Тіл біліміндегі дифференициация мен интеграция процесі және оның тіл туралы ғылым құрылымындағы көрінісі

Кенестік орыс тіл білімінде Сөз мәдениетінің теориялық мәселелерін Л. В. Щерба, В. В. Виноградов, Г. О. Винокур, Р. И. Аванесов, С И. Ожегов, Ф. П. Филин т. б. зерттеді.

Сөз мәдениеті немесе оған мазмұны жақын пәндердің қалыптасу және даму алғышарттары А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, С.Аманжолов т.б. ғалымдардыңеңбектерінен бастау алса, кейінірек Р.Сыздық, Н.Уәли, Р.Әмір, Б.Шалабай, Қ.Күдеринова, З.Ерназарова, сөз мәдениетінің әдістемелік жүйесіне қатысты Ф.Оразбаева, Ж.Дәулетбекова, Г.Қосымова, С.Рахметова, А.Жапбаров, А.Қыдыршаев т.б. ғалымдардың зерттеулерінде жалғасын табады

ХХ ғасырда В.И. Чернышов, Л.В. Щерба, Г.О. Винокур, Б.Д. Томашевский, В.В. Виноградов, С.И. Ожегов және олардың көптеген студенттері «сөйлеу мәдениеті» немесе «сөйлеу мәдениеті» терминімен белгіленген құбылыстардың жиынтығын біртіндеп, толығырақ түсіне бастады. Бұл термин ғылым мен өмірде берік тамыры бар. Сондай-ақ, сөйлем мәдениетін оның нақты қасиеттері мен ерекшеліктерінің жиынтығы ретінде зерттеу міндеті болып табылатын жаңа білім саласын тану туралы айтылатын осы терминнің делимитациясы болды.

Жаңа лингвистикалық пәнді тану бірқатар мақалалар мен жинақтарда, жоғары және орта мектептердің оқу бағдарламаларында ғана емес, сонымен бірге терминологияны заңдастыратын сөздіктерде де көрініс тапты. Сонымен, «Лингвистикалық терминдер анықтамалығында» Д.Е. Розенталь және М.А. Теленкова «сөйлеу мәдениеті» термині туралы оқыды:

«1. Белгілі бір дәуірдегі қоғамның сөйлеу өмірін зерттейтін филология ғылымының саласы (объективті тарихи көзқарас) және ғылыми негізде тілді адамдар арасындағы негізгі қарым-қатынас құралы ретінде қолдану ережелерін, ойды қалыптастырудың және білдірудің құралы (нормативтік және реттеуші көзқарас) ...

2. Сөйлеудің нормативтілігі, оның белгілі бір тарихи кезеңдегі белгілі бір тілдік топтағы тілге қойылатын талаптарға сәйкестігі, айтылым нормаларының сақталуы, акцент сөздерді қолдану, форма қалыптастыру, фразалар мен сөйлемдердің құрылысы. Сөйлеудің нормативтілігі сонымен қатар нақтылық, анықтық, тазалық сияқты қасиеттерді де қамтиды »[1].
58. Сөйлеу және сөйлеу актісі

Сөйлеу актісі - белгілі қоғамдык ортада қалыптасқан сөйлеу принциптері мен ережелеріне сай, арнайы максатта жүзеге асыры- лагын сөйлеу әрекеті.

Тілді -- жүйе ретінде, сөйлеуді – жүйенің жүзеге асырылуы ретінде, ал сөйлеу әрекетін – тілдің көмегі арқылы іске асатын ойлау және сөйлеу әрекетінің тұтастығы ретінде тану. Узус- белгілі бір ұжымдағы қабылданған тілдік қолданыстар Сөйлеу адамның тілдік амалдар арқылы пікір, ой білдіру әрекеті. Сөйлеу актісі – белгілі қоғамдық ортада қалыптасқан сөйлеу принциптері мен ережелеріне сай, арнайы мақсатта жүзеге асырылатын сөйлеу әрекеті. Сөйлеу актісінің қатары «дискурс» деп аталады.

«Сөйлеу – адамдардың арасындағы іс-әрекеттің бір түрі» (Гегель). Сөйлеу актісіне байланысты мәселелерге В.Гумбольдт, Ш.Балли, С.Карцевский, Э.Бенвинист, М.Бахтин т.б. өздерінің лингвистикалық тұжырымдамаларында тоқталған. Бірақ сөйлеу актісінің толық және дамытылған теориясы Л.Витгенштейннің тіл мен өмірдің өзара байланысы туралы идеяларының әсерімен тек лингвистикалық философия шеңберінде жасалған. Сөйлеу актісі теориясының негізін ағылшын философы Дж.Остин қалаған. Сөйлеу актісіне қатысатындар: сөйлеуші және адресат (тыңдаушы), бұлардың әрқайсысының белгілі әлеуметтік ролі (қызметі) болады. Остиннің айтуынша, сөйлеу актісі жүзеге асу үшін қажет болатындар: барлығына да түсінікті дыбыстарды шығару, тілдің грамматикасына сай келетін сөйлем құрау, сөйлемнің мағынасы мен орынды айтылуын (болмыспен байланысты) қадағалау, сөйлемді белгілі мақсатта айту (иллакутивтілік), осылардың нәтижесінде керекті іс-әрекетке (салдарға) қол

Лингвистикалық емес типология көптеген ғылымдарда салыстыру әдісі болып қызмет етеді, оның қолданылаясы өте кең. Лингвистикалық емес типология геология, тарих, ботаника, қоғамтану, юриспруденция, математика, өнер, экономика, биология, психология және басқа көптеген ғылымдарда салыстыру әдісі бола алады. Бұл ғылымдардың бәріне ортақтық пен жекеліктің, ұқсастық пен айырықшылықтың болуы тән, салыстыру солардың негізінде жүргізіледі. Өз кезегінде салыстыру сыртқы әлемді танудың қисынды тәсілдерінің бірі болып табылады.

Кейбір ғылымдарда типология дербес сала болып бөлінеді: салыстырмалы психология (түрлі филогенетикалық қатарлардың адам психикасының онтогенезі мен хайуанаттар психикасы онтогенезі арасындағы генетикалық байланыстарды зерделейді), салыстырмалы педагогика (экономикалық, әлеуметтік-саяси және философиялық негіздерін, сол сияқты ұлттық ерекшеліктерін аша отырып, қазіргі әлемде педагогикалық теориялар мен практикалық оқыту мен тәрбиенің даму тенденциясы мен ортақ және айырықша сипаттарын зерделейді), мәдени-тарихи типология (әр халықтың өз тарихының тұрғысынан тарихи құбылыстарды түгендеумен және олардың сан алуандыққа қауымдасуы тұрғысынан сол тарихи құбылыстарды жинақтаумен айналысады), салыстырмалы құқықтану, салыстырмалы әдебиеттану (ұлттық әдебиеттерді бүкіл әлемдік әдебиеттің жалпы жүйесінде салыстырады) және тағы басқалары.

Білімнің түрлі салаларында салыстыру жолының шамамен ұқсас операциялары мен сәйкес тәсілдерінің болуы жалпы типологияның нақты бөлімдері, адам қызметінің түрлі салалары фактілерін, уақиғаларын талдау мен жіктеудің ұқсас әдістері мен ұстанымдары бар бірыңғай ғылым болып табылатынын көрсетеді. Салыстырудың барлық түрлерін типологияға жатқызып, жалпы типологияны салыстырудын дара ғылымы деп есептеуге болады.

Ал әлемді тұтас тану теориясы деңгейіндегі тіл қызметінің позитивтік негіздерін Ж.Манкеева төмендегідей топтастырады: - танымның қоғамдық тәжірибеге негізделуі; - таным модельдерінің символдық түрлері; - таным модельдерінің жүйелік сипаты мен сабақтастық қасиеті [83, 40 б.].\

Профессор Ж.Манкееваның "Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері" атты мақаласында М.Бирвиш, Хомский, Лакофф, Коок, Г.В.Колшанский, Ю.Д.Апресян, А.Н.Леонтьев, Б.Касевич және тағы басқалардың есімдерімен байланысты когнитивтік лингвистиканың пайда болуы мен дамуына қысқаша шолу (экскурс) жасалды. Ж.Манкеева мұнда былай деп атап өтеді: "Тіл мен ойлау бірлігінің өзіндік ерекше қасиеттерін тіл білімінің дәстүрлі, таза тілдік және ғылым саласы шеңберінде зерттеу мүмкін емес. Оған қажет ғылыми парадигма - когнитивті лингвистика, социолингвистикамен тұтасуы" [12,40].

"Ғаламның тілдік бейнесі (языковая картина мира)" [12,14]. Ж.Манкеева "тіл мен ой немесе таным, тіл мен ұлт т.б. мәселелер, сайып келгенде, ұлтты, ұлттың танымын өзінің терең құрылымдары арқылы тұтастырушы тілдің табиғатын анықтауға байланысты казіргі тіл біліміңде жаңа бағыттардың айқындалып, қалыптасып, дамып келе жатқаны байқалады. Оның көріністерін қазақ тіл білімінің даму күйінен де көріп отырмыз", - деген пікір айтады.