Жұбанов А. Тәттімбет // Ғасырлар пернесі:Қазақтың халық сазгерлерінің өмірі мен шығармашылығы туралы очерктер.-Алматы:Дайк-Пресс,2002.-203 б

Ахмет Жұбанов «Тәттімбет» атты очеркінде Тәттімбеттің «Сылқылдақ» күйінен ел аузында қалған аңызды бере кетеді. Онда былай делінген: Қырқыншы жылдардың аяғында Тәттімбет Найманға көшіп барады. Өзінің жылқысын сол жақта қыстатып шығару ойында болады. Ол қазақта бұрыннан келе жатқан әдет. Ондайды қазақ әдетінде «жылқұда» дейді. Бірақ тек жылқысын бағып, тек сол үйірлердің «денсаулығын тілеп» жүретін Тәттімбет пе? Ол жылқыларды жер танып алғансын сол араның той-томалағы, сауық-сайраны болса, бәрінен де қалмайды. Дарынды ақын, күйші, әнші жігіт-Найман ішінде де аса қадірлі болады. Тәттімбеттің талантын таныған ол айнала, енді қандай ойын-той болса да, оны қалдырмайды, шақырып отырады. Осындай бір сапарында Тәттімбет еркекшора киінген бір қызбен кездеседі. Киімі еркекке ұқсағанымен қыздың көркі бірден күйшіні тартады. Бірақ қыздың айналасындағылар Тәттімбетке қалжыңдап:

-Жігітім, байқа, ол қыз алса, шалса да жығады, ақылы да , өнері де күші де біріне-бірі сай дейді.

Шынында да қыз әрі әнші,әрі домбырашы, шешен , алыса кетсе күші бар,сегіз қырлының өзі болады. Бүкіл Найман болып, сол қыздың өнеріне мақтанады, аспанға көтереді. Қыздың күй репертуары да айта қалғандай болады. Есіткен адамдар көрінген домбырашы ондай көп тарта алмайтынын сезеді. Әсіресе, күйлерінің мазмұнын айтқанда да қыз жай сөз ретінде емес, өлеңдетіп төкпе жырмен айтады. Осы қызбен Тәттімбет домбыра тартыстың жарысына түседі. Өзі ерке болғасын үнемі шашын төбесіне түйіп тастап, басына еркектің бас киімін киіп, беліне еркекше белбеу байлап жүргенге ме, жұрт ол қызды «еркекшора» атайды. Бірақ сырттай олай болғанымен қыздың жаны нәзік болады. Көркемдікке қосылған күш,оның тұла бойындағы қасиетін көбейткені болмаса, әйелге тән жылылықтың бәрі де болады. Тәттімбет екеуі көптеген күйді кезектесіп тартады. Ішінен қыз мұндай жылқышыларға жеңдірмеймін ғой деген сенімде болады. Сондықтан баста Тәттімбет үйге кіргенде де, қаншама ол «керіліп-созылғанымен» қызға ешбір паңдықтың әсері болмайды. Әрине , қазақтың ежелден келе жатқан әдет-ғұрпы бойынша қыз қонақты жақсы қарсы алады. Сыйдың айғағы есебінде,қанша өзін биік ұстаса да, шайды да өзі құяды. Қыздың мұндай сыпайылығын Тәттімбет де бағалайды. Шайдан кейін ол жайлап домбырасын сұрайды. Бірақ қыз аз ғана жымияды да, домбырасын бірден қонақтың қолына бере салмай, әуелі өзі бір күй тартады. Тек содан кейін ғана ол Тәттімбетке домбырасын ұсынады.

Екі өнерпаз да басында тым жиілетпей, аптықпай, кезек-кезек күй тартысты. Бірақ бес-алты күйден кейін олар енді шын мәнісінде таласқа кетті. Бірінің қолынан бірі домбыраны жұлып әкеткендей болып, күй соңынан күйді тізбектетеді.

Тәттімбет қырық күй тартқан кезде қыз отын тоғызбен тоқтайды. Соңымен қыз жеңілген болып есептеледі. Халыққа белгілі Біржан мен Сара айтысындағы Біржанның:

Тәттімбет арғын асқан ардагерім,

Қырық түрлі күй тамған бармағынан-деп мақтануының бір себебі осы тартыс екен деген әңгіме де бар дейді автор.

