Тіл кемістігі бар балаларды байланыстырып сөйлеуге үйрету. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту

1. 
   Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту
   

Балаға туғаннан бастап жылу, сезім, махаббаттың жеткіліксіздігі де , баланың тіл дамуына жағымсыз әсер етеді. Мұндай жағдай көбіне отбасылық жағдайы төмен, ата – аналары ішімдікке салынған жағдайда, анасының жоқтығы, дүниеге келген күнінен бастап балалар үйінде тәрбиеленгендіктен, оларға жеткілікті түрде назар аударылмағандықтан туындайды.

Я.С. Выготский алғаш рет баланың психикалық дамуын оқыту туралы ереже қабылдады, бұл зерттеу өзінің дамуын жалғастыруда.

Неғұрлым қарқынды және алуан түрлі ақпарат ағыны түскен сайын, баланың миы тезірек дамиды, функционалдық және анатомиялық жетілу орталық жүйке жүйесі күшейе түседі, бірақ келіп түскен ақпараттар жас және психикалық ерекшелігіне сай болуы тиіс екендігі анықталды.

Психологиялық принциптердің бірі, балармен тілдік қатынаста болу, дамытушылық принципі болып табылады. Психологиялық дамуда сензитивтік кезең басым орын алады, бұл кезеңде бала қоршаған ортадағы жағдайға ерекше әсермен қарайды. Тіл дамуына қажетті жас 1,5-3 болып табылады.

Бұл неғұрлым қолайлы, даму кезінде бала сөйлеуді жақсы меңгеріп алады, өзгелермен қарым-қатынасы жақсара түседі. Сензитивті кезеңде сөйлеу мінез-құлқы қалыптасады, ерекше сөйлеу сезімі пайда болады.

«Оқыту – дамудан бір қадам алда болса ғана жақсы»- деген Я. С. Выготский. Ол сол кезде ғана жандана түсіп өмірге бірқатар функцияларды әкеледі.Осы жағдайда ғана оқыту маңызды орын алады.

2. 
   Жабық типтегі мекемеде тәрбиеленетін балалардың сөйлеу ерекшеліктері (мамандандырылған балалар үйі, мектепке дейінгі балалар үйі)
   

Баланың сөйлеуі әр түрлі себептерге байланысты, әр түрлі кезеңде дамиды. Сөйлеу деңгейіне байланысты логопед дамытуды жүзеге асырады.

Көптеген балалар үшін тілдік қатынас шектеулі. Соның әсерінен олар өз құрдастарынан шамамен 2 жылға артта қалып дамып келеді. Сондай-ақ, айтарлықтай артта қалуы сөйлеудегі дамуында есту қабілеті қалыпты мөлшердегі және бастапқы интеллектісіне байланысты, оның ішінде органикалық зақымданулары да бар. Сондықтан да біз сөйлеудің дамуы жайлы ғана емес, оның түзетілуі туралы айтамыз. Кешенді оқыту және тәрбиелеу үшін балалар үйінде оңтайлы жағдайлар жасалуда. Бір сабақтың ішінде дамыту және түзету міндеттері шешіледі. Сөйлеу тек қана қарым-қатынас арқылы ғана емес, ойындар, сурет салу, жапсыру, құрастыру және басқа да істер арқылы жүзеге асады.

3. 
   Сөйлеудің даму заңдылықтары мен оның бұзылу шарттары.
   

Жас ерекшелігіне тән сөйлеу тілі дамымаса онда олардың сөздік қоры да төмен болады. Сөйлеу тілін түсінуі жақсы болса да, ойлауы шектеулі. Мұндай балаларда сөйлеу тілі басқа балаларға қарағанда кешірек шығады. Бұл уақытта сөйлеу белсендігі арта түседі, сөздік қоры көбейеді, бірақ балалар буындарға бөлгенде, сөздерді айтқанда әріптерді шатастыруда қиналады. Сондықтан да олардың сөйлеген сөздері қоршаған ортадағыларға түсініксіз болып келеді.

Сөйлеу тәжірибесі өте шектелген, олар қоршаған ортадағы адамдарға қимыл арқылы ғана түсіндіреді, немесе сұрағысы, алғысы келетін заттарды қол қимылымен көрсетіп қана қол жеткізеді.

Грамматикалық формаларды ажыратуы дамымаған, сөйлуі жетілмегендіктен ересектердің айтқаның түсінбеуі осыдан. Мысалы логопед орындыққа отыр десе, бала орындықты алып келеді, ойыншықтың орнына диванды әкеледі т.б

Айтылған сөзді балалар тек қана қарым-қатынас орныққаннан кейін ғана түсінеді. Бала түсінбеген жағдайда ғана ересектер қимылмен көрсетеді. Осындай балалар үшін аграмматизм қаситеті тән.

Уақыт өте келе, бала өзінің тілі қоршаған ортаға түсініксіз екендігін ұғынады. Бұл оның мінезінің дұрыс қалыптасуына теріс әсер етеді. Осының әсерінен оларда тұйық мінезділік, қырсықтық, қоршаған ортамен араласпау деген мінез құлық пайда болады.Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалар өз құрдастарынан сөйлеуінің даму деңгейінен ғана емес, сонымен қатар психикалық ауытқуымен де ерекшеленеді. Олар үшін тұрақсыздық, бір істен екінші іске көшу, әлсірегіш қаситтер басым. Балалар ересектерді тыңдамайды, соның салдарынан қашама қателіктер туындайды.

Кейбір аталған жағдайлар қалыпты сөйлеуі жақсы балалар да кездеседі. Жоғарыда айтылған ауытқуларды болдырмау үшін түзету жұмыстарын жүргізу керек.

4. 
   Монологтік сөлеудің әдістері мен тәсілдері, реті.
   

2-сәбилер тобының сөйлеу тілің үйретудің негізгі міндеті активті және пассивті түрде сөздік қорын молайту.

Неғұрлым тиімді оқытудың тәсілдері мыналар болып табылады:

-көрсету және қарау нысанасы;

-іс-әрекеттерді орындау;

-өтініштер, тапсырмалар;

-сөздерді, сөз тіркестерін қайталау;

-сұрақтар, жауаптар;

-қуыршақтар арқылы жанама қарым-қатынас (ойыншық);

-сөйлеу материалдарын бірнеше рет қайталау;

-түсіндірмелер жазу.

Сөздік жұмыс нақтылау, жандандыру, кеңейту мағынасында ғана емес, ол әртүрлі коммуникативтік жағдайларда қолданылады.

Көбіне ауызекі сөйлеу жаттығуларына көп көңіл бөлінеді. Бір сұрақ қойылып сол сұраққа жауап таңдалады. Жауапта балалардың дербес пікірлеріне, ойларына көңіл аударылады. Баланың неғұрлым тез сөйлеуі диалог арқылы жақсы дамиды. Бақылау, танысу, жаңа пәндер бұлардың барлығы тілдің қарқынды дамуына жақсы жетелейді. Түстерді ажыратып, көлем, жаңа сөздер, сөзжасам ұғымдарымен танысады.

Пассивті және белсенді сөздік қорын құру үшін алғы шарттарды дамыту, сөздік қорын байытуға арналған тапсырмалар, түсіну, сөйлеу, есте сақтау, ойлау жұмыстары жүргізіледі.

Ал орта топтарда балардың сөз тіркестерін құрауға, сөз бен сөзді байланыстыруға көп көңіл аударылады. Бұл жаста балалар ертегінің жалғасын өздері құрастырып біледі. Белгілі бір тақырыптың мағынасын аша алады. Осыдан түсінігін айту ұғымы қалыптасқан.Көркем туындыны мазмұндау баланың есте сақтау қабілетін жақсы дамытады.

("Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту", М., 1976).

Бұл жастағы балардың тілдері жеткілікті мөлшерде дамымағандықтан, түсінінгін айтуға жеңіл және балаларға таныс екінші топта танысқан ертегілерден бастайды, содан кейін ғана жаңа әңгімелердің мазмұның айтады.

Мазмұндау­­- монологтік оқытудың алғашқы сатысы. Сондықтан оқыту жеңіл болатын әдістерді пайдалану керек.

Әдістемелік әдебиетте толық ащылған нұсқаулар мыналар:

-бірлескен және шағылысқан мазмұндау;

-бөлімдер бойынша мазмұндау;

-рөлге бөліп оқыту;

-ойын-драматизации.

Ересек топтағы балалар сабақта айтылған әңгіменің мағынасын толық ашып жеткізеді. Әңгімелеу барысында лексикалық мағынасы бар сөздерді пайдаланады, білетін материалдарын еске түсіруге тырысады.

Баланың сөйлеу тілінің дамуына оның толық жетілген есту қабілеті шешуші қызмет атқарады. Бала ересек адамдардың сөздерін естиді, тыңдайды, соларға еліктейді, сосын өздігінен сөйлеуге үйренеді. Саңырау балалар арнайы оқытудың өтпейінше сөйлеу тілін меңгермейді. Нашар еститін балалардың сөйлеу тілдері өрескел бұзылады. Есту қабілеті баланың ой өрісінің дамуына да үлкен қызмет атқарады. Ересек адамдардың түсіндірулерінен бала айналасындағы өмір тіршілігімен танысады және шындықтың күрделі мағлұматтарын меңгереді.Балалар сөйлеу тілі шыққанға дейін-ақ көп сөздердің мағыналарымен таныс болады.Есту қабілетінің тағы бір үлкен қызметі, ол естудің жәрдемімен өзінің сөйлеу тілін бақылап қана қоймай оны айналасындағылардың сөйлеу тілімен салыстыруға да мүмкіншілігі болады. Шынында, ол дыбыстардың дұрыс айтылуын меңгеріп қана қоймайды, сонымен бірге сөйлеу тілінің лексико-грамматикалық құрлысын да меңгереді. Есту қабілеті жақсы сақталған балалар келешекте жазуы мен оқуын ойдағыдай меңгереді.

Баланың есту қабілеті бірқалыпты даму барысын бірнеше кезеңге бөлуге болады:

а) жаңа туылған баланың алғашқы сағаттарында-ақ дыбысты қабылдайтын ең қарапайым реакциясы пайда болады. Қатты тықылдан, соққыдан, шуылдан дыбысқа жауабы ретінде соғуындағы, тамырларының соғуындағы, тыныс алдындағы қимыл-қозғалыстарында өзгеріс болатындығы байқалады;

б) баланың үш айлығында дыбыстың жоғарлығын тембрін және айыру қабілеті қалыптастырады;

в) әуезін жеке сөздерді және сөз тіркестерін сарыны мен ырғағы бойынша айыру қабілеті қалыптасады;

г) сөйлеу тілінің бұдан былайғы кезеңдерінде есту қабілетінің біртіндеп толық жетілуінің арқасында тілдің дыбыстық құрамын түсіну артады, ана тілінің ьарлық дыбыстарын есту арқылы айыру қабілеті қалыптасады. Бұл балалардың сөйлеу тілдерінің ойдағыдай қалыптасуы үшін ең қажетті алғы шарттың бірі болып есептеледі.

5. 
   Бала тілінің дамуына көрнекілік пен дәстүрлі оқытудың рөлі
   

6. Ұсақ және жалпы моториканы дамыту, баланың жан-жақты дамуына әсері

активті нүктелеріне әсер ете отырып массаж жасау керек. Ерте жаста және

мектепке дейінгі кіші жаста қарапайым жаттығуларды жасауда өлеңмен, тақпақпен ұйқастырылған жаттығуларды пайдалану ұсынылады. Сонымен қатар өзіне -өзі қызмет ету дағдысын қалыптастыру: тиегін өзі салып, өзі ағыту, бауын байлау, т.б. Ал ересек топтағы балалар үшін ұсақ моториканы дамыту және қолдың икемділігін арттыруға арналған жаттығулар мектепке дайындықтың яғни, жазу, сызуға үйренудің маңыздысы болып саналады.

Ұсақ моториканы дамытудың маңыздылығы неде? Адамның бас миында саусақ қимылына және сөйлеуге жауап беретін орталықтар өте жақын орналасқан. Ұсақ моторикаға әсер ете және оны белсендіре отырып, көрші орналасқан сөйлеуге жауап беретін орталықты да дамыта аламыз.

Педагогтар мен балалар психологының мақсаты- ата – аналарға ұсақ моториканы дамыту ойындарының маңыздылығын ұғындыру. Баланы қызықтыруда және жаңа хабарларды игеруіне көмектесуде үйретуді ойынмен алмастыру, алға қойған мақсатына жетуін, тапсырманы орындауда қиындыққа кездессе мойымауына үйрете отырып, аз мөлшердегі жетістіктерін де бағалап, мадақтап қоюды да ұмытпауы керек.

Ұсақ моториканың қимылдары мен қолдың икемдігі бас миының құрылымының даму деңгейін көрсетеді. Осыдан келіп қол қимылдарын басқара білу туады. Сондықтан ешқашан да баланы мәжбүрлеуге болмайды.

-Балалар, қараңыздаршы, менің қорабым қандай әдемі. Бәлкім, онда біреу бар шығар. Қарағыларын келеді ме?

-Мысықты сипағыларың келе ме?Мысықтың жүні жұмсақ пе екен? Ал құйрығы қандай? Тырнақтарына қараңдар?

Біздің мысығымыздың қарны ашқан болар тамақтандырайық. Біз оған ет береміз. Мурка жей ғой етті. Мурка етті жеді ме? Сонымен қатар мурка шұжықты да жейді.

Біздің мысығымыз тойды енді онымен ойнауға болады.

• 
  Қараңдаршы Мурка не істеп жатыр? (қарайды, жүреді, жүгіреді, секіреді).
  

Ал енді тыңдандар, мен сендерге мысық туралы өлең оқып берейін.

Өлең "Мысық" Найденованікі.

-Мысықтар қалай айқалады? Ақырын-ақырын айқайлайды...

Жүріңдер ойнайық...

Байланыстырып сөйлеуді дамыту бойынша сабақ жоспары, даярлық топ "Сызбаларды пайдаланып, әңгіме құрастыру"

Мақсаты: Сурет бойынша әңгіме құрастыруды жалғастыру. Сөздік қорын, грмматикалық сөйлеуін дамыту. Шығармашылық қабілеттерін арттыру.

Құрал-жабдықтар: Фланелеграф, кесте, жолақ –сөздер.

Өту барысы

1.Ұйымдастыру кезеңі

2. "Жұмбақ, бұл қай кезде болады?"

"Қар егістікте,

Өзендерде мұз,

Жел қыдырып жүреді

Бұл қай кезде болады?"

3. "Қыс біздің терезеде" – қыс белгілерін терезе арқылы көруге, белгілерін атауға , анықтауға, салыстыруға болады.

4. Қыс суретін фланенграфта салуға болады. Қыстың әрбір белгісі жазылады–ол әртүрлі сипатта болады:

Зимушка,

Сиқыршы,

• 
  Білімдерін бекіту.
  

Өту барысы:

Ендеше кілемге отырыңдар, кеттік ұшып.

-Балалар,бүгін біз сендермен түлкі туралы мәтін құрастырамыз.

Әңгіменің жоспары:

а)Бұл кім, сыртқы көрінісін сипаттау;

б)Қыста қайда мекендейді, немен қоректенеді;

в)Өз жауынан қалай құтқарылады.

-Қалай, қандай ретпен әңгіме құрастыру керек?

-Қыстыгүні аяздан олар қалай қорғанады екен?

Тиін достарына тағам дайындады:

Қоянға-сәбізді,

Түлкіге-тышқанды,

Өзіне - жаңғақты, ал аюға-балды.

Қуанып аңдар « рахмет», - деді. Тек бал ғана желінбей қалды. Аю неге балды жемеді?

• 
  Бүгінгі сабақьа неге үйрендік?
  
• 
  Сабақ ұнады ма?
  

• 
  Суретте қандай жыл мезгілі салынған?
  

• 
  Суретте адамдар не істеп жатыр, тіршілік қалай жандануда, бақта нелер бар?
  

-Балалар, бүгін біз сіздермен тағы да кеш келген көктем туралы айтамыз. Бүгін біз сендермен өзіміз салған суреттен әңгіме құрауды үйренемізн Тыңдандар, қандай тәрттіппен құрастыру керек:

-Балалар, әңгімені әртүрлі бастауға болады, бір-бірлеріңді мұқият тыңдандар ұқсамасын.

-Ал қазір біз сіздермен ойналық. Ойын "Не жетіспейді?" деп аталады. Мсыалы "Бұл үйеңкі. Оған жетіспейді жапырақ".

"Орыстың сұлуы

Тұр алаңқайда,

Жасыл күртеде

• 
  Сабақта нені үйрендік?
  
• 
  Қй бөлім көбіре ұнады?