Тіл білімінің зерттеу нысаны: Адамзаттың дыбыстық тілі

жүктеу/скачать 119,31 Kb. бет 1/9 Дата 15.12.2019 өлшемі 119,31 Kb. #53613

Тіл білімінің зерттеу нысаны: Адамзаттың дыбыстық тілі. Жазу тарихы. Сөз мағынасы. Өлі тілдер тарихы. Этнолингвистика. Тіл білімінің негізгі міндеттері: Тілдің өмір сүруін айқындау. Тіл құбылыстарын зерттеуде синхрондық және диахрондық жақтарына бірдей назар аудару. Жалпы тілдерді салыстыру. Туыс емес тілдерді өзара салғастыру. Қоғам мен тіл дамуын сипаттау. Тіл және оның даму заңдары туралы ғылым: Лингвистика. Фразеология. Ассимиляция. Метатеза. Диссимиляция. Сипаттама тіл білімінің қарастыратын мәселесі: Туыстас тілдердің дыбыс жүйесі. Тілдің өмір сүріп тұрған дәуіріндегі қалпы. Тіл дыбыстарының артикуляциялық ерекшеліктері. Тілдің дыбыс жүйесін тарихи тұрғыдан қарастыру. Дыбыстардың өзгеру, даму жүйесін айқындау. Лингвистиканы медицинамен байланыстыратын саласы: Синтаксис. Артикуляция. Фразеология. Екпін. Сөйлем. Жалпы тіл білімінің айқындайтын мәселесі: Тілдің дұрыс бағытта дамуын зерделеу. Тілдің мәні мен қызметін, оның ойлаумен қатынасын, байланысын, тілдің даму заңдарын, зерттеу әдістерін белгілеу. Әлемдік тіл біліміндегі жетістіктерді ескере отырып, байланысын қарастыру. Ғылыми тұрғыдан зерттеудің нәтижелерін жинақтау. Тілдің даму және өзгеру заңдылықтарын, қоғамдық құбылыстарды қарастыру. Тіл білімінің логика ғылымымен байланысы: Сөздің ұғыммен, сөйлемнің пайымдаумен байланысында. Ой формасы мен құрылысының зерттелінуінде. Тілдік категориялар мен логикалық категориялардың байланысында. Ойлаудың заңдары мен ой формаларының өзара байланысында. Сөз бен сөйлемнің байланысында. Тіл білімі мен географияның өзара байланысы көрінетін сала: Логика. Лингвистикалық география. Философия. Этнолингвистика. Антропология. Тіл тығыз байланысты: Халық. Қоғам. Тайпа. Ұжым. Табиғат. Тілдің табиғатын айқындайтын ең басты қасиеті: Қатынас құралы. Ұжымды біріктіру. Байланыс тірегі. Тілдік таңба. Даму құралы. Тілдің адамның субъективті қатынасын, сезімі мен эмоциясын білдіру қызметі: Экспрессивтік. Семантикалық. Семиотикалық. Деривациялық. Коммуникациялық. Тіл мен ойлаудың өзара байланысы мына ғылымдармен байланысты: Математика, логика, психология. Философия, логика, психология. Философия, тіл білімі, биология. Кибернетика, логика, философия. Психолингвистика, математика, география. Адамның ойлау қабілетінің пайда болуы: Деректі заттарды тану нәтижесінде. Сөйлеу нәтижесінде. Заттар мен құбылыстарды ажырату процесінде. Материалдық құндылықтардың нәтижесінде. Еңбек процесі нәтижесінде. Тіл мен ойлаудың бірлігі: Форма мен мазмұнда. Дыбыс пен ұғымда. Ұғым мен мағынада. Форма мен табиғи байланыста. Зат пен оның атауы арасындағы табиғи байланыста. Сөйлеу әрекетіне тән ұғымдар: Дыбыстау, жазу, пайымдау. Сөйлеу, есту, ұғыну. Ойлау, бейнелеу, сезіну. Мазмұндау, формаға түсіру, ұғыну. Дауыстау, жеткізу, есту. Пайымдаудың элементтері: Форма, мазмұн, объект. Тіл, логика, заттық таңба. Субъект, предикат, байланыс. Объект, модальдылық, форма. Мазмұн, ақиқат дүние, заттық таңба. Пайымдаудың нақтылы өмір сүру формасы: Мазмұн. Сөйлем. Предикат. Сөз. Дыбыс. Адам мына сөйлеудің негізінде ашық, айқын сөйлей алады: Дыбыстап сөйлеуде. Жазуда. Күліп сөйлеуде. Іштей сөйлеуде. Астарлап сөйлеуде. Диахрониялық лингвистиканың қарастыратын мәселесі: Тілдің белгілі бір дәуірдегі қалпы. Тілдің тарих бойында өзгеруі мен даму қалпы. Туыс тілдердің жүйесі. Туыс емес тілдердің құрылымы. Қатар өмір сүруші құбылыстардың арасындағы қатынастар. Тұрақтылық, табиғилық, коммуникативтік, экспрессивті-эмоционалдық және жалпы халықтық төмендегі таңбалардың қайсысына тән қасиеттер: Лингвистикалық. Көмекші. Жасанды. Физикалық. Акустикалық. Көмекші таңбалар: Дыбыс, нұсқау, сәуле. Графикалық, заттық, ымдау. Фонемалық, заттық, акустикалық. Семантикалық, заттық, морфемалық. Синтагмалық, дыбыстық, графикалық. «Фонема, сөз, морфема, сөйлем» мына таңбаға жатады: Лингвистикалық. Көмекші. Жасанды. Заттық. Дыбыстық. Тілдің структуралық бөлшектеріне тән ұғым: Орфоэпия. Синтагма. Пиктография. Сингармонизм. Көп мағыналылық. Тілдік элементтердің төрт түрлі қызметі: Таңбалық, логикалық, жалқылық, экспрессивтік қызметі. Жекелік, таңбалық, жалқылық, экспрессивтік қызметі. Белгілеу, жалпылаушы, коммуникативті, прагматикалық қызметі. Жалпылаушы, коммуникативті, семиотикалық, жүйелік қызметі. Табиғи, таңалық, даралық, прагматикалық қызметі. “Дыбысқа еліктеу” теориясы тілдің шығуы жөніндегі бағыттардың қайсысына жатады: Биологиялық. Маркстік. Әлеуметтік. Қоғамдық. Психологиялық. Сыртқы факторға негізделген тілдің шығуы жөніндегі теория: Одағай сөз. “Қоғамдық шарттасу”. “Еңбек айқайы”. Еліктеу сөз. Әлеуметтік теория. Эволюциялық теория тілдің шығуын мыналармен байланыстырады: Ойлау және жазудың жетілуі. Адамның ми, сөйлеу аппараты және сезім органдарының жетілуі. Таңбалық және қоғамдық қатынастардың орнығуы. Дыбыстық және графикалық байланыстардың дамуы. Еңбек құралдарының жетілуі. Тілдің «сатылық даму теориясын» жасаған ғалым: Г.Лейбниц. А.Шлейхер. Н.Я.Марр. Ж.Ж.Руссо. Л.Нуаре. «Алғашқы адамдар сөздерді өзара келісіп таңдап алған да, осыдан келіп тіл жасаған» дейтін теория: Материалистік теория. Қоғамдық шарттасу теориясы. Одағай теориясы. Еңбек айқайы теориясы. Дыбысқа еліктеу теориясы. Тілдегі интеграция, дифференциация процестерінің себебі: Психологиялық. Интерлингвистикалық. Экстралингвистикалық. Ішкі фактор Табиғат әсері Тілдің дамуы мыналар арқылы іске асады: Тілдің ішкі заңдылықтары. Қоғамдық заңдылықтар. Әлеуметтік заңдылықтар. Саннан сапаға көшу. Әр түрлі сатылар. Тіл қандай құбылыс: Қоғамдық. Биологиялық. Әлеуметтік. Тайпалық. Тұрақсыз. Халықтардың өзара бір-бірімен қарым-қатынас жасау барысында мынадай өзгерістер болады: Бір тілден екінші тілге тілдік элементтер ауысады. Бір тілден екінші тілге таңбалар ауысады. Екінші тілден үшінші тілге әр түрлі сөйлемдер ауысады. Екінші тілдің тіл байлығы арта түседі. Аралық тілдердің тілдік әлеуеті кемиді. Субстрат дегеніміз: Тілдердің өзара тоғысуы. Жеңген тілдегі жеңілген тілдің элементтері. Аралық тілдердің байланысы. Жеңілген тілдегі жеңген тілдің элементтері. Этникалық топтардың бірігуі. Бір тілден екінші тілге енуге өте-мөте икем болатын элементтер: Дыбыстар. Сөздер. Сөз тіркестері. Фразеологиялық тіркестер. Мақал-мәтелдер. Фонема ілімінің негізін салушы: Ф. де Соссюр. В.Виноградов. Бодуэн де Куртенэ. В.Гумбольдт. А.Потебня. Тілдердің тоғысуының бір түрі: Тайпалық одақ. Тілдік одақ. Рулық одақ. Тектік одақ. Адамзаттық одақ. Әдеби тіл болудың шарты: Зерттелгендігі. Бірнеше ұлтқа ортақ болу. Норманың болуы. Түсінікті болуы. Аударылуы. Жергілікті тіл ерекшеліктері дегеніміз: Белгілі бір жердің халқына қызмет ететін, өзіне тән ерекшелігі бар жалпыхалықтық тілдің бір бөлігі, тармағы. Белгілі бір кәсіппен шұғылданушылардың тіліндегі ерекшеліктер. Жер-су аттарын зерттейтін тіл білімінің саласы. Сөз мағынасын қарастыратын тіл білімнің бір саласы. Терминдерді тексеретін тіл саласы. Артикуляциялық ерекшеліктер дегеніміз: Сөйлеу дыбыстарының пайда болуы. Тіл дыбыстарының жасалуы. Тіл дыбыстарының естілуі. Әріп пен дыбыстың байланысы. Дыбыстың таңбалану ерекшеліктері. Акустикалық әдіс арқылы қарастырылады: Сөйлеу дыбыстарының естілу қасиеттері. Сөйлеу дыбыстарының жасалуы. Тіл дыбыстарының пайда болуы. Дыбыс пен әріптің қарым-қатынасы. Дыбыс пен буынның пайда болуы. Дыбысқа тән қасиеттер: Акустикалық, физиологиялық, қоғамдық. Физикалық, әлеуметтік, тілдік. Артикуляциялық, физикалық, тілдік. Акустикалық, физикалық, әлеуметтік. Тілдік, биологиялық, әлеуметтік. Тыныс мүшелерінің экспирациясы дегеніміз: Ауаны ішке тарту. Ауаны сыртқа шығару. Дауыс шымылдығының жиырылуы. Тыныстау мүшелерінің белгілі бір тәртіппен қозғалуы. Ауаның ауыз қуысында тосқауылға ұшырауы. Монофтонг дауыстылар дегеніміз: Еріндік және езулік дауыстылар . Жуан және жіңішке дауыстылар. Арасында ешбір артық қосындысы жоқ, таза үннен жасалынған дыбыстар. Бірнеше дыбыстың қосындысынан бірігіп, жинақталған дыбыстар. Мейлінше ашық айтылатын дауыстылар. Сөз басында дифтонг сапасында көрінетін дауыстылар: Ә, е, о. О, ө, е. Е, ұ, ү. Ә, ы, ө. І, ұ, ү. Қосарланған дауыссыздардың аталуы: Дифтонг. Аффрикат. Сингармонизм. Диссимилляция. Ассимиляция. Буынның түр саны: 3. 2. 5. 4. 