Тау-кен өндірісінің негіздері дәрістер жинағы 1-тақырып кіріспе. Тау жыныстары туралы мәліметтер
жүктеу/скачать 4,95 Mb.
|
Дәрістер каз на печать 2
- Бұл бет үшін навигация:
- 5,5х5,1 2,5х2,5
- 5,5х4,6 2,9х1,7
- 5-тақырып ПАЙДАЛЫ КЕНОРЫНДАРЫН АШЫҚ ӘДІСПЕН ҚАЗЫП ӨНДІРУ
4.11-кесте. Caterpillar Inc. фирмасының жерасты істейтін тау-кен машиналары
4.11-кесте жалғасы
4.22-суретте, Польшаның BUMAR атты фирмасының LK-5 шақтылық жүк тиеу машинасы көрсетілген. Оның техникалық толық сипаттамасы 5.12-кестеде берілген. а) б)
4.22-сурет. LK5 шақтылық жүк тиеу машинасы: а) нақты көрінісі; б) жұмыс істеу схемасы (бұрылысы) 4.12-кесте. LK5 шақтылық жүк тиеу машинасының техникалық сипаттамасы
Тарау бойынша бақылау сұрақтары: 1. Пайдалы қазындыларды жерасты əдісімен игерудің қандай кезеңдері бар? 2. Кенорындарын ашушы оқпандардың орналасу орындары қалай таңдалынады? 3. Жатыстары күртқұлама кен шоғырлары қандай қазбалармен ашылады? 4. Қандай кен шоғырлары көлбеу оқпандармен ашылады? 5. Кенорындарын штольнялармен ашу сұлбалары қандай шарттарда қолданылады? 6. Дайындық қазбалары қандай мақсаттарда жүргізіледі? 7. Шахта алабының қандай негізгі элементтері бар? 8. Кенді кенорындарын тазарта қазуға қандай əдістермен дайындайды? 9. Пайдалы қазындылар кенорындарын игеру жүйелері деген қандай ұғым? 10. Кенорнын игеру жүйесін таңдау алуға қандай геологиялық жəне тау-кентехникалық шарттар əсер етеді? 11. Тазарта қазылған кеңістіктерді табиғи түрде тұрақтандыру əдісімен игеру жүйелерінің мəні неде? 12. Камералы-бағаналы игеру жүйесі қандай шарттарда қолданады? 13. Камералық игеру жүйесі қандай шарттарда қолданылады? 14. Кенорындарын жаппай опыра-құлата игеру жүйелері қандай шарттарда қолданылады? 15. Кен шоғырын қабаттап опыра игеру жүйесі қандай шарттарда қолданылады? 16. Тазарта қазылған кеңістікті жасанды əдіспен тұрақтандырып игеру жүйелері қандай шарттарда қолданылады? 17. Желілік кенорындарын жерасты əдісімен игеру үшін қандай игеру жүйелері қолданылады? 5-тақырып ПАЙДАЛЫ КЕНОРЫНДАРЫН АШЫҚ ӘДІСПЕН ҚАЗЫП ӨНДІРУ Дәріс жоспары: 1. Терминологиялық және тау-кен техникалық түсініктер. 2. Ашық игеру тәсілдерінің артықшылықтары мен кемшіліктері. 3. Ашық игеру жұмыстарының кезеңдері 4. Қазу жүйесі және оның элементтері. 1. Ашық тау-кен жұмыстары деп – көмір немесе басқа да пайдалы кендерді өндіру үшін жербетінен атқарылатын өндірістік үдірістердің кешенін айтады. Карьер деп – шаруашылық тұрғыдан пайдалы кенорнын ашық әдіспен өндіретін тау-кен кәсіпорнын атайды, ал техникалық тұрғыдан бұл кенорнын өндіруге қажетті ашық тау-кен үңгілері жиынтығы. Көмір карьерлерін әдетте тілме (разрез) деп атайды. Карьермен өндіру үшін бөлінген кенорны немесе оның бөлігі карьерлік алап немесе тілме алабы деп аталады. Карьерлік алаптың ауданы әдетте 0,5 тен 3,4 мың га –ға тең.Тау-кен кәсіпорны орналасқан жербетінің бөлігі жер иелігі деп аталады (1 – сурет). 