II. 1. Сөз — тілдік қатынастың басты тұлғасы

Сөз — лексикалық жағынан да, грамматикалық жағынан да, сөзжасам түрғысынан да жан-жақты зерттеліп келе жатқан тілдік тұлға. Сондықтан біз сөздің бұл жақтарына тоқталмай, тілдік қатынасқа байланысты сипатын азды-көпті сөз етеміз. Жалпы бұл — арнайы зерттеуді, жан-жақты талдауды қажет ететін мәселелердің бірі.

Сөзді қатысым құбылысына қатысты қарастырғанда, негізінен, оның сөйлеу мен сөйлесуге байланысты ерекшеліткеріне назар аударуға тура келеді. Мұнда ол адамдардың тілдік қарым-қатынасында жүзеге асатын, пікірлесуге негіз болатын, өзара түсінісуге мүмкіндік жасайтын қатысымдық элемент түрғысынан сөз болады.

Сөздің сөйлеу процесіндегі орны мен қызметі көптеген лингвистердің назарына іліккен. Сол себепті сөздің әр түрлі ерекшеліктеріне қатысты берілген анықтамалардың мазмұны түрліше болып келеді. Мысалы, көрнекті лингвист- ғалым Фердинанд де Соссюр: «…Слов, несмотря на все трудности, связанные с определением этого понятия, есть единица, неотступно представляющаяся нашему уму нечто центарльное в механизме языка» — дейді.

Сөздің басты-басты ерекшеліктерін сөз ете келіп, лингвист ғалымдардың көпшілігі сөздің сөйлеу процесіне қатысты түрліше тілдік, қатысымдық қасиеттерді меңгеретініне ерекше назар аударады. Мысалы: А.А.Леонтьев бұл туралы: «Именно слово является минимальной функциональной единицей речевого восприятия» — десе, тура осы пікірді П.В.Чесноков айна қатесіз былай қайталайды: …можно считать слово минимальной функциональной единицей речевой деятельности вообще — дейді. Сол сияқты Б.Н.Головин: «Слово — это наименьшая

смысловая единица языка, свободно воспроизводимая в речи для построения высказываний» — деп, сөздің ойды жеткізудегі маңызын атап көрсетуге тырысса, Ю.В.Фоменко сөзден басқа единицалардың тілдік қарым-қатынастағы ролін мүлде жоққа шығарады: «Коммуникативная деятельность человека протекает не на базе фонем, слогов и морфем /не говоря о словосочетаниях/, а на базе слов»

Жалпы Ю.В.Фоменконың сөзге қатысты келген тұжырымдарының көпшілігі А.И.Смирницкийдің пікірімен үштасып жатады. А.И.Смирницкий оны ғылыми тұрғыдан жан-жақты сөз етсе, Ю.В.Фоменка ол көзқарасты қабылдап қана қоймай, қайталайды.

Сөзің негізгі екі қасиеті: формасы мен мазмұны, яғни дыбыстық таңбасы мен мағынасы да қатысымдық процесте түрліше қарастырылады. Мысалы, B.JL.Haep: «Отдельные языковые единицы, даже, например, лексические, ничего конкретного передавать на способны»; «Лексические единицы, например, сами по себе ничего конкретного не сообщают; они являются лишь знаками, замещающими определенные предметы, явления, отношения, свойства и т.п. или репрезентирующими их абстрактное отображение» — деп, сөздің тілдік қарым-қатынастан тыс уақытта таңбадан басқа ешбір нақтылық белгісі мен мазмұны жоқ десе, Ю.В.,Фоменко: «Слово обладает признаком самостоятельности: в отличие от фонемы и морфемы, оно допускает изолированное употребление в естественной речи.

Слово обладает признаком воспроизводимости: оно не строится в процессе коммуникации, а извлекается из памяти как единица готовая, заранее данная» — деп, сөздің жеке тұрғанда да, сөйлеу процесінде қолданғанда да мағынасы бар екенін атап өтеді.

Сөз белгілі бір контекст құрамында ғана нақтылы мағынаны білдіріп, өзіндік мазмұнға контекст арқылы ғана ие болады деген пікірді жақтаушылар: Г.Штейнталь, К.Фосслер, Ж.Вандриес, П.Вегенер, А.Гардинер, Л.БЛумфильд, Л.Ельмслев, С.Шауман т.б.

Керісінше, сөздің мағынасы контексте қатысты анықталмайды, ол мағыналық жағынан дербес, сөз тек өзінде бар мағынаны сөйлем құрамында жүмсайд, яғни сөздің мағынасы контекске тәуелді емес деген көзқарасты дәлелдеушілер: Р.А.Будагов, Н.С.Дмитриева, М.Бурмаков, ФА.Литвин, Ш.Балли, А.Мейе, А.Мартине, В.З.Панфилова, М.ГАрсеньева, А.Р.Лурия, Г.В.Колшанский т.бТілді қатысымдық тұрғыдан оқыту бұл мәселенің теориялық негіздеріне, оның қалыптасу себептеріне, тілдік қарым-қатынасты жүзеге асыру барысында қолданылатын амалдарға, үтымды әдіс-тәсілдерге т.б. байланысты екені байқалады.

Тілдік қатынас құбылысы — соңғы жылдары әлемдік тіл білімінде арнайы қарастырылып, ғалымдардың тілге жаңаша көз-қарасын қалыптастырған мәселелердің бірі. Әр ұлт тілінің өзінің айтылу, жазылу, сөйлеу ерекшелігі болатыны сияқты, қазақша тілдік қатынастың да өзіндік заңдылығы және даму сипаты бар.

Тілдік қатынас — адамдарға тән ойлау мен сөйлеу процестерінің белгілі бір қоғамдық ортада тіл арқылы жарыққа шыққан көрінісі.

Адамдар арасындағы тілдік карым-катынас деген ұғымды білдіру арқылы бұл сөздің мағынасы кеңейді. Сонымен қатар бұл термин лигвистикада ғана емес, одан басқа да барлық ғылым салаларында кеңінен қолданылып келеді. Бұл терминнің тілге, сөйлеуге қатысты мағынасы тіл арқылы түсінісу, пікірлесу дегенге саятын болса, кейінгі кездерде бұл одан әлдекайда тереңдей түсті. Мәселен, тілдік коммуникация — тіл аркылы сөйлесу, ұғынысу дегенді білдірсе; қоғамдық коммуникация қоғамдық байланыс, қоғамдағы қарым-қатынас дегенді аңғартады; ал саяси коммуникация — саяси өмірдегі байланыс, саясатқа қатысты қарым-қатынас дегеңді байқатады т.б.»Қатысымдық» терминіне қатысты зерттеу еңбектердің қай-қайсысында да оның қарым-қатынас құралы, сөйлесуге байланысты қасиеті баса айтылады.