Айтушылар Тәттімбеттің қырқыншы тартқан күйі «Сылқылдақ» екен деседі Тәттімбет бұл күйді сол өзімен тартысқан , Найманға аты шыққан өнерпаз қызға бағыштаса керек. «Сылқылдақ» Тәттімбеттің басқа күйлеріне қарағанда ерекше түрдің кезек-кезек күлкісіндей фразалар, бұл күйдің көңілді бір жайда пайда болғанын көрсетеді. Өзі көңілді. Жастардың жиынының суреті дерлік, ішінде бір де бір көңілсіздік әуен жоқ, үнемі жастықтың жалыны есіп тұрғандай леп береді .

Тарихи документтерге қарағанда, 1855 жылғы 24 наурызда Россия патшасы ІІ Александрдың таққа отыруымен байланысты болған тойға Тәттімбет өнерпаз ретінде Арқа қазақтарының өкілдерімен бірге Петербургке барады. Осы сапарында қос шекті домбырада өзінің тамылжыта тартқан «Сарыжайлау», «Көкейкесті» күйлері арқылы Тәттімбет өнер сүйген қауымның назарын ерекше аударып, сыйлық ретінде күміс медалға ие болады.

«Қосбасардың» тарихы жайлы ел аузындағы әңгімені А.Жұбанов былайша баяндайды: «Міне, Тәттімбет домбырасын алып, құлақ күйін түсіре бастады. Музыканы жанындай жақсы көретін генерал Тәттімбеттің домбыраның күйін түсірудегі қағу-басуларының өзінде бір ерекшелік бар екенін байқап, екі көзі жас жігітте болды. Басқаларға да: «Тыңдаңыз,шуламаңыз!» дегендей ишарат білдірді. Жігіттің генерал назарына тағы іліккені отырғандардың көбіне ұнамады. Олар «мына жігіт ана екі мықтыдан тағы жоғары шығып кетер ме екен» деген ойда болды. Бірақ мықтының өзінен: «Тыңдаңдар» деген команда болғасын, амалдары құрып, жым болыты.

Тәттімбет бір күйді бастап кетті. Күй отырғандарға қатты ұнады. Бәрі де демін ішіне тартып, бір ауыз сөз айтып қойсақ бір дыбысын естімей қаламыз ба дегендей тыныш отырды.

-Мына номадтардың музыкасы қандай әсем еді!-деді генерал қасында отырған адамға. Ол болса генералдың сөзіне асын изеп мақұлдап, бірақ күйшіден көзін айырмай, екі құлағы дыбыс шыққан жақта болды.

Генерал ұзақ уақыт Тәттімбеттің ойынына қол шапалақтады. Онымен қоймай орнынан тұрып барып, қайта-қайта басын шұлғып, күйшінің қолын алды. Отырғандарға ұлы мәртебелінің бұл ісі таң-тамаша болып көрінді»,-дейді. Халық аузындағы аңыз бойынша Тәттімбеттің сондағы тартқаны «Қосбасар» атты күй екен деседі.*

Тәттімбеттің күйлерінің негізін Алматыға алып келген, академиялық драма театрдың әртісі Әбікен Хасенов болды.Өзінің айтуынша Әбікен Тәттімбет күйлерін ағасы Мақаштан және Қыздарбек домбырашыдан үйренсе керек.Әбікеннің орындауында Тәттімбет күйлері аса бір ерекше үнімен шығушы еді. Театр өнерін де жақсы меңгерген, сол үшін республиканың еңбегі сіңген әртісі деген атаққа ие болған Әбікең, күй тартқанда да шын мәнісінде әртіс болатын. Ол елеуретіп,бұрқылдатып-сарқылдатып, бір биязы үнмен, жан қылын шерттіре тартатын. Оның күйлерін радиодан тыңдаған талайлар осы жолдардың авторына:

-Әбікен домбыра тартқанда өзіміз ішкен асымызды жерге қоямыз немесе жазып отырған қағазымызды жабамыз,-дейтін. Әбікен 1959 жылы қайтыс боды. Оның орындаған күйлері граммафон пластинкасына жазылды. Әбікеннен осы заманның ең алдыңғы қатардағы домбырашысы, күйшіліктің сан алуан түрін меңгерген, республикаға еңбегі сіңген әртіс Үрістембек Омаров Тәттімбет күйлерін игеріп алды. Сахнаға шығып тартпаса да, Тәттімбет күйлерін домбырада айта қалғандай дәл орындаушының бірі-республикаға еңбегі сіңген өнер қайраткері , қобызшы Жаппас Қаламбаев. Жаппас қобызбен бірге домбыраны да бір кісідей білдеі. Ол Арқа күйлерін оркестр мүшелеріне алғаш үйретушінің бірі болды .

Тәттімбет күйлері бұл күнде тек Қазақстан емес, алыс-жақын елдердің жер-жеріне, озса, дүние жүзіне де тарады. Құрманғазы атындағы халық аспаптары оркестрі, пластинкалар арқылы Тәттімбет күйлері Еуропа, Азияның бәріне де белгілі болды. Оркестр қайда болса да Тәттімбет күйлерін орындағанда , тыңдаушылар бұл ұжымды қатты құрметтеп, аталарының шығармаларын біздің буынға естірткені үшін үнемі алғыс айтады . Сондай-ақ Ахмет Жұбанов Тәттімбет жайлы өмірбаяндық деректердің негізін жинастырып берген республикамыздың белгілі мәдениет қайраткері , жазушы, ақын қадірлі ағамыз Сапарғали Бегалин еңбегі екенін де атап кетеді.

«Тәттімбет творчествосы қазақтың музыка тарихында ерекше орын алады, қанша уақыт өтсе де, қанша ғасыр артта қалса да оның әсем күйлері талай буынның рухани азығы болады»,-деп жазды академик А.Жұбанов.

4.Түсіпбеков,Т. Тәттімбет. Деректі повесть.-Қарағанды: Полиграфия , 1998.-110 б.

Кітап авторы Тұрысбек Түсіпбеков-Тәттімбет өнерінің насихатшысы. Республикалық домбырашылар конкурсының лауреты, Тәттімбеттің ұрпағы

Тұрысбек Түсіпбековтың «Тәттімбет» деректі повесі ұлы күйші Тәттімбет Қазанғапұлы жайлы сыр шертеді. Тұрысбек Түсіпбеков ұлы күйшінің творчествосын , Тәттімбет күйлерінің шығу тарихын зерттеуде ізденісті іскерлікпен ұштастырып, игі істерге ұйытқы болды. Тұрысбек Қарағанды облыстық кеншілер мәдениет сарайының киноклубы шығарған «Тәттімбет күйлері» атты деректі фильмінде күйші бабасының бірнеше күйін орындайды.

Жігерлі насихаттаушысы, белгілі домбырашы, Тұрысбек Түсіпбеков: « Күйші бабамыздың бұл тарихта енген оқиғаларын жазушы Сәбит Мұқанов «Аққан жұлдыз» романындағы бәйгеден келген «бір тай» деген тарауында Тәттімбеттің Шоқанмен кездесу кезін де суреттейді. Ал, «Нева өзені», мен «Петербор сапары», күйлерін Тәттімбеттің балалары Қысатай мен Мұсатайлардың домбырада орындағанын жазушы Сапарғали Бегалин естіп, ол туралы жазған өз еңбектеріне енгізген. Мұхтар Әуезов, Тәкен Әлімқұлов, Зейін Ақышевтар Тәттімбеттің өнер байлығын жоғары бағалаған жазушылар»- деп жазды өзінің деректі повесінде.

Тәттімбет лирик, сыршыл композитор. Оның күйлері әсем сазды әуенге толы. Оны күй аттарының өзі айтқандай. Мысалы: «Сарыжайлауды» алыңыз. Атының өзі біраз жағдаяттан хабардар етер бұл ұлы күйдің бойында ұлан даланың бар болмыс кескіні мен тіршілік тынысы жатқандай. Асығып, аптығуы, өрекпіп өктемдеуі жоқ, барынша салмақты, кең сабалы сабырлықпен жайдары тербелер сарын сазы тайпалаған жорғасынан жаңылмай, кең сахара төсімен ырғала жылжып, ілгері көшіп барады. Көш керуен бе, әзіл үстінде бара жатқан жігіт-желең, қыз-қырқын ба, әйтеуір мамыражай бейбіт , маңғаз даланың ерен кеңістігіне сай сабырлы қалыппен жылжыс бар, сұлу сағымдай сыпайы сырғыс бар. Күй сарынынан сол кездегі қайран даланың келмеске кеткен сұлу келбеті, ұшқан құс, жүгірген тағысы, керімсал самалы, соларға өз төліндей, бауыр баса еркелей елжіреген адымы, тірлік тынысы танылады.

Өнерлі бабамның мұрасын ғылыми түрде зерттегеніме жиырма жыл болды Жатсам-тұрсам да оның қасиетті күйінің үні құлағымнан кетпейді.

Кіршік жоқ бабамның өнерінде,

Текті күйі көңілімнің көк төрінде.

Күй тартып жүргендейін әлі де ол,

Мөшеке-Маныбайдың бөктерінде,

Естілгендей әлі де күй күмбірі,

Шайырғалы тауының бөктерінде-

деген бір шумақ ойыма орала береді. Күйлері, өзі де киелі, халқының өнерлі перзенті Тәттімбет бабаның әруағына бас иіп артына қалдырған әлі де белгісіз күйлерін тауып, өмірімнің қалған жылдарын соны халық арасына кең таратуға арнаймын дейді деректі повесінде Тәттімбет мұрасын насихаттаушы Тұрысбек Түсіпбеков .

5. Бекенов У. Күй табиғаты.-Алматы :Өнер,1980-180 б.

Уәли Бекеновтың «Тәттімбет және оның күй тарту мектебі» атты тақырыбында оқырмандар Тәттімбеттің өмір жолдарынан мол мағлұматтар алады. Сондай-ақ, Тәттімбеттің «Көкейкесті» күйі жайында автор Тәттімбеттің күйін үздік орындайтын Семей облысы, Ақсуат ауданының тұрғыны сексеннен асқан қарт домбырашы Бағаналы Саятөлековтің бұл күйдің шығу тарихының себептерін көрсете кетеді. «Кәкейкесті» күйінің тарихы былай баяндалады: Тәттімбет өмірінің соңғы жылдары қатты науқастанып жатқанда , елдің атқа мінер азаматтары көңілін сұрай келіп, Тәттімбеттің күйшілік өнерін мақтанышпен сөз етеді. Сонда күйші сүйеулі тұрған домбырасын қолына алып, жастықты биіктеттіріп, домбырасын төсінеқойып, шалқалап жатып бір толғанысты күй тартыпты «Бұл қай күй?»-дегендерге: күйімнің аты «Көкейкесті» деген екен. Тәттімбеттің бұл күйі домбырашы інісі Жақсымбет арқылы елге тараған екен. Тәттімбет күйлерінде адам айтып жеткізуге болмайтын сұлулық пен жарасымдылықтың сыры оның орындалудағы күрделілігіне, терең мағыналы ішкі философиясына тікелей байланысты дейді автор. Сонымен қатар Уәли Бекенов ұлы күйшінің «Сылқылдақ», «Қосбасар», «Сарыжайлау», «Бестөре» т.б. күйлерінің шығу тарихтарынан ел аузынан жинаған мәліметтері бойынша баяндайды. Қорыта айтқанда, оқырмандар бұл кітаптан күйші Тәттімбет күйлері , оның орындалу стилі, күйші Тәттімбет мұрасын жалғастырушылар оның күйлерін шебер орындаушы өрелі өнер иелері жайлы қызықты да әсерлі мәліметтерді біле алады.

1. 
   Тәттімбет Қазанғапұлы//Қазақ ССР. 4 т. энциклопедия.-.Алматы,1989.-Т.4.-565 б.
   
2. 
   Тәттімбет Қазанғапұлы//Қарағанды.Қарағанды облысы: Энциклопедия. Алматы:1990.-532 б.
   
3. 
   Бегалин С. Күй күмбезі //Күй табиғаты.-Алматы.-1981.-29 б.
   
4. 
   Бегалин С. Күй күмбезі Тәттімбет //Бегалин С. Сахара сандуғаштары.-Алматы:1976.-99-109 б.
   
5. 
   Жақанов И. Тәттімбет күйлері шертілген кеш// Аққулар қонған айдын көл.-Алматы:1988.-163 б.
   
6. 
   Жұбанов А.Тәттімбет//Жұбанов А.Ән-күй сапары.-Алматы:1976-77-81 б.
   
7. 
   Жұбанов А. Тәттімбет Қазанғапов//Жұбанов А.Қазақтың халық композиторлары.-Алматы: 1962.-43-51 б.
   
8. 
   Дәрібаев Х. Тәттімбет. Өмірбаяндық штрихтер //Қос ішек .-Алматы: Өнер, 1990.-140 б.
   
9. 
   Тарақты А. Тәттімбет//Қазақтың әйгілі күйшілері..-Алматы,1992.-11 б.
   
10. 
    Түсіпбеков Т. Тәттімбет.Деректі повесть.-Қарағанды.-1993
    
11. 
    Салықов Т. Тәттімбет:Поэма мен өлеңдер.-Алматы;Жалын, 1989.-192 б.
    

1. 
   Әбдешев М. Тәттімбет медальмен наградталған //Қазақ әдебиеті.-1989.-16 маусым Әукешова Ж. Тәттімбет туралы бірер сөз//Ленин туы.-1986.-6 желт.
   