1 – сурет Жер иелігіндегі карьердің негізгі объектілерінің орналасу схемасы: 1 - карьерлік алаб; 2 – бос жыныстар үйіндісі; 3 – теміржол станциясы; 4 – әкімшілік – тұрмыстық корпус; 5 – байыту фабрикасы; 6 – жериелігінің шегі. Карьер алаңының шекарасы болып карьердің жоғарғы және төменгі нұсқасымен өтетін бет есептеледі (2 – сурет). Жоғарғы нұсқа – карьер жағдауы сызығының жербетімен түйлісуі, ал төменгі нұсқа – карьер табанының тегіс бетімен түйлісуі, көбіне жазық болып келеді. Ашық қазу кезінде жазық қабатшаларға бөліп алады, оны жоғарыдан төмен жүргізеді жәнеде жоғарғы қабатша төменгісінен әрқашан алда болады. Сондықтан жұмыс жүргізу барысында карьер саты тәріздес қалыпқа келеді. Саты тәріздес жұмыс беткейі бар және өз алдына жеке қазу, тиеу, тасымалдау құралдарымен өндірілетін карьердегі тау-кен жыныстары қабатының бір бөлігі кемер деп аталады. Кемердің үстінің жазық беті кемердің алаңы деп аталады. Кемер кемершелерге бөлінуі мүмкін, яғни жеке қазу құралдарымен бірақ жалпы тасымалдау құралдарымен жабдықталған. 2 – сурет Карьердің кемерінің элементтері: 1 және 2 кемердің төменгі және жоғарғы алаңы; 3 және 5 жоғарғы және төменгі жиегі; 4 – қиябеті; 6 – кенжар; 7 – карьер жағдауы. Кемер жұмыстық және жұмыстан тыс деп бөлінеді.Жұмыстық кемерде бос жыныстар немесе пайдалы кендер қазылады. Кемердің төменгі (1) және жоғарғы (2) алаңшалары, қиябеті (3) және жиегі болады. Кемерді қазылған кеңістігі жағынан шектеп тұратын көлбеу жазықтық кемер қиябеті деп аталады. Кемер бетінің оның төменгі және жоғарғы алаңшаларымен қиылысу сызықтары жоғарғы (4) және төменгі (5) жиегі болып саналады. Кемер биіктігі жұмыс қауіпсіздігі, тау-кен жыныстарының физика-техникалық қасиеттеріне және қазып-тиеу құралының өлшемдеріне қатысты қабылданады. Көпшілік карьерлерде кемер биіктігі 10–15 м, кейбір жағдайда ол 20-40 метрге дейін барады. Жұмыстық кемердің қиябет бұрышы әдетте 650 – 800 -қа тең, ал жұмыстан тыс кемерлердікі 450–600 -қа дейін. Жұмыстық кемерді биіктігі бойынша шектейтін горизонталь жазықтықтар жоғарғы және төменгі алаңша деп аталады. Тау-кен жыныстарын қазып өндіру үшін керекті жабдық (бұрғылау станоктары,эксковатор, тасымалдау құралдары және т.б) орналасқан алаңшаны жұмыстық алаңша деп атайды. Әдетте олардың ені 40–70 м. Кемер ені А═10–20 метрге тең енбелермен бірінен кейінбірі өндіріледі. Енбенің дүмі кенжар деп аталады (6). Енбенің ұзындығы бойынша өздігімен ұсату және тасымалдау құралдары бар бөлігін блок деп атайды. Жербетінен карьердің табанына дейінгі кемердің жиектері мен алаңдарының жиынтығы – карьер жағдауы (7) деп аталады. Кемерде жұмыстық және жұмыстан тыс жағдау болады. Жоғарғы кемердің жоғарғы жиегі мен төменгі кемердің жиегін қосатын сызықпен горизонталь аралығы бұрышы жұмыстық немесе жұмыстан тыс жағдаудың қиябет бұрышы деп аталады. Көлденең қимасы трапеция тәріздес және біршама ұзындығы бар ашық тау-кен үңгісі оржол деп аталады. Жербеті мен карьердің жұмысшы кемерін жалғастыратын көлбеу траншея күрделі оржол деп аталады. Кемердегі алғашқы жұмыс алаңын