1. Түбір мен қосымша аралығында дауысты дыбыстардың не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болып келуі: Буын үндестігі. Дыбыс үндестігі. Ілгерінді ықпал. Кейінді ықпал. Тоғыспалы ықпал. Тіркес екпіні кездесетін сөз: Конференция. Үлгерім. Асқар тау. Келген-ді. Қараған. Тіл дыбыстарын жасайтын күш: Интонация. Фонациялық ауа. Вокализм. Тартылыс күші. Акцентуация. Фонетикалық элизияға ұшырайтын сөз: Батыр жігіт. Жүруші едік. Қалың орман. Ұсақ жәндік. Кезектес салалас. Тіл дыбыстары дегеніміз: Табиғаттағы құлаққа естілетін үн. Адамның дыбыстау мүшелерінің қызметі арқылы шығатын, бір-бірінен сапалық жағынан ажыратылған, әлеуметтік мәні бар дыбыстар. Бір зат пен екінші заттың соқтығысуынан пайда болған физикалық құбылыстар. Сөйлеудің қағаз бетіне түскен бейнесі. Белгілі бір сөзді белгілеу үшін алынған таңбалар. Буынның анықтамасы: Буын – фонациялық ауаның кілт үзілуінен пайда болған жеке дыбыс немесе дыбыстар тобы. Буын – өкпеден шыққан ауаның леппен айтылуы. Буын – лексикалық немесе грамматикалық мағынасы бар сөз бөлшектері. Буын – сөздің белгілі бір мағыналы бөлшегі. Буын – сөздердің белгілі бір морфологиялық жікке бөлінуі. Екпіннің анықтамасы: Екпін – сөз ішіндегі бір буынның басқаларға қарағанда айқынырақ ажыратылып, көтеріңкі айтылуы. Екпін – сөз ішіндегі буындар мен дыбыстардың бірыңғай, біркелкі айтылуы. Екпін – ауаның экспирациялық қарқынымен күшейтіліп айтылатын сөз тізбектері. Екпін – сөздер мен сөз тіркестерінің бірнеше жікке бөлініп айтылуы. Екпін – сөз бен сөзді форма жағынан ажырататын фонетикалық бірлік. Көңіл-күй екпіні дегеніміз: Дауыс ырғағымен байланысты екпін. Сөйлеушінің көтеріңкі көңіл-күйін, абыржыған ішкі сезімін тыңдаушыға созылыңқы дыбыстар арқылы жеткізу тәсілі. Сөз тіркесі немесе сөз шумағының бір ғана екпінге ие болуы. Түбірдің соңғы буынына түсетін екпін. Көп буынды, ешқандай екпін түспейтін сөздер. Екпіннің жылжымалы болуы мына тілге тән: Түркі тілдері. Агглютинативті. Орыс тілі. Француз тілі. Қазақ тілі. Тіл-тілде екпін мынадай болып келеді: Көңіл-күй, логикалық, сандық. Тоникалық, лебізді, сандық. Эмфазалық, тоникалық, лебізді. Фразалық, логикалық, тоникалық. Тоникалық, лебізді, фразалық. Интонация дегеніміз: Сөйлеу мен ойлауды құрайтын синтаксистік бірлік. Сөйлеуші ойының қандай мағынада жұмсалғанын көрсететін құбылмалы дауыс ырғағы. Сөз ішіндегі бір буынның көтеріңкі айтылуы. Сөйлеу толқынына түскен жеке дыбыстардың тізбегі. Фонациялық ауаның қарқынымен пайда болған буын жігі. Сөйлемде синтаксистік білдіруші және сөйлемге эмоционалды-экспрессивті реңк беруші құралдың бірі: Фраза. Интонация. Ырғақ. Темп. Синтагма. Сингармонизм заңы дегеніміз: Дыбыстардың өзара тіркесуінде қалыптасқан заңдылық. Морфемалардың бірыңғай жуан не жіңішке буынды болып және олардың аралығында қатар келген дыбыстардың біріне-бірі акустика-артикуляциялық жақтан бейімделіп, үйлесіп тұруы. Түбір мен қосымшаның арасында дауыссыз дыбыстардың үндестігі. Алдыңғы дыбыстың өзінен кейінгі дыбысты игеруі. Тіліміздегі дауысты және дауыссыз дыбыстардың өзіндік ерекшеліктерін білдіретін заңдылық. Дыбыстардың бір-біріне етер ықпалы мынадай түрде болады: Ілгерінді және тоғыспалы. Ілгерінді және кейінді. Дауыс (салдыр) қатысына қарай және айтылу орнына (артикуляциясына) қарай. Кейінді және тоғыспалы. Жуан және жіңішкелігіне қарай. Протеза дегеніміз: Сөз соңында артық дыбыстың қосылуы. Дыбыстар аралығында қосылып айтылатын дауысты дыбыс. Сөз алдынан басы артық дыбыстың қосылып айтылуы. Сөз арасында қатар келген екі дауыстының түсірілуі. Сөз ішінде бір буынның түсіп қалуы. Эпитеза қандай құбылыс: Сөз соңындағы ұяң дыбыстардың айтылуда қатаңдануы. Сөз соңында артық дыбыстың қосылып айтылуы. Сөз алдынан басы артық дыбыстың қосылуы. Сөз ішінде екпін түспеген буынның көмескі айтылуы. Бір сөз ішінде ұқсас екі фонеманың біреуі айтылуда басқа дыбысқа өзгеруі. Игерусіз (спонтандық немесе тарихи) өзгерістерден пайда болған дыбыс алмасуы: Абырой, құдірет. Жүрегі, тірегі. Сағат, сәт. Өкпе, тепкі. Досжан, тас жол. Метатеза құбылысының сипаты: Дыбыс пен әріптің үйлесімі. Дыбыстардың алшақ үндесуі. Сөз ішінде дыбыстардың орын алмасуы. Диссимиляция. Дауыс ырғағы. Гаплология құбылысына бейім тұратын сөз: Қанағаттанарлық. Араластыр. Республика. Үндестік. Қызметкер. Сөз ішіндегі дауыстылардың қысаңданып көмескілену құбылысы: Фонетикалық вариант. Элизия. Редукция. Фонетикалық вариация. Сингармонизм. Ерін үндестігі бар сөз: Тәжікстан. Түркістан. Қырғызстан. Қазақстан. Татарстан. Фонема туралы ілім: Фонетика. Фонология. Лексикология. Ассимиляция. Диссимиляция. Фонема дегеніміз: Дыбыстардың таңбалануы. Сөз мағынасы мен сөз тұлғасын ажырататын ең кішкене дыбыстық бірлік. Сөйлеу дыбыстарының естілуі. Тілдің ішкі дыбыстық жүйесі. Тілдік қатынастардың ауызша және жазбаша түрі. Cөз мағынасын өзгертетін дыбыстар: Протеза. Эпентеза. Фонемалық вариация. Эпитеза. Фонемалық вариант. Бір сөздің түрліше дыбысталуы: Элизия. Фонетикалық вариант. Фонетикалық вариация. Сингармонизм. Редукция. Тілдегі фонемалардың қызметі: Номинативті. Коммуникативті. Дейктивті. Сигнификативті. Эмотивті. Вариантқа тән дыбыстық алмасу: Тілдің ең кішкене единицасы. Сөз мағынасын өзгертуге септігін тигізетін дыбыстық алмасу. Сөз мағынасын өзгертуге септігін тигізе алмайтын дыбыстық алмасу. Дыбысты белгілейтін таңба. Дауыссыз дыбыстардың алмасуы. Тарихи лексикологияның зерттеу нысаны: Тілдегі жалқы есімдерді қарастырады. Сөздердің қалыптасуына, өзгеруі мен дамуына қатысты тарихи заңдылықтарды. Тұрақты тіркестерді қарастырады. Сөздердің мағыналық құрылымын. Дыбыстардың тарихи қалыптасуын. Лексикалық мағына дегеніміз: жүктеу/скачать 119,31 Kb. Достарыңызбен бөлісу: