Қазақстанда және шет елдерде абердин-ангус ірі қара мал

19 
айтарлықтай салмақ қосып, тиісінше, жақсы бағалана бастады. Ғасырдың 
келесі ширегінде мал зауыттары селекция арқылы ірі қара малдың көптеген 
тұқымдарын шығарды. Чикагода 1883 жылдың 21 қарашасы Абердин-Ангус 
бұқаларының Зауытшылары Ассоциациясы құрылды, ол қазіргі күнге дейін 
әрекет етеді, ал мал басы тек өсуде [36,37]. 
Абердин-ангус тұқымы – Шотландияда құрылған классикалық 
Британдық тұқымдардың бірі, климаты қатал елдің таулы бөлігінде, әлемдік 
маңызы бар тез пісетін ет тұқымдарының қатарына кіреді. Ол жергілікті 
малдың екі тұқымынан құралған: денелі және тез пісетін ет түрі бар – абердин,
және Ангус – біріншісіне қарағанда ірілеу және жоғары сүт өнімділігіне ие 
[38]. 
Смирнов А.В. [39] ангус малының, сондай-ақ Хайленд және галловей 
малының арғытектері Каледонияда жабайы жағдайда болған жергілікті 
жануарлар болғанын хабарлайды. Оның пікірінше, тоқал жануарлар мутация 
нәтижесі. XVIII ғасырдың басында бағытталған іріктеудің нәтижесінде тоқал 
малдардың едәуір массиві қалыптасты. 
Ангус тұқымы тоқалдылық гені бойынша "таза" деп атап өтті. Ол тоқал 
болудың себебі - тұқымның бастапқы формаларында мүйізділік генінің 
болмауы немесе оның өте төмен жиілікте болуы деп санайды. Жасанды іріктеу 
нәтижесінде мүйіздік генді жою мүмкін болды. Автор сондай-ақ ұқсас жолмен 
және басқа да тоқал жануарлардың тұқымдарын жасауға болады деп санайды, 
бұл қазіргі уақытта тоқал генотиптерді құру бойынша жұмыстарда көрсетілген 
[40]. 
Жайылымдық 
күтіп-ұстауға 
икемділігі 
тұқымның 
маңызды 
шаруашылық құндылығы болып табылады. Шотландияда ет малын 
бордақылаумен 
айналыспағандықтан, 
жануарлар 
2-3 
жыл 
бойы 
жайылымдарда жайылып, кейін Англияға мал бордақылауға сатылды. 
Жайылымдарда ұстау жануарларда көп мөлшерде жасыл массаны тұтыну 
қабілетін арттырды. Еркін жайылымда ұстау олардың темпераменті мен 
конституцияның қалыптасуына өз ізін салды. Абердин-ангус малы нарықта 
жоғары сойыс шығымымен және ет сапасының жақсы көрсеткіштерімен 
танымал болды [41,42]. 
Абердин-ангус тұқымының малдары денесінің үйлесімділігімен, өте 
айқын көрінетін еттік формасымен, жеңіл сүйектілігімен сипатталады. Оның 
түзу әрі қысқа аяқтарына жанасқан кең және терең денесі, салыстырмалы 
жеңіл және шағын басы, қысқа мойыны, жеткілікті мөлшерде кең арқасы мен 
белі, жақсы дамыған бұлшық еті бар. Ұшадағы жұмсақ ет шығымының өте 
жоғары болуы, айқын айқындалған еттің мәрмәрлігі, оның жоғары 
калориялығы, тез пісуі-бұл тұқымның кең таралуына ықпал еткен негізгі 
құндылықтары болып саналады [43]. 
Тұқым өсірудің таралу аймағын кеңейтуге тоқал ірі қара малдар 
өсірушілер қоғамы ұйымдастырған, содан кейін ангус малының қоғамы 
ұйымдастырған кең жарнамалар ықпал етті. 1873-1878 жылдар аралығында 
АҚШ-қа 8500-ге жуық бас әкелінді, ал 1878 жылы алғашқы таза тұқымды 

20 
табын құрылды. 1883 жылы американдық Абердин-ангус малдар 
қауымдастығы құрылды. 1886 жылы асыл тұқымды кітаптың 1 томы 
жарияланды, онда 1887 жылдан бастап ата-анасы тіркелген жануарларды ғана 
жазады [44]. 
Бастапқы өсіру кезеңінде ангус малдары өте әртүрлі болды. Мамандар 
оларды екі түрге бөлді: ірі және ұсақ жануарлар. Ұсақ мал - азықтандыру 
әлдеқайда нашар болатын ұсақ жалға алушыларда болды. Олар ет сапасы 
нашар, бірақ жоғары сүт өнімділігіне ие болды. Іріктеу кезінде еттілік 
белгілерінің күшеюі ангустардың сүттілігіне теріс әсер етті,бұл қазіргі мал 
түрінің кемшіліктерінің бірі болып табылады. В.В.Смирнов сол кезеңде 
табындарда лактация кезеңінде 4-5 мың кг сүт өнімділігі бар Ангус 
тұқымының сиырлары болғанын атап өтті және сүт майлылығы 4-4,5% - ға 
жетті. Онымен қоса жануарлар пайдаланудың жоғары ұзақтығымен 
ерекшеленді [45]. 
Қазіргі заманғы Ангус тұқымының мал түрі айтарлықтай өзгерді. 
Жануарлар жоғары сапалы ет беретін дененің артқы бөлігінің едәуір дамуымен 
ерекшеленеді. А.Н.Панюшкиннің [46] мәліметтері бойынша, Англияда ересек 
бұқалардың тірі салмағы 650-800 кг, сиырлардың 450-500 кг құрайды. 
Қарқынды өсіру барысында және бордақылау кезеңінде 15-16 айлық жасында 
бұқашықтар 400-450 кг тірілей салмаққа ие болады да, сойыс шығымы 60-
65%-ды құрайды.
1973 жылы етті мал санының жалпы өсу үрдісіне қарамастан тек 
Англияда 1,5 млн.етті сиыр немесе барлық сиыр басының 33% болды. Оның 
генотипінде герефордтармен және фриздардан алынған будандар өте танымал. 
Будандардың арасында ангустардың генотипі айтарлықтай үлес салмағын 
алады. Англияда жақсы тұқым қуалаушылықты анықтау үшін екі кезеңді 
бағалауды қарастыратын ангус тұқымдарын сапалы жақсарту бағдарламасы 
әзірленді. Ұрпағы бойынша жануарлардың аздаған бөлігі бағаланады, өйткені 
бұл экономикалық жағынан тиімді емес. Сыналатын жануарлар 
ауыстырылмайтын төсеніште немесе бетонды саңылаулы еденде қораларда 
ұсталады, бұл ретте бұқашыққа арналған қораның мөлшері 2 х 2,5 м құрайды 
[47]. 
Оңтүстік Иллинойс штатының университетінде ангус тұқымының 
өнімділік сапасын зерттеу бойынша үлкен жұмыс жүргізілді. Сынақ 
станциясында ангус бұқашықтары тәулігіне 1,5 кг өсімді көрсетті, өмір сүру 
күнінде 1,26 кг, 365 күн жастағы тірі салмағы 472 кг жетті, 1 кг өсімге азықтың 
құрғақ затының 6,66 кг мөлшері кетті [48]. 
Абердин-ангус малының қазіргі заманғы популяциясы түрі бойынша 
жоғары алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Дененің бітімі бойынша 
айтарлықтай әртүрлілік соңғы жылдары әкелінген жоғары балдырлы 
өндірушілерді пайдалану нәтижесінде алынды [49]. 
Абердин-ангус малының тұқымында және басқа да ет тұқымдарында 
әдетте дене бітімін үш түрге бөледі: ұсақ жинақы (I), ірі үлкен (II) және 
ірілендірілген жинақы (III). Ұсақ жинақы түрі тез піседі және бордақылауға 

21 
қабілетті. Бұл түрдегі жас малдар өсуін тез аяқтайды, олардың ұшалары 
ертерек кеуіп қалады. Жануарлары аласа аяғында орналасқан шағын, кең және 
терең бөшке тәрізді денеге ие. 
Ірі үлкен түрінің жануарлары кең, ұзын денелілігімен және үлкен тірі 
салмағымен сипатталады. Жас малдар ұзақ уақыт бойы бұлшық ет тінінің 
есебінен жоғары салмақ сақтайды және ең көп массаға кешірек жетеді [50]. 
Жануарлардың негізгі үлес салмағы еттік пішіні айқын көрінген 
ірілендірілген жинақы дене бітіміне ие. Черекаев А. В., Черекаева И. А., 
Степаненко Я. Ф., Доротюк Э. Н., Прудников В. [51,52,53] өз жұмыстарында 
дене бітімінің үш түрін көрсеткен: биік, орташа және жинақы. Сонымен қатар, 
бойы биік типті сиырлар жинақы типті өз құрдастарынан тірі салмағы 
бойынша 73,3 - 100,7 кг асып түсті. Левантин Д.Л. ірі типті сиырлардан 
алынған бұзаулар енесінен айырған кезде 199,3 кг салмақ бергенін, ал жинақы 
тип сиырларынан 151,0 кг салмақ алғанын анықтаған [54].
Стонакер Х.Х., Харлис М.Н., Уйкер С. [55] биік бойлы типтің жас 
малдары жоғары өсім беріп және сою кезінде жинақы типті құрдастарына 
қарағанда 18% артық салмақ алғанын хабарлайды. Ірі типті сиырлар орта 
есеппен өз өміріне 6,5 бұзаудан, жинақы типті сиырлар тек 5,0 ғана бұзау 
берген. Ірі типті сиырлардан шыққан бұзауларда 15-20 кг-ға жоғары тірі 
салмағы алынған және олар табыннан бір жылға кеш шығарылған. 
Левантин Д.Л., [56] айтуы бойынша отандық етті тұқым малдарын өсіру 
барысында ғалымдар мен селекционерлер өте тез піскіш типті жануарларды 
алу жоспарламаған. Оның пікірінше, Англияда, АҚШ пен Канадада асыл 
тұқымды етті малды сатып алу кезінде ірі үлкен малға артықшылық берілген. 
Бұл ретте 1932 жылдан 1975 жылға дейінгі кезеңде жинақы типті малдардың 
белгіленген саны сатып алынды және олар асыл тұқымды табындарда кеңінен 
қолданылды. 
Абердин-ангус малдары қалмақ малымен будандастыру үшін, сондай-ақ 
сүт және сүт-ет тұқымдарымен өнеркәсіптік будандастыру үшін қолданылады. 
Қазақстанның барлық аумағы бойынша будан мал алу мақсатында 
өнеркәсіптік будандастыру әдісін белсенді қолданады [57]. 
Абердин-ангус сиыры – Қазақстанға 1932 ж. Англиядан әкелінді. 
Қазақстанның көптеген өңірлерінде өсіріледі. Сиыр тұқымдардың ішіндегі өте 
сапалы ет беретін тұқым болып саналады, бірақ жақсы азықтандыру мен 
бағып-күтуді қажет етеді. Тез жетіледі. Абердин-ангус сиырының түсі 
көбінесе қара, мүйізсізтоқал болып келеді. Шоқтығына дейінгі орташа биіктігі 
118,5 см, кеудесінің орамы 190 см, қиғаш өлшегендегі тұрқы 148 см, 
жіліншігінің орамы 19 см болады. Сиыры 550 – 600 кг, бұқасы 750 – 800 кг, 
бордақыланған өгізшелері 14 – 15 айлығында 400 – 450 кг орташа салмақ 
тартады, 60% таза ет, сауын маусымында әр сиыр 2000 кг сүт береді. Өзінің 
биологиялық ерекшеліктерін көрсету үшін жақсы азықтандырып, бағып-
күтуді қажет етеді. Сондықтан да Абердин-ангус сиырын жемшөп қоры мол, 
ауа-райы қоңыр-салқын келетін аудаңдарда өсіру тиімді. Абердин-ангус 
сиыры Батыс Қазақстанда өндірістік будаңдастыру және жергілікті мүйізді ірі 

22 
қара малдың жаңа тұқымдық топтары мен Қостанай облысында кең тараған 
Әулиекөл сиырын шығаруда пайдаланылды [58]. 

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: