тарихи тұлғалар, оқиғалар мен құбылыстарға баға беріп, құжатпен дербес, шығармашылық жұмыс жасауға үйренеді.

1. 
   Тарихи құжат деген не? Оның қандай түрлерін білесіз?
   
2. 
   Тарихи құжаттармен жұмысты қалай үйымдастыруға болады?
   
3. 
   Құжаттар мен дереккөздерін қалай конспектілеуге болады?
   
4. 
   Тезис дегеніміз не? Ол қалай дайындалады?
   
5. 
   Оқулық пен хресгоматиядағы тарихи құжатты салыстыр.
   

1) Тарих сабағында оқунылардың құжаттар және дереккөздерімен жұмысын үйымдастыру;

2) Тарихи құжаттың конспектісін дайындау жолдары;

3) Құжаттар мен дереккөздерінін түрлеріне сипаттама;