Түркі қағанаты дәуіріндегі әдебиеттің өзгешелігі туралы баяндаңыз

Поэзия өнері жөніндегі трактатында

жүктеу/скачать 0,97 Mb. бет 67/129 Дата 10.11.2023 өлшемі 0,97 Mb. #190653

Бұл бет үшін навигация:

• 45. Қазақстандағы әдеби-эстетикалық ойдың даму тарихын сөз етіңіз.

Поэзия өнері жөніндегі трактатында Әбу Насыр әл-Фараби ақындарды үш санатқа бөлуге болатындығын атап көрсеткендігі – қазіргі дәуірде де құнды пікір деуімізге болады. Әл-Фараби өз жіктемесі бойынша бірінші санатқа жататындарды былайша сипаттайды: «Біріншілері: табиғи дарынға және шығармашылық қабілетке әрі өлең оқу қабілетіне әрі көпшілік жағдайда не поэзия жанрында, не қандайда бір нақты жанрда керемет салыстыру мен метафораларды ойлап табу бейімділігіне ие болғандар». Ал екінші топқа жататын ақындар: «Поэзия өнерінің заңдарымен шын мәнісінде таныс адамдар. Олар қандай салаға бармасын, оларға поэзияны көрсету құралдарының ешқайсысы немесе поэзия канондарының ешқайсысы жат болмайды. Бұл ақындар салыстыру мен метафораны шебер ойлап табу сияқты керемет қабілетке ие болады. Мұндай ақындар заң бойынша «ойшыл» ақын мәртебесін алуға лайықты», - деген сипаттамаға ие. Әл-Фарабидің пайымдауы бойынша, Ақындардың үшінші топқа жататын ақындар тобы «алдыңғы екі топ ақындарына және олардың шығарғандарын сақтай отырып әрі салыстыру мен метафорада оларға еліктей отырып, олардың шығармашылығына еліктейтіндер жатады». Демек, бұл топтағыларға жататындар – әдепкі сипаттамада «халтурщик», «графоман» т.б. аталып жүретін, қарасы мол, ұмтылысы зор қауым болса керек. Ғалымның айқындауынша, оларда ешқандай поэтикалық тума дарын жоқ және олар ақындық өнердің канондарын түсіну қабілетіне де ие болмақ емес. Сондықтан да, ақындардың дәл осы санатына жататындар арасында кемшіліктер мен қателіктер өте жиі болатындығына Әбу Насып әл-Фараби арнайы екпін қоя атап өтеді. «Ең керемет (поэзия), ол – «табиғи жолмен» жасалынатын поэзия», - деп тұжырымдаған. 45. Қазақстандағы әдеби-эстетикалық ойдың даму тарихын сөз етіңіз. 46. Ш. Уалихановтың «Қазақ халық поэзиясының түрлері жөнінде» атты еңбегіндегі ғылыми-ой пікірлерді баяндаңыз. Шоқан Уәлихановтың қазақ әдебиеті тарихына қатысты зерттеулерінің бірі ғалымның «Қазақ халық поэзиясының түрлері жөнінде» атты еңбегі. Зерттеу мақалада Шоқан Уәлиханов қазақ әдебиеті тарихындағы бірнеше өлең үлгісіне ғылыми анықтама берді. Мақала әлемді кезіп жүрген жыр өнері жайлы аңыз-әфсанамен басталады. Шоқан Уәлиханов бұл еңбегінде «жыр» ұғымына теориялық айқындама береді. Жырлардың туу себептеріне, таралу жолдарына қатысты деректер келтіреді. Түптеп келгенде, Шоқан Уәлихановтың ғылыми құндылығы осы уақытқа шейін маңызын сақтап қалып отырған бұл зерттеуі – қазақ әдебиеті тарихын ғылыми жүйелеу негіздеудің, дәуірлеудің басы. Қазақ әдебиетінің бай сөз мұрасын, көп жанрлы жәдігерлерін теориялық тұрғыдан пайымдаудың басы. Жырдың тақпақтап айтылу ерекшелігі, қобыздың сүйемелдеуімен орындалатындығы, жыр мазмұнының тарихи негіздері, олардың халық батырлары өмірі мен ерлік жорықтары туралы болып келетіндігі жайлы Шоқан Уәлиханов әдебиеттің тарихи негіздері тұрғысында баяндаған. Батырлық жырлардың құрылым ерекшелігіне де ғалым көңіл бөледі. Батырдың ерлігі қара сөзбен баяндалып отырып, кейіпкерлер өз атынан сөйлегенде өлең түрінде жалғасатын ерекшелігіне мән береді. Шоқан Уәлиханов бұл теориялық тоқтамдарды «Еркөкше мен Ерқосай», «Орақ батыр» жырының мазмұнын келтіру арқылы дәйектеп, бекіте түседі. Шоқан Уәлиханов жыр мазмұны, оның тарихилығы, көркемдік қуаты туралы айта отырып, сол жырларды орындаушы, кейінгіге жеткізуші ақындар жөнінен дерек беру арқылы да әдебиет тарихы мәселелерін жүйелейді, саралайды, тұтас алып қарастырады. Арыстанбай ақын, Нұрым жыраудың жыршылық қырлары, олардың шыққан тегі, өскен ортасы туралы Шоқан Уәлиханов зерделеулері маңызды. Шоқан Уәлихановтың өзіміз тоқталып отырған зерттеу мақаласының әр сөйлемінің арғы мәні бар. Әдебиеттің пәнін теоретик ғалым әдебиет тарихының білгірі ретінде өлшем, түр, тілдік өріс, құрылым, мағына, мазмұн, тарихи негіз, т.б. нақтылы тұғырларда ғылыми зерттеуге тартқан Шоқан Уәлихановтың «Қазақ халық поэзиясы түрлері жөнінде» атты көлемі шағын, аяқталмаған, немесе соңғы жағы жоғалып кеткен бұл зерттеуі қалың том кітап, арнайы монографиялық еңбекке арқау болатын ғылыми жүкті көтеріп тұр. Жыр, мен осыған дейін сөз еткен. жүктеу/скачать 0,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу: