Тобанияз атындағы орта мектеп

Қой өсіру қазақ халқының ата кәсібінің бірі болып табылады. Төрт түлік малдың  ішінде жылқы мен қойға ерекше мән берген қазақ халқы қой жаюдың, оны көбейту мен тұқымын асылдандырудың өзіндік әдіс-тәсілдерін қалыптастырған. Мал шаруашылығына қолайлы табиғи ортаның мол болуы, соған орай қыстау, көктеу, жайлау, күзеумен байланысты көшпелі өмір салтының орнығуы қазақ халқының дәстүрлі қой шаруашылығын берік қалыптастырғандығының айғағы. Қазақстанда  негізінен қылшық жүнді қазақы қой өсірілді.

Қой туралы статистикалық мәлімет­терді бал арасындай өзі жинап, оны талдап, орыс ғалымдарының осы түлік туралы зерттеулерін зерделеп, түбегейлі зерттеп, түбірлеп жазған тұңғыш қазақ Әлихан Бөкейханов екен. Докторлық диссертация-лардың талайын он орап алатын « Овцеводство в Степном крае » (« Дала өлкесін-дегі қой шаруашылығы ») деген монографиясын Әлекең 1904 жылы Томск қаласында жарыққа шығарыпты. Орыс тілінде жазылған. 1896 - 1903 жыл­дары Дала өлкесін зерттеу үшін жа­сақ­талған экспедицияның құрамына арнайы кіргізілген Ә. Бөкейханов Ақ­мола, Торғай, Семей облыстарының 12 уезінің жерін, шаруашылық жүргізу тә­сілдерін, көшпелі және жартылай көш­пелі шаруашылықтарда жер қорын пайдалану, қоныстандыру, мал өсіру жайын бүге-шігесіне дейін зерттеп жаз­ған. Экспедиция шаруашылық - ста­тис­тикалық зерттеулерге аса ыж­даһат­ты­лық­пен баса назар аударған.

Ә. Бө­кей­ханов қой шаруашылығы туралы мо­нографиясында статистикалық мә­лі­меттерге көбірек орын беріп, сол арқылы, мал өсіру, оның өнімімен күн көру, пайда түсіру жолдарын қойшысы да, тойшысы да тез ұғатын тілмен нанымды баяндайды. Осы деректер негізінде тамаша эко­но­микалық сараптама жасайды.Ә. Бөкейхановтың статистикаға мән бергені сонша, әр қой қанша ет, жүн, сүт беретініне, отынға қанша қи өн­діруге болатынына дейін тәптіштейді. Қойдың

3

қорасы, жазғы, күзгі жайылымы, төлдету, аурулары, оны қалай емдеу туралы, қыста әр қой қанша шөп жей­тінін ерінбей қағазға түсірген. Ал, қойдың бүгінгі заманда да көл - көсір пайдаға кенелтетінін бір ғана мы­салмен дәлелдеуге болады. Қойдың те­рісін, жүнін есепке алмай - ақ, етін ғана ұқсатса, шаш етектен пайдаға қа­ласыз. Әзіл - шыны аралас бір сөз бар. « Қазақтың тісінде қалған етпен өз­бек палау жасайды » дейді қазақ қал­жақтап. Жаны бар сөз.

4

2.2. Қойдан алынатын тағамдық өнімдер туралы

« Мал өсірсең қой өсір, пайдасы оның көл - көсір » деген халық даналығын күресінге күреп, архаизм ауласына қамап тастау сөз қадірін бі­летін, мал киесін пір тұтатын қазаққа ас­тамшылық болады. Яғни, «қой көрме­гендер қуалап жүріп өлтірмесе », қара қой қазағын мәңгі асырай береді.

Қазақ халқы төрт түліктен алынатын барлық өнімді кәдесіне жаратқан. Тұрмыс-тіршілікте малдың етін, сүтін азық етсе, терісі мен жүнінен мата жасап, киім-кешек тігуге пайдаланған. Жүннен бау - шу, арқан - жіп, киім - кешек, қазақ үйдің киізін, әртүрлі төсеніштер мен қап, шекпен сияқты ең қажетті мүліктер жасалған.

Ал, жалпы қолданыста тағамдар азық - түлік деп аталғанымен, азық – егіннен алынған өнімдер, түлік – малдың ет өнімі, ал сүмесін – сүт өнімдері.

