Тіл біліміндегі дифференициация мен интеграция процесі және оның тіл туралы ғылым құрылымындағы көрінісі
жүктеу/скачать 269,31 Kb.
|
жтб 401 удачи
- Бұл бет үшін навигация:
- Тілдің деңгейлік стратификациясы Тіл жүйесіндегі бірыңғай тіл бірліктері мен ережелердің жиынтығынан тұратын шағын жүйелер, бөлімдер тіл деңгейлерін
- «тіл ярустары (қабаттары
- Фонемалардың автономиялық деңгейі.
- Морфемалардың автономиялық деңгейі.
- Сөздердің автономиялық деңгейі.
- 4. Сөзжасам типтерінің автономиялық деңгейі
- 5.Морфологиялық категориялардың автономиялық деңгейі
- 6. Синтаксистік категориялардың автономиялық деңгейі
- Парадигматика мен синтагматика туралы анықтамалар
| Құрылым дегеніміз - бүтін нәрсенің элементтерінің арасындағы қатынастар схемасы.Тіл бүтіннің әр тектес элементтердің ара қатынасынан және бірлігінен тұрады. Тілдің құрылымы тілдік бірліктер дыбыс, морфема, сөз, сөз тіркесі, сөйлем. Фонема - тілдің ең кішкене дыбыстық бірлігі. Морфема – ары қарай бөлшектеуге келмейтін тілдің грамматикалық, лексикалық мағынасы бар тілдік бірлік. Сөз – болмыс құбылыстарын, заттарын , олардың қасиетерін атайтын негізгі құрылыстық-семантикалық тіл бірлігі. Сөйлем – тиянақты ойды білдіріп, бір нәрсені хабарлайтын тіл бірлігі.
Жүйе дегеніміз - өзара байланысты бір тектес элементтердің бірлігі. Жүйе дегенді өзін тән айырықша құрылымы бар кіші жүйелердің жиынтығы деуге болады. Тіл құрылымының жеке салаларының жүйелері бір-бірімен қарым-қатынасында, өзара байланысында тілдің жалпы жүйесін құрайды. Тілдің жүйелік сипаты тіл білімінің барлық саласында көрінеді. Мысалы дауысты дыбыстар жүйесі, дауыссыз дыбыстар жүйесі. Тілді зерттеуде ғалымдардың, біріншіден, оны құрастырушы элементтердің байланысы тұрғысынан, екішіден, олардың шығуы, тарихи дамуы, өзгеруі тұрғысынан қарастырған жөн. Құрылымдық қасиет пен жүйелiк қасиет тiлге де тән. Құрылым мен жүйе ұғымдары тiлге қатысты мынадай мазмұнға ие болады: құрылым бүтiннiң бойындағы әр тектес элементтердiң арақатынасынан және бiрлiгiнен тұрады. Ол элемент тер мыналар: а) дыбыс (фонема), ә) морфема, б) сөз, в) сөйлем. Бұл элементтердiң арасындағы айырмашылықтар – сапалық айырмашылықтар. Демек, аталған элементтер бiр-бiрiнен сапасы жағынан ажыратылады. Әрбiр элементтiң сапасын оның қызметi айқындап белгiлейдi. а) Дыбыстар (фонемалар) – "құлаққа естiлетiн жай ғана дыбыстар емес", тiлдiң материалдық таңбалары (терминдiк емес, қарапайым мағынадағы таңбалар). Тiл дыбыстары (фонемалар) бiрiншiден, есту мүшелерi арқылы қабылданады, екiншiден, бiр сөздi екiншi сөзден, бiр морфеманы басқа морфемалардан ажыратады. Мысалы: т, д дыбыстары тән, дән деген сөздердi бiр-бiрiнен ажыратса, н, ң дыбыстары тон, тоң деген сөздердi бiр-бiрiнен ажыратады. Бұларға қосымша мына мысалдарды салыстырыңыздар: күн, түн, жүн; күз, күң, күш, құс, құл, күт; жүк, жүр, жүз; жан, жон, жөн; бас, бес, бос, бөс; досым, досың, досы; доспын, доссың және т. б. ә) Морфема – мағына мен дыбысталудың бiрлiгiнен тұратын ең кiшi тiлдiк элемент (единица). Морфеманың түбiр (немесе негiзi) морфема деп аталатын түрi (мысалы, орыс тiлiндегiкрасный деген сөздiң құрамындағы красн-, қазақ тiлiндегi бүлiн деген сөздiң құрамындағы бұл - морфемасы) заттық (вещественное) мағынаны бiлдiрсе, аффикстiк (немесе көмекшi) морфема деп аталатын түрi не деривациялық мағынаны (сөз тудырушы аффикстiң мағынасы: мысалы, жылқышы, балалық деген сөздердiң құрамындағы –шы, -лық аффикстерiнiң мағынасы), не реляциялық мағынаны (сөздердi түрлендiретiн және олардың байланысын, бiр-бiрiне қатынасын бiлдiретiн аффикстердiң мағынасы; мысалы, ағаштың бұтағы дегендегi – тың,-ы аффикстерiнiң мағынасы) бiлдiредi. Түбiр морфемалардың, мысалы, орыс тiлiндегi красн-, қазақ тiлiндегi бұл- (өлi түбiр) дегендердiң номинативтi (атаулық) қызмет атқаруы үшiн, олардың өзге айналып, орыс тiлiнде красный, краснота, краснеть; қазақ тiлiнде бүлiн, бүлдiр, бүлiк түрiнде қолданылғанда ғана, заттардың, құбылыстардың, сапаның, белгiнiң, iс-әрекеттiң және т.