құруға арналған горизонтальды оржолды тілме оржол дейді. Ашық қазу әдісімен табиғи жағдайда кездесетін әртүрлі қалыпта жататын қатты пайдалы кендерді қазып өндіреді. Ашық әдіспен игерілетін кенорындардың негізгі типі келесідей геометриялық белгілермен бөлінеді: кеншоғыры қалыңдығы мен құлау бұрышына байланысты. Пайдалы кеншоғырларын топтастыру (жіктеу) олардың құлау бұрышына байланысты қалыңдығы бойынша жүргізіледі. Сонымен қатар жазық және көлбеу кенорындары тік, ал құлама және күртқұлама кенорындары жазықтық қалыңдығы бойынша жіктеледі (1 – кесте). 1 – кесте Пайдалы кеншоғырларын топтастыру
Құлау бұрышы бойынша: 100 дейін – жазық және жайпақ, 100 – 300 – көлбеу, > 300 – құлама. Сонымен қатар шток тәрізді және сілемді кен денелері мен қатпар түріде кеншоғырлары болады. 2. Пайдалы кендерді ашық игерудің оларды жерастында игеруге қарағанда бірқатар артықшылықтары бар. Олар келесідей: 1. Өнімділігі жерасты шахтыларына қарағанда едәуір жоғары; 2. Жерасты тәсіліне қарағанда өзіндік құны біршама төмен; 3. Шахтымен өндірістік қуаты бірдей карьерлердің құрылысына кететін күрделі шығындар 1,5 – 2,5 есе аз. 4. Ағаштың шығынының аздығы 0,5 м3 1000 тоннағы, ал жерасты тәсілінде 20 - 25 м3. 5. Шахтыларға қарағанда карьерлерде жұмыс істеу қауіпсіздеу және тазалау. Ашық игеру тәсілдерінің кемшіліктері: климаттық жағдайға тәуелділігі, пайдалы кеннің едәуір мөлшерде құнарсыздануы. Карьерлер мен үйінділер жербетінің көп көлемін ауылшаруашылығына қолдануға қолайсыз етеді. 3. Пайдалы кенорындарын ашық игеру келесідей кезеңмен жүзеге асады: жербетін дайындау; кенорнын құрғату мен оны жербеті су ағысынан қорғау; кенорнын ашу; аршу және өндіру жұмыстары. 1. Жербетін дайындау кенорнын ашық игеру жұмыстарына кедергі келтіретін бөгеттерді алумен байланысты. Ол үшін мысалы ағаштарды кесу; су қоймаларын құрғату мен жербеті суын сарқу; карьер алаңындағы ғимараттар мен үймереттерді қирату; карьерге теміржолмен, жол тарту; қызметтік және өндірістік құрылыстар салу; кәсіпорынды элекрэнергиясымен және т.б. қамтамасыз ету. 2. Кенорнын құғатуды кемер қиябетінің тұрақтылығын және карьер жағдауының жылжуын алдын-алу, машина және тасымалдау құралдарына жақсы жағдай жасау мен еңбек жағдайын қауіпсіздендіру үшін жүргізеді. Құрғатудың екі түрі бар: алдын-ала және ағымдық. Біріншісі алғашқы кезекте алынатын алаңшаларды құрғату мен жерасты суы деңгейін төмендету үшін жүргізіледі. Ағымдық құрғатуға кенорнын қазып өндірумен бірдей жүзеге асады. Жерасты және жербетінен құрғату тәсілдері қолданылады. Жербетінен құрғату тәсілі егерде сулы горизонт немесе горизонт грунт сулары жербетіне жақын болса қолданылады. Су әкетілетін арықтар карьердің үш жағынан қамтыуы қажет. Су сужинаушы шұңқырға жиналып сорғышпен сорылады немесе өздігімен ағызылады. Егер сулы горизонт жербетінен терең орналасса, онда жерастылық құрғату тәсілі қолданылады: тақта бойымен дренаждық штректермен, сүзгіш төтелдер өтіледі. Штректер жер бетімен тауашарлар мен оқпандар арқылы жалғасады. Бұдан басқада арнайы тереңдікке арналған сорғыштармен жабдықталған суазайтқыш төтелдер қолданылады. Жоғарыда аталған жұмыстар кенорнын пайдалану кезеңінде де жүргізіледі. 3. Жербетін қалыпқа келтіру (рекультивация) ашық тау-кен жұмыстарын жүргізу кезінде бүлінген жербетін толық қалыпқа келтіру үшін атқарылатын тау-кен техникалық, инженерлік – құрлыстық, орман және ауылшаруашылық-тық жұмыстар жиынтығы. Қалыпқа келтіру жұмыстары екі кезеңмен жүзеге асады: тау-кен техникалық және биологиялық боп. Пайдалы кенорындарын ашық игеруде негізгі екі тәсіл бар: экскаваторлық және гидравликалық, көбіне экскаваторлық тәсіл қолданылады. Аршу жұмыстары деп – пайдалы кенді жауып тұрған бос жыныстарды алуды айтады. Аршу жұмыстары тілме оржолмен басталады. Аршу көлемі қазып өндірілетін тақталардың тереңдігіне байланысты. Абсолюттік және салыстырмалы аршу көлемі болып бөлінеді, олар аршу коэффициентін сипаттайды. Аршу коэффициенті дегеніміз – пайдалы кеннің бірлік көлемін (м3) қазып алу үшін карьер шегінде не одан тыс қашықтыққа қаншалықты бос жыныс көлемін тасымалдау керектігін көрсететін шама. Ашық тәсілмен өндіру кезінде өндірілген 1 т көмірдің өзіндік құнының жерастылықпен теңесу тереңдігі карьердің соңғы тереңдігі немесе ашық өндіру шекарасы болып саналады яғни аршу коэффициентінің соңғы шамасын сипаттайды. Тау-кен жұмыстарын өндіруге дайындау бұрғылап-ату тәсілімен немесе экскаватормен жүргізіледі. Атылғыш заттар ретінде аммонит қолданылады. Карьерлерде қолданылатын экскаваторлар: біршөмішті және көпожаулы болып бөлінеді. Көмірді қазып алу кезінде шөміш көлемі 2 ден 8 м3 дейін, ал аршу жұмыстарына шөміш көлемі 4 тен 25 м3 дейінгі экскаваторлар қолданылады. Карьерлерде тау-кен жыныстарын тасымалдау теміржол, автотрактор, конвейер және гидравлика көмегімен жүзеге асады. Вагондардың үш түрі қолданылады: өздігінен төгетін (думпкарлар), дондық тиегіш (хопперлер) және бітеу кузовты (гондолдар). Үйінді деп – бос жыныстарды жоспарлы түрде жинауды айтады. Үйінділер ішкі және сыртқы болып бөлінеді: ішкі үйінді сол карьердің қазылған кеңістігіне, ал сыртқы үйінді – оның аумағынан тыс орналасады. Кенорнын немесе карьер алаңын ашу жұмысшы кенжармен пайдалы кенді тиеу пунктерімен бос жыныстарды жербетіне шығаруға тасымалды жасау үшін жүргізіледі. Карьер алаңы, жербетінен кенорнына жол ашатын күрделі оржолмен ашылады, карьер алаңын өндіруге дайындау тілме оржолмен жүргізіледі. Күрделі оржол ішкі және сыртқы болуы мүмкін. Ішкісі карьер жағдауымен оның нұсқасында орналасады, ал сыртқы – карьердің нұсқасынан тыс орналасады. Ашу жеке, топтық және жалпылама күрделі оржолдармен және де жерасты үңгілері: тауашар, тік және көлбеу оқпандармен іске асуы мүмкін. Әрбір кемерді жеке (ішкі немесе сыртқы) оржолмен ашу тақталары жазық немесе көлбеу жатқан өте тереңде орналасқан кенорныдарын қазып өндіру кезінде қолданылады. жүктеу/скачать 4,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||