5

Сүт өнімдері әртүрлі тәсілдермен дайындалады. Сүтті шайға қатып, сыршай ішеді, күріш салып пісіріп, сыргүріш аталатын күріш ботқа пісіреді.

Пісірілген қой сүтінен жылы кезінде ұйытқы қосып  айран дайындайды. Ұйытқыға бұрынғы айранды немесе қаймақты пайдаланды. Ұйытқыны сүттің қанжылым болған кезінде салып, ыдыстың сыртынан жылылап орап қояды. Қойдың айраны жазғы ыстық күндерде әрі сусын, әрі тамақ ретінде қолданылады. Әсіресе оны сорпаға қосып ішеді. Кей жерде бұндай тағам ақ сорпа деп аталады. Күн ыстықта айранға су қосып, сұйылтып, шалап жасап ішеді. Малшылар қой айранын торсыққа құйып, өзімен бірге алып жүреді. Торсықтағы айран көп шайқалып, ашыған айранның іртігі азаяды. Бұндай айран піспе деп аталады. Айран қаймағы алынған немесе алынбаған, бірақ піскен сүттен ұйытылады(қ. Айран).

Айранға, іркітке сүт қосып ұйытыңқырап, қой бағып жүргенде далада ішетін сусынды қойыртпақ дейді. Осыған байланысты қалыптасқан « қойшының қойыртпағы » деген сөз орамы бар. Кейбір аймақта айран немесе сүт қосылған сорпаны да қойыртпақ деп атау кездеседі. Қойыртпақты суға құрт қосып та жасайды. Торсық немесе жанторсық аталатын ыдысқа су құйып, оған ащы құрт тастап, жолға алып шыққанда, ол әбден шайқалып, қоймалжың сусынға әрі тамаққа айналады. Бұндай қойыртпақтың сұйық - қоюлығы оған қосылған құрт мөлшерінде байланысты болады. Қойыртпақтың қыста ішетін түрі болады. Ол жазда ішетін түрінен қоюлау келеді. Оны оңтүстік өңірде құртаба деп атаған. Құртаба ішкен адамның денесі қызады, суыққа тоңбайды. Суық күндердің өзінде адамды шөлдетеді. Құртабаны қыста сорпаға қосып та ішеді. Ондай сорпаның дәмі қышқыл татып, адамның тәбетін арттырады әрі мұндай сорпа сіңімді болады.

Шайға қататын (қосатын) сүт, сүзбе, құрт тәрізді ақ, ағарған тағам - қатық. Халық тілінде тамақ пісіруге қажетті сүт, май, етті және т.б. асқатық деп, ал көбінесе қаймағы алынбаған қой сүтінен алынған, көлкілдеп тұратын қою айранды қатық

6
атайды. Құрт – ашыған айраннан пісілген іркітті майы алынғаннан кейін қайната отырып қоюландырып, қапшыққа құйып, суын сорғытып, шағын - шағын етіп домалақтап немесе қолмен сығымдап, әртүрлі пішінде жасайтын ұлттық тағам. Оның сүзбеден тұздап жасалғанын – ащы құрт, пішіні қалың, дөңгелек түрін – баспа құрт, қатты кеуіп кетпеген, шала кепкен түрін – жас құрт, қатты ашыған іркіттен қайнатып, сорғытып кептірген, түсі қаралау құртты – қара құрт, саусақпен сығып жасалған сопақша құртты сықпа құрт дейді. Кептірілген құрт қысы - жазы айнымайды, бір - екі жыл бойы пайдалануға болады. Ашыған айранды қалта, қапшыққа құйып, суын сорғытып алған сүзбені тұздап яки тұздамай да қарынға салып қояды. Одан жасалған құртты қыста сорпаға қатады. Жаз айларында қарында сақталған сүзбеге су қосып, шалап жасап та сусынға пайдаланады. Сүзбенің сары суын емге ішеді.

Ірімшіктің сарысуынан сықпалап сірне жасалады. Сонымен бірге кей өңірде бағлан қозының етін қарынға салып, өз сөліне бұқтырылып пісірілген ет те сірне деп айтылады.