б. атаулары ретiнде қызмет атқара алады. б) Сөздер заттар мен құбылыстарды, сапа мен белгiнi iс-әрекет пен қимылды және т.б. атайды, солардың атаулары ретiнде қызмет атқарады. Сөздiң бұл қызметi – номинативтi (атау болу) қызмет. в) Сөйлем ойды бiлдiредi, хабарлау қызметiн атқарады. Сөз номинативтi қызмет атқарса, сөйлем коммуникативтi қызмет атқарады. Сөйлем коммуникативтi қызметтi, әдетте, сөздердiң бiр-бiрiмен тiркесiн, өз ара байланыста, предикативтi қатынаста жұмсалуы нәтижесiнде атқарады. Тiл өзiнiң қатынас құралы болу қызметiн хабарлаудың негiзгi құралы – сөйлемдер арқылы iске асырады. Тiл бiлiмiнде тiлдi жүйелiк қасиетi бар құбылыс, барлық элементтерi бiр-бiрiмен байланысты, өз ара бағынышты (тәуелдi) бiр тұтас (бiр бүтiн) құбылыс деп қарау тiлдiң табиғатын, бүтiн мен оны құрастырушы бөлшектердiң арақатысын, атап айтқанда, бүтiннiң оны құрастырушы бөлшектерге (тiлдiк элементтерге) тәуелдiлiгiн, керiсiнше, бөлшектердiң бүтiнге (тiлдiң бүтiндей жүйесiне) тәуелдiлiгiн айқындауға мүмкiндiк бередi. Тілдің деңгейлік стратификациясы Тіл жүйесіндегі бірыңғай тіл бірліктері мен ережелердің жиынтығынан тұратын шағын жүйелер, бөлімдер тіл деңгейлерін жасайды. В.И.Кодухов бұларды «тіл ярустары (қабаттары)» деп атаған. Тіл деңгейлері тіл механизмдері деп те аталады(Ф.М.Березин, Б.Н.Головин) Деңгей жасау сипатына тек деңгейлік шартқа сай келетін, яғни парадигмалық және синтагматикалық тұрғыда деңгейлік тіл бірліктерімен қатынасқа түсуге қабілетті тіл бірліктері ғана ие болады. Бір деңгейдегі тіл бірліктері басқа бір деңгейдегі тіл бірліктерімен иерархиялық қатынас арқылы байланысқа түседі. Сөйтіп, фонемалар морфемалардың дыбыстық құпрамын, морфемалар – сөздің, сөздер – сөйлемдердің құрамын жасайды. Тіл деңгейі мынадай принциптер негізінде қалыптасады: 1. Бір деңгейге жататын тіл бірліктері біртектес болуы шарт. Мысалы, фонемалық деңгей біртектес фонемалар жүйесі мен олардың бірыңғай жиынтығынан тұрады. 2. Бір деңгейге кіретін тіл элементтері одан жоғары келесі деңгейдің құрамына қатысты болуы шарт. Мысалы, фонемалық деңгейдегі тіл бірліктері өзінен жоғары бірлік болып табылатын сөздерді жасауға қатысып, морфемалық я лексикалық деңгейлермен байланысты болып келеді. 3. Тіл деңгейінің әрқайсысы басқа деңгейдің құрамына қатысты болғанымен, өзіне тән белгілерін, қасиетін, ерекшелігін жоймайды, өзінің дербестігін сақтайды. 4. Әрбір деңгей, оған кіретін тіл бірліктері әрі тілдік таңбалар болып табылады. Сөйтіп, бұл принциптерден, біріншіден, тіл деңгейлерінің төменнен жоғарыға қарай күрделеніп отыратынын, екіншіден, әрбір тіл деңгейінің автономиялық, яғни дербестік сипаты бар екенін байқаймыз. Тіл деңгейлерінің түрлері. Тілдің құрылымдық, соған байланысты деңгейлік жағы 19-20 ғасырлардағы тіл білімінде жиі сөз болып келе жатқанына қарамастан, деңгейлер, олардың көлем-мөлшері, аралық шегі жайындағы мәселе жете анықталды деуге болмайды. Мысалы, В.М.Солнцев тіл деңгейлерінің негізгі түрлері ретінде фонемалық, морфемалық, лексикалық, синтаксистік төрт деңгейді қарастырады. «Общее языкознание» (1972г) деп аталатын ұжымдық еңбектің авторлары сөзжасам және морфологиялық деңгейлерге күдікпен қарайды, себебі бұл деңгейлер морфемалармен тығыз байланысты, олардың мәні морфемалар арқылы ашылады деп топшылайды. Француз ғалымы Э.Бенвенист тіл «деңгейлерін» бөлек қарастырмай, оның орнына «деңгейлерді» талдап сипаттау қажет деп санайды. Педагогикалық институттардың студенттеріне арналған Ф.М.Березин мен Б.Н.Головин жазған «Общее языкознание» (1979) оқу құралында тіл деңгейлерінің алты түрі көрсетілген . Мұнда тіл дамуының қазіргі кезеңіне тән деңгейлер толық қамтылған. 1. Фонемалардың автономиялық деңгейі. Оның механизмі мынадай. Фонема морфема мен сөздің дыбыстық тұлғасын, көрінісін жасайды, яғни морфема мен сөз фонемалардан тұрады. Фонемалар морфема мен сөз құрамында ұдайы түрленіп жаңғыра отырып, қашанда өзінің фонемалық қасиетін, ішкі тұтастығын сақтап отырады. Сонымен бірге фонема тілде тұлғалық өзгерістер жасауға қызмет ететін қарапайым тілдік таңба болып табылады. Мысалы, а фонемасы өзінен күрделі тіл бірліктері - морфема мен сөз құрамын жасауға қатыса отырып, ең кішкентай тіл бірлігі (единица) ретінде өзіне тән қасиеттерінен айырылмайды және қарапайым таңбалық сипатын сақтайды. 2. Морфемалардың автономиялық деңгейі. Оның механизмі мынадай. Морфема сөздің және оның грамматикалық формаларының құрамын жасайды. Солардың құрамында үнемі түрленіп, жаңғыра отырып, қашанда өзінің морфемалық қасиетін, ішкі тұтастығын сақтап отырады, әрі дербес мағынасы жоқ тілдік таңба болып табылады. 3. Сөздердің автономиялық деңгейі. Оның механизмі мынадай. Сөз сөз тіркесінің құрамына кіреді, сөзжасам типтері мен морфологиялық категорияларды жасауға қатысады, фонемалар мен морфемаларды біріктіріп отырады. Сөз тіркестері мен сөйлемдердің құрамында ұдайы түрленіп жаңғыра отырып, сөз қашанда өзінің сөздік сипатын, қасиетін, ішкі тұтастығын сақтап отырады. Сонымен бірге сөз өз алдына мағынасы бар тілдік таңба болып табылады. 4. Сөзжасам типтерінің автономиялық деңгейі. Оның механизмі мынадай. Сөзжасам типтері сөз таптарын жасауға қатысып, сөздердің өзара қатынас жасауына мүмкіндік береді. Сөз құрамында ұдайы жаңғыра отырып, сөзжасам типтері өзіне тән қасиетін, ішкі тұтастығын сақтап отырады. Сонымен бірге ол өзінің құрамына кіретін тілдік таңбалардың көрсеткіші болып табылады. 5.Морфологиялық категориялардың автономиялық деңгейі. Морфологиялық категориялар синтаксистік категориялардың (сөйлем, оның түрлері, сөйлем мүшелері т.б.) жасалуына қатысып, сөз бен олардың гармматикалық формаларының интеграциялануына мүмкіндік береді. Сөйлем құрамында ұдайы жаңғыра отырып, өзіндік қасиетін, ішкі тұтастығын сақтап отырады. Сонымен бірге морфологиялық категориялар тілдік таңбалар бірлестігінің көрсеткіші болып табылады. 6. Синтаксистік категориялардың автономиялық деңгейі. Оның механизімі мынадай : Синтаксистік категориялар мәтінді жасауға қатысып, морфологиялық категориялардың синтагматикалық қатынастарын интеграциялайды. Мәтіннің құрамында ұдайы жаңғырып, өзіндік қасиетін, ішкі тұтастығын сақтап отырады. Сонымен бірге тілдік таңбалардың бірлестігін білдіреді. Жоғарыда айтылған тіл деңгейлерінің механизмдерінен: фонемалардың тікелей морфемалармен, сөздермен; морфемиканың сөзбен, грамматикалық формалармен; сөздердің сөз тіркестерімен, сөзжасаммен, морфологиямен; сөзжасамның сөз таптарымен, лексикамен; морфологияның морфема, сөзжасам, синтаксиспен; синтаксистің морфологиямен, мәтінмен байланысты екенін көреміз. Тіл деңгейлері туралы теория ХХ ғасырдың орта шенінде тілдің формалды жағын нақты суреттеп талдауға негізделген дескриптивтік тіл білімінің (Америка) ықпалымен онан әрі дамыды. Қазақ тіл білімінде тіл деңгейлері туралы ұғым алғаш рет 2004 ж. шыққан «Жалпы тіл білімі» оқулығында берілді. Парадигматика мен синтагматика туралы анықтамалар жүктеу/скачать 269,31 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|