2. 
   Баймұханбетов Р.Тәттімбет туралы фильм//Нар.трибуна.-1994.-13 тамыз
   
3. 
   Бегалин С. Бір суреттің сыры//Қазақ әдебиеті.-1968.-20 шілде
   
4. 
   Бегалин С. Дарынды күйші// Қазақ әдебиеті.-1968.-7 қаңтар
   
5. 
   Бегалин С. Сахара саздары//Жұлдыз.-1976.-№5.-150-158 б.
   
6. 
   Бейсенбаев М.Тағы да Тәттімбет туралы//Мәдениет және тұрмыс.-1977.-№10.-9 б. Бекенов У. Ұлы күйшінің мұрагерлері//Ленин туы.-1990.-30 маусым
   
7. 
   Бектұров Ж. Домбыра мұңы//Орталық Қазақстан.-1990.-3 там.
   
8. 
   Бектұров Ж. Партия, соғыс және еңбек ардагері Н.Тәкешовке ашық хат//Ленин туы.-1990.-31 шілде
   
9. 
   Бердібаев Р. Тәттімбет шыңы//Орталық Қазақстан.-1990.-18 желт.
   
10. 
    Жанғожин А. Тәттімбеттің кітабы-Сарыжайлау»//Орталық Қазақстан.-1989.-28 қаңтар
    
11. 
    Жүзбасов Қ. Күй ғұмыр//Қазақ әдебиеті.-1990.-7 желтоқсан
    
12. 
    Жұбанов А.Тәттімбет //Қазақ әдебиеті.-1955.-22 қыркүйек
    
13. 
    Исин А. Тәттімбет жайлы бірер сөз//Мәдениет және тұрмыс.-1978.-№10.-16 б.
    
14. 
    Мерғалиев Т. Тәттімбет күйлерінің тарихы туралы//Қазақ әдебиеті.-1963.-19 шілде
    
15. 
    Мұздыбаев Б.Тағы да Тәттімбет туралы//Орталық Қазақстан.-1977.-5 наурыз
    
16. 
    Мұстафин Б. Тәттімбет Қазанғапұлы// Орталық .Қазақстан.-190.-12 қаңтар
    
17. 
    Омарбекұлы М. Ұлы даланың ұлы күйшісі//Балқантау.-1995.-12 сәуір
    
18. 
    Попов Ю. Ұлы күйші мұрасы// Коммунизм таңы.-1990.-31 шілде
    
19. 
    Сатаев А.Тәттімбет хақында//Жұлдыз.-№5.-149 б.
    
20. 
    Сауғабаев Қ.Той дүбірі жақын//Орталық Қазақстан.-1990.-29 маусым
    
21. 
    Cейдімбеков А.Бес төре//Орталық Қазақстан.-1990.-14 шілде
    
22. 
    Сейдімбеков А. Тәттімбет//Орталық Қазақстан.-1992.-13,14 наур.
    
23. 
    Семқұлтегі Б. Тәттімбетті сан қырынан танытып, сомдаған туынды//Балқантау.-1994.-12 қараша
    
24. 
    Тәттімбеттің туғанына 175 жыл//Ленин туы.-1990.-4 тамыз
    
25. 
    Төкешев Н. Жазушы Жайық Бектұровқа ашық хат:[Т.Қазанғапұлының туғанына 175 жыл толуына] //Ленин туы.-1990.-29 қырк.
    
26. 
    Төкешев Н. Кемел күйші Омбыдағы қабылдауда//Ленин туы.-1990.-29 қырк.
    
27. 
    Төкешев Н. Күй күмбезі//Орталық Қазақстан.-1990.-3 тамыз
    
28. 
    Төкешев Н. Тәттімбет Омбыда//Орталық Қазақстан.-1990.-7 қазан
    
29. 
    Төкешев Н. Халық композиторы Тәттімбет//Ленин туы.-1990.-21 шілде
    
30. 
    Түсіпбеков Т. Кемеңгердің көлеңкесі де ыстық//Ленин туы.-1990.-28 шілде
    
31. 
    Түсіпбеков Т.Тәттімбет «Сарыжайлау»//Ленин туы.-1990.-11 қаңтар
    
32. 
    Түсіпбеков Т.Шертпе күйдің атасы//Сарыарқа.-1994.-№5.-215 б.
    
33. 
    Түсіпбеков Т.Бір өзі шертпе күйде мектеп болған//Абай.-1996-№3.-26 б.
    

Құрастырушы Н.Қ. Қаленова