Қозының мәйегін ірімшік жасауға қолданады. Мәйек – іште жатқанда қозының ішек - қарнына жиналатын, төл ауызданып, енесінің қара уызына тойған соң, тоңғақ түрінде сыртқа шығатын иіссіз, ақсары зат. Шала туған қозының жұмыршағындағы уызды алып кептіреді. Мәйекпен айран ұйытуға болады. Сүтті тез ұйытатын мәйекті халық тілінде  тидеағаш  деп те атайды.

Майлы сүтті қайнатқанда шығатын ақ сары түсті қоймалжың өнімді кептіріп, ірімшік жасайды. Зерттеушілер ірімшік дайындаудың әртүрлі жолдарын көрсетеді. Кей жерде ірімшікті бір күндік қозының мәйегін уызға немесе сүтке қосып қайнатып алып, кептіру арқылы жасайды. Ал кейбір өңірде қой сүтін пісірмей, аздап жылытып, оған мәйек салады. Жылы сүт тез арада ұйып қалады. Оны пышақпен торлап тіліп, жайлап қайнатады. Ұйыған сүт бөлектеніп, сарысуы іркіліп, ірімшікке айналады. Оны алып, басқа ыдысқа құйғанда, жылдам қата бастайды. Кептірілген ірімшік ұзақ уақыт сақталады. Ертеректе Меккеге қажылыққа аттанғанда, жол азыққа ірімшік алып жүреді екен. Ірімшіктің ақ

7
ірімшік, қызыл ірімшік тәрізді түрлері болады. (қ. Ірімшік).

Құрт қайнату үшін күбіге немесе сабаға құйған айран, шикі және піскен сүт жиынтығын іркіт дейді. Сонымен қатар іркіт деп май алуға, құрт қайнатуға жиған сүтті пісіп, майын алғаннан кейінгі - ақ, сары су, сусынды айтады.

Іркіттің ел ішінде сабаның іркіті, күбінің іркіті, быршыма тәрізді атаулары қолданылады (қ. Іркіт).Қағанақ / уызқағанақ – көктемгі қой қоздаған кезде-төгін кезінде қойшылардың жасайтын тамағы. Уызқағанақ жасау үшін қойды сауып қағанаққа құйып, аузын буып ыстық қоламтаға (күлге) көміп қояды. Тез арада (5-10 минутта) қою уыз қата қояды. «Қойым жайып келемін бозғанаққа, Өзім тойып келемін қағанаққа» дейтін ел аузындағы өлең жолдары көктемдегі уыздың мол болуына байланысты шыққан (қ. Қағанақ).

Қойдың майы құйрық май, шарбы май, бүйрек май деп үшке бөлінеді. Дәрі ретінде көбінесе құйрық май пайдаланылады. Ем болатын аурулары:

1. Жөтелді басып, қақырықты босату үшін құйрық майды шыжғыртып, 50 г мөлшерінде ыстықтай ішеді. Тұмаудан болған созылмалы жөтелге құйрық майды ыстық сүтке қосып ішеді.

2. Жаңа туған бөбектерді әр жетіде бір рет тұзды суға шомылдырғаннан кейін, суықтан сақтану және теріні жұмсарту мақсатында қой майымен сылайды.

3. Балаларға тұмау тиіп жөтелгенде, алқымды, алақанды, табанды қойдың жылы майымен сыласа, сауығады.

4. Ішуге және денедегі тері ауруына қолдану үшін қойдың майына дәрі өлтіреді. 

Қойдың құйрық майын шыжғырып, жылы күйінде 100 грамм ішсеңіз жөтелді басып, қақырықты түсіреді. Қойдың құйрық майын шыжғырып банкаға құйып алсаңыз, еш азбайтын жақпа май болады. 

8.Бәтеңке қажаған жерді де кешке жатарда  кір сабынмен жуып, майды жағамын,

9

2.3. Қой жүнінен, терісінен алынатын тұрмыстық бұйымдар

Қара жүн

Қойдың жүнін жабағы, күзем жүні, қозы жүні, өлі жүн және шет-пұшпақ деп бес түрге бөліп айтады. Жабағы жүннен шидем шапан, күпі күседі, ішпек, терлік жасайды, тыстап күпсек (бөстек), көпшік, жеңіл байпақ тігеді, сонымен қатар киімнің, көрпенің арасына салады, неше түрлі иіру ісіне, бізбен, сыммен тоқу жұмысына қолданады. Жүн матаның сыртына шығып кетпес үшін және шайырынан арылтып тазарту үшін жабағы жүнді түтіп болған соң, қылшықтарын бүрілтіп қайнатады. Түтілген жабағы жүннен шүйке жасалып, бау - шу есіледі, өрмек жіптері, неше түрлі жиектер ширатылады. Күзем жүні мен қозы жүні иіруге келмейтіндіктен оны киімнің, көрпенің тысының арасына салуға келмейді. Сондықтан одан көбіне киіз басылады, текемет, қалпақ, кебенек тігіліп, киіз етік, пима сияқты аяқ киімдер жасалады. Оны алдымен шаң - тозаңнан, шөп - шөгірден тазартып, жүннің білтеленіп, ұйысқанын жазу үшін сабаумен сабап алады. Ертеде әйелдер мен еркектер жүн сабауға ерекше көңіл - күймен кіріскен, бұл үрдіс ойын-сауықпен көңілді өтетін болған. Жүн сабалып болған соң « тулақ шашу » деген ырым бойынша ісмерлер жиналып, тамақ ішіп, ойын кешін өткізген.

Ресейдің  қаптаған теле­арналарының бірінен Литвада киіз басып, өз қолымен киіз үй жасап, туристерді шығыс экзотикасымен баурап алған литвалық кәсіпкердің іскерлігі көрсетілді. Қазақстанда туып - өскен литвалық биз­несмен тарихи отанына құр бос оралмай, киіз үйдің қалай жасалатынын зердесіне құйып әкеткен. Алты қанат ақ боз үйдің керегесін, уығын, шаңырағын ағаштан қиып, туырлығындағы киізді қойдың ақ жүнінен басқан. Тек түндіктің орнына шы­ны салыпты. Ішінде еуропалықтар алаңсыз тұруға бар жағдай туғызылған. Шағын генератор электр жарығын бе­реді, газбен тамақ әзірлейді, тіпті ішіне душ кабинасына дейін орнатып қойған. Литвалық кәсіпкер қойдың жүнінен киіз басуды әбден жақсылап меңгеріп алған. Жүннің шуаш иісін кетіріп, осы заманғы технологиямен киіз әзірлеп жатқанын мақтана көрсетті. Киіз үшін қойының санын көбейтіп, басқа фермерлерден жүн сатып алып отыр. Қазір жүн мен киіз қала түгілі, ауыл қазағының тұрмыс - тіршілігінен шет­теп қалды.

10

Ал, ауылда қолдан киіз ба­су өткен ғасырдың алпысыншы - жет­пісінші жылдары біздің аналармыз бен әжелеріміздің көзі тайғаннан кейін мүл­дем доғарылды. Қазіргі жастар « білек кімдікі болса, киіз соныкі » деген мәтелдің мағынасын түсінбейтін де шығар. Қа­зақтың арқасына сыз,  бойына аптап дарытпай келген жүн мен киізді көшкен жұртымызға тастап кету әлі ертерек. Мәселен, біздің сарбаздарымыз аз десек, іргедегі Ресей мен Қытайдың мил­лиондаған әскері киетін шинель мен пимасына қажет жүнді Қазақстан неге әзірлеп бермейді? Күні кеше Кеңес армиясының шинелі мен тоны, пимасы мен тұлыбы Қазақстанның жүні мен қойының терісінен тігілген еді. «Қалауын тапса, қар жанады» деген. Мұны біз қаперге алмасақ та, шетелдің бит терісінен биялай тігетін бизнесмендері жақсы біледі. Киіздің ыстық пен суық өткізбейтін таза экологиялық қасиетін жоғарыда мысалға келтірген литвалық кәсіпкер сайратып отыр. Расында ме­таллургтердің 1000 градустық жалын шарпып тұратын домна пеші мен конверторда тек қана киіз күрте, киіз қал­пақ пен байпақ киіп жұмыс істей алатынын көзбен көрдік. 

Малдың әр бөлігінде терісі жұқа, қалың, жүнді болып келетіндігіне байланысты жондық, қабырғалық, үйектік, пұшпақ мойын, таңлақ деген бөліктерге бөледі.

Ірі қараның терісін сиыр терісі, өгіз терісі, тайынша терісі, бұзау терісі деп атаған. Жылқы терісі – бие терісі, жабағы және құлын терісі деп үшке бөлінеді. Түйе терісін атан тері, бота терісі дейді. Қой терісі жабағы тері, қырықпа тері, күздік тері, соғым терісі, тақыр тері, тоқтышақ тері, сеңсең тері, елтірі, мари, жылбысқы деп бөлінеді.

Жабағы — қой-ешкінің сәуір, мамыр айларындағы жабағы жүні, қопсымаған қалың түбітті терісі.

Қырықпа — жабағы жүн мен күзем жүндері қырқылғаннан кейін сойылған

11

малдың сұйық жүнді терісі.

Ірі қаралардың ішінде ешкі терісі өте төзімді, берік келеді. Ешкі терісі де жүндес тері, тақыр тері, түбітті тері, серке терісі, лақ терісі, мари терісі деп бөлінеді. Одан түрлі киімдер тігумен қатар, қапшық, мес, шанаш т.б ыдыстарды да тігеді.

Қазақ халқының тұрмыс - тіршілігі үшін төрт түлік малдың жүні мен терісі үлкен рөл атқарған және оны өңдеп, ұқсатуды бұдан мыңдаған жылдар бұрын білген. Жүннен киім - кешек және т.б. бұйымдарды дайындамас бұрын жақсылап тазартып, жүн дайындау стандартына сәйкес сұрыптап, бояп, өңдеп, иіріп жіп алған. Қазақтар түйенің жабағы жүні мен шудасынан, ешкінің түбітінен, қойдың терісінен әдемі киім - кешектер тіккен. Сонымен қатар жылқының жал - құйрығын да пайдасына жаратқан.

Ал, сонда атам заманнан ірі қараның тезегі мен қойдың қиын отқа жағып, үйін

12

жылытып, ошақта ас әзірлеп келе жатқан қазақ баяғыдан бері тезек зиянды болса қырылып қалмай ма? Қазірдің өзінде қи мен жапа көмірден кейінгі таптырмайтын отын.

13

ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ

Қазақстанда қой етін өндіру - ет және ет өнімдері өндірісін арттыруда басты бағыттардың бірі. Сол себепті, халық шаруа­шылығы үшін жоғары сапалы қой еті мен жүн өнімінің көп мөлшерін өндіруге мүмкіндік бе­ретін етті бағыттағы биязы жүнді қой шаруашылығын да­мы­тудың маңызы зор.

Міне , осы ғылыми жобамызда қой шаруашылығының маңыздылығын ашып айттым деп ойлаймын. Жүнінің, сүтінің, етінің тіпті майының да емдік қасиеті жоғары қойды бағу үлкен пайда әкеледі. Келген қонағыңды атқарады. Қомақты қаражат та болады. Бұрынғы көшпелі ата-бабаларымыз "Мал өсірсең қой өсір, табысы оның көл-көсір" деп бекер айтпаған
Ұсынысым: Қазіргі жеке кәсіпкерлікті ашуға үндеп жатқан заманда осы қой шаруашылығының зор пайдасы бар екендігін қазіргі жас ұрпаққа дәлелдеу үшін қойдан алынатын өнімдердің дайындалу жолдарын еңбек пәні оқулықтарына енгізілсе .

Жаңалығым: тұздалмаған қойдың құйрық майын шыжғырып, түскен майына ампициллин ұнтағын араластырып, іріңді жараларға жақса ізі қалмай жазылып кетеді. Еш укол мен қымбат маздардың керегі жоқ.

14

ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

"Рауан" баспасы 1992

2. Қазақша мал атаулары.

3. Қаракөл шаруашылықтарының негіздері. К. Елемесов. Алматы. "Ана тілі"1991

4. Қасапшылық. Қ.Салғарин. Алматы. Қайнар 1990

5. Сурет: news.nur.kz, alashainasy.kz, voxpopuli.kz

6. «Орталық Қазақстан» Қарағанды облыстық «Орталық Қазақстан» қоғамдық-саяси газеті. Мақала ұнады ма? Ұнаса, достарыңмен бөліс!

Мағауия СЕМБАЙ

7. Биология: Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: «Атамұра» баспасы, 2007.

8. Видеороллик . Мал өсірсең қой өсір 